Dr hab. Marian Niezgoda

METODOLOGICZNA SPECYFIKA NAUK SPOŁECZNYCH

Podstawowe orien­tacje teoretyczne i metodologiczne w socjologii

1. Nauka, jako specyficzny typ działalności ludzkiej.

1. Nauka, jako ogół czynności wykonywanych przez uczonych.

2. Nauka jako wytwór tych czynności

1. nauki realne tzn. nauki przyrodnicze i humanistyczne, w tym społeczne,

2. nauki formalne, tzn. nauki matematyczne

3. Nauki dedukcyjne i nauki indukcyjne - wyróżnienie ze względu na sposoby wnioskowania

2. Metodologia ogólna i metodologie nauk szczegółowych:

• czym jest metodologia: pewnym fragmentem epistemologii, nakierowanej na badanie zjawisk
  i procesów (epistemologia ma na celu formułowanie zasad poznania), na formułowanie zasad badania zjawisk.

• metodologia ogólna formułuje uniwersalne zasady badania zjawisk i procesów, takie jak sposoby definiowania zjawisk, wnioskowania, zasady formułowania teorii naukowych itp. W części pokrywa się z logiką

• metodologie nauk szczegółowych odnoszą się do formułowania zasad badania tych fragmentów rzeczywistości, które stanowią pole zainteresowania badawczego poszczególnych nauk.

• metodologia pragmatyczna: badanie nauki jako rzemiosła uprawianego prze uczonych, zawiera trzy elementy:

1. wyróżnienie typów czynności wykonywanych przy uprawianiu nauki oraz ich analiza, doprowadzające do definicji tego, na czym te czynności polegają,

2. opis procedury naukowej stosowanej w różnych naukach,

3. dopatrzenie się zadań, do których wykonania, świadomie lub nieświadomie, zdążają specjaliści różnych nauk.

• metodologia apragmatyczna: badania nad nauką, pojętą jako wytwór zabiegów poznawczych uczonych. Jej przykładem jest teoria systemów dedukcyjnych.

• metodologia badań socjologicznych jest przykładem metodologii szczegółowej. Stara się odpowiedzieć na następujące pytania:

1. co jest przedmiotem badań socjologicznych (jaki jest charakter badanej rzeczywistości),

2. jakie są możliwości poznania tej rzeczywistości, przy pomocy jakim sposobów postępowania badawczego, (metod, procedur i technik badawczych)

3. jaki jest charakter (zakres prawomocności) uzyskanych wyników).

3. Charakterystyka rzeczywistości społecznej i jej konsekwencje

Rzeczywistość społeczna jako szczególny typ wytworu ludzkiej działalności, skutki działania człowieka jako istoty społecznej, ale pojawia się zaraz pytanie o status ontologiczny społecznej rzeczywistości, czy istnieją tylko jednostki, będące substratem tego co społeczne, czy także zbiorowości:

• przeciwstawienie holizm uznanie, że:

• istnieją całości społeczne (np. grupy) oraz

• są one dostępne poznawczo, czyli można je badać właściwymi dal socjologii metodami,

• indywidualizm czy uznanie, że:

• istnieją jedynie jednostki, a nie grupy (całości) - indywidualizm ontologiczny,

• tylko jednostki są dostępne poznawczo można je badać, a nie całości społeczne - indywidualizm epistemologiczny,

• tylko jednostki można bać przy pomocy metod, jakimi dysponujemy - indywidualizm metodologiczny,

4. Próba zdefiniowania:

• faktu społecznego (Durkheim): faktem społecznym jest coś ponadjednostkowego, co charakteryzuje się wobec jednostek swoistym przymusem

• rzeczywistości kulturowej (Znaniecki)to co jest wytworem ludzkiej świadomości, wynikiem przetworzenia przez nich ich społecznego otoczenia,

• tego czym jest społeczeństwo: agregatem jednostek czy swoistą całością przekładem sposoby postrzegania grupy społecznej od

• realizmu (istnieje taki twór jak grupa i jest czymś jakościowo czymś innym niż tworzące ją jednostki) do

• nominalizmu (istnieją tylko jednostki, a grupy są ich agregatami) i

• jego skrajnej postaci fikcjonizmu (istnieją wyłącznie jednostki, każda zbiorowość jest fikcją, także heurystyczną).

5. Przybliżenie do nauk "prawdziwych" naturalnych (naturalizm) - położenie nacisku na:

• intersubiektywność (Durkheim "traitez fes faits sociaux comme les choses"), behawioryzm,

• badanie tylko tego, co jest obserwowalne, przyjmowanie "perspektywy marsjańskiej",

• sprawdzalność wyników (tak jak w naukach przyrodniczych) np. funkcjonalizm antropologiczny,

• stosowanie metod obiektywnych tj. takich, które pozwalają na uwolnienie się od przekonań
  i wyobrażeń badacza,

• podstawową kategorią obserwacji i analizy jest zachowanie rozumiane jako reakcja organizmu na bodziec.

6. Specyfika humanistyki - podejście humanistyczne:

• rzeczywistość społeczna nie istnieje poza ludźmi, którzy ją tworzą, istnieje ona o tyle, o ile
  w świadomości ludzi ma odbicie ich otoczenie i zjawiska w nim zachodzące,

• stąd postulat badania z uwzględnieniem tego, co nie jest bezpośrednio obserwowalne ze "współczynnikiem humanistycznym" (Znaniecki),

• "rozumienie" (Weber),

• "nadawanie znaczeń" (symboliczny interakcjonizm)

• generalnie mówiąc odrzucenie perspektywy marsjańskiej i postawienie na metody subiektywne, empatię,

• stąd podstawową kategorią obserwacji i analizy jest działanie rozumiane najkrócej jako umotywowane zachowanie.

7. Metody badawcze w socjologii:

• “miękkie”, jakościowe,

• sondażowe, oparcie na danych ankietowych z sondaży (powierzchniowe)

• “twarde” oparte o sposoby postępowania typowe dla nauk przyrodniczych.

8. Status teorii: czy nauka czy sztuka?

Sprawdzalność twierdzeń - można je poddać rygorom analizy logicznej, ale brak im:

• pewności (charakter stosowanych metod badawczych)

• predykcji - najsłabsza strona teorii socjologicznych,

Czy istnieje paradygmat (w rozumieniu Kuhna) badań socjologicznych, tj. powtarzalnego sposobu badania, opartego o podzielane przez badaczy założenia odnoszące się do statusu ontologicznego rzeczywistości (przedmiotu badań) i tego ptrzy pomocy jakich procedur można ją badać oraz jak formułować pytania (problemy) i wyjaśnienia (odpowiedzi)?

1. nie - nauki społeczne (humanistyka) a więc i socjologia nie wypracowały paradygmatu: istnieje wiele stanowisk teoretycznych, wiele sposobów badania rzeczywistości, wiele konkurencyjnych rozstrzygnięć (naturalizm vs humanizm, indywidualizm vs holizm, obserwacja vs rozumienie, consensus vs konflikt), tak, że trudno mówić o jednolitym paradygmacie,

2. tak - paradygmat jest rozumiany węziej, jako pewne powtarzalne sposoby ujmowania i badania rzeczywistości w obrębie jednej dyscypliny stąd mowa o:

• paradygmacie funkcjonalnym,

• paradygmacie konfliktowym,

• paradygmacie humanistycznym,

• paradygmacie naturalistycznym,

• paradygmacie interakcjonistycznym,

• paradygmacie systemowym,

• paradygmacie wymiany itp.

9. Metoda badawcza, procedura badawcza, technika badawcza:

Metoda badawcza - powtarzalny sposób postępowania badawczego, tj. zbierania danych i ich interpretowania, oparty o założenia ontologiczne i epistemologiczne.

Procedura badawcza - sposób badań z położeniem na stronę organizacyjną pozyskiwania danych (węższy od metody, a szerszy od techniki),

Technika badawcza - powtarzany sposób pozyskiwania informacji.

Nie ma powszechnej zgody czym jest metoda i ile ich jest w socjologii: od dwóch (dedukcyjnej i indukcyjnej) do kilkunastu

10. Przykłady metod badawczych w socjologii:

10.1. metoda monograficzna

10.2. metoda porównawcza

10.3. metoda integralna (K.Dobrowolskiego)

10.4. metoda dokumentów osobistych

10.5. eksperyment

10.6. metoda obserwacji

10.7. wywiadu

10.8. analizy treści

10.9. ankiety

10.10. pomiaru

11. Przykłady procedur:

11.1. panel

11.2. polling

11.3. sondaże ankietowe

11.4. badania terenowe

12. Przykłady technik:

12.1. wywiad swobodny

12.2. wywiad kwestionariuszowy

12.3. ankieta audytoryjna

12.4. ankieta pilotowana

12.5. ankieta samozwrotna

12.6. ankieta pocztowa

12.7. ankieta prasowa

12.8. ankieta telefoniczna

12.9. obserwacja uczestnicząca

1

3

---