Dr hab. Marian Niezgoda
METODOLOGICZNA SPECYFIKA NAUK SPOŁECZNYCH
Podstawowe orientacje teoretyczne i metodologiczne w socjologii
1. Nauka, jako specyficzny typ działalności ludzkiej.
Nauka, jako ogół czynności wykonywanych przez uczonych.
Nauka jako wytwór tych czynności
nauki realne tzn. nauki przyrodnicze i humanistyczne, w tym społeczne,
nauki formalne, tzn. nauki matematyczne
Nauki dedukcyjne i nauki indukcyjne - wyróżnienie ze względu na sposoby wnioskowania
2. Metodologia ogólna i metodologie nauk szczegółowych:
czym jest metodologia: pewnym fragmentem epistemologii, nakierowanej na badanie zjawisk
i procesów (epistemologia ma na celu formułowanie zasad poznania), na formułowanie zasad badania zjawisk.
metodologia ogólna formułuje uniwersalne zasady badania zjawisk i procesów, takie jak sposoby definiowania zjawisk, wnioskowania, zasady formułowania teorii naukowych itp. W części pokrywa się z logiką
metodologie nauk szczegółowych odnoszą się do formułowania zasad badania tych fragmentów rzeczywistości, które stanowią pole zainteresowania badawczego poszczególnych nauk.
metodologia pragmatyczna: badanie nauki jako rzemiosła uprawianego prze uczonych, zawiera trzy elementy:
wyróżnienie typów czynności wykonywanych przy uprawianiu nauki oraz ich analiza, doprowadzające do definicji tego, na czym te czynności polegają,
opis procedury naukowej stosowanej w różnych naukach,
dopatrzenie się zadań, do których wykonania, świadomie lub nieświadomie, zdążają specjaliści różnych nauk.
metodologia apragmatyczna: badania nad nauką, pojętą jako wytwór zabiegów poznawczych uczonych. Jej przykładem jest teoria systemów dedukcyjnych.
metodologia badań socjologicznych jest przykładem metodologii szczegółowej. Stara się odpowiedzieć na następujące pytania:
co jest przedmiotem badań socjologicznych (jaki jest charakter badanej rzeczywistości),
jakie są możliwości poznania tej rzeczywistości, przy pomocy jakim sposobów postępowania badawczego, (metod, procedur i technik badawczych)
jaki jest charakter (zakres prawomocności) uzyskanych wyników).
3. Charakterystyka rzeczywistości społecznej i jej konsekwencje
Rzeczywistość społeczna jako szczególny typ wytworu ludzkiej działalności, skutki działania człowieka jako istoty społecznej, ale pojawia się zaraz pytanie o status ontologiczny społecznej rzeczywistości, czy istnieją tylko jednostki, będące substratem tego co społeczne, czy także zbiorowości:
przeciwstawienie holizm uznanie, że:
istnieją całości społeczne (np. grupy) oraz
są one dostępne poznawczo, czyli można je badać właściwymi dal socjologii metodami,
indywidualizm czy uznanie, że:
istnieją jedynie jednostki, a nie grupy (całości) - indywidualizm ontologiczny,
tylko jednostki są dostępne poznawczo można je badać, a nie całości społeczne - indywidualizm epistemologiczny,
tylko jednostki można bać przy pomocy metod, jakimi dysponujemy - indywidualizm metodologiczny,
4. Próba zdefiniowania:
faktu społecznego (Durkheim): faktem społecznym jest coś ponadjednostkowego, co charakteryzuje się wobec jednostek swoistym przymusem
rzeczywistości kulturowej (Znaniecki)to co jest wytworem ludzkiej świadomości, wynikiem przetworzenia przez nich ich społecznego otoczenia,
tego czym jest społeczeństwo: agregatem jednostek czy swoistą całością przekładem sposoby postrzegania grupy społecznej od
realizmu (istnieje taki twór jak grupa i jest czymś jakościowo czymś innym niż tworzące ją jednostki) do
nominalizmu (istnieją tylko jednostki, a grupy są ich agregatami) i
jego skrajnej postaci fikcjonizmu (istnieją wyłącznie jednostki, każda zbiorowość jest fikcją, także heurystyczną).
5. Przybliżenie do nauk "prawdziwych" naturalnych (naturalizm) - położenie nacisku na:
intersubiektywność (Durkheim "traitez fes faits sociaux comme les choses"), behawioryzm,
badanie tylko tego, co jest obserwowalne, przyjmowanie "perspektywy marsjańskiej",
sprawdzalność wyników (tak jak w naukach przyrodniczych) np. funkcjonalizm antropologiczny,
stosowanie metod obiektywnych tj. takich, które pozwalają na uwolnienie się od przekonań
i wyobrażeń badacza,
podstawową kategorią obserwacji i analizy jest zachowanie rozumiane jako reakcja organizmu na bodziec.
6. Specyfika humanistyki - podejście humanistyczne:
rzeczywistość społeczna nie istnieje poza ludźmi, którzy ją tworzą, istnieje ona o tyle, o ile
w świadomości ludzi ma odbicie ich otoczenie i zjawiska w nim zachodzące,
stąd postulat badania z uwzględnieniem tego, co nie jest bezpośrednio obserwowalne ze "współczynnikiem humanistycznym" (Znaniecki),
"rozumienie" (Weber),
"nadawanie znaczeń" (symboliczny interakcjonizm)
generalnie mówiąc odrzucenie perspektywy marsjańskiej i postawienie na metody subiektywne, empatię,
stąd podstawową kategorią obserwacji i analizy jest działanie rozumiane najkrócej jako umotywowane zachowanie.
7. Metody badawcze w socjologii:
“miękkie”, jakościowe,
sondażowe, oparcie na danych ankietowych z sondaży (powierzchniowe)
“twarde” oparte o sposoby postępowania typowe dla nauk przyrodniczych.
8. Status teorii: czy nauka czy sztuka?
Sprawdzalność twierdzeń - można je poddać rygorom analizy logicznej, ale brak im:
pewności (charakter stosowanych metod badawczych)
predykcji - najsłabsza strona teorii socjologicznych,
Czy istnieje paradygmat (w rozumieniu Kuhna) badań socjologicznych, tj. powtarzalnego sposobu badania, opartego o podzielane przez badaczy założenia odnoszące się do statusu ontologicznego rzeczywistości (przedmiotu badań) i tego ptrzy pomocy jakich procedur można ją badać oraz jak formułować pytania (problemy) i wyjaśnienia (odpowiedzi)?
nie - nauki społeczne (humanistyka) a więc i socjologia nie wypracowały paradygmatu: istnieje wiele stanowisk teoretycznych, wiele sposobów badania rzeczywistości, wiele konkurencyjnych rozstrzygnięć (naturalizm vs humanizm, indywidualizm vs holizm, obserwacja vs rozumienie, consensus vs konflikt), tak, że trudno mówić o jednolitym paradygmacie,
tak - paradygmat jest rozumiany węziej, jako pewne powtarzalne sposoby ujmowania i badania rzeczywistości w obrębie jednej dyscypliny stąd mowa o:
paradygmacie funkcjonalnym,
paradygmacie konfliktowym,
paradygmacie humanistycznym,
paradygmacie naturalistycznym,
paradygmacie interakcjonistycznym,
paradygmacie systemowym,
paradygmacie wymiany itp.
9. Metoda badawcza, procedura badawcza, technika badawcza:
Metoda badawcza - powtarzalny sposób postępowania badawczego, tj. zbierania danych i ich interpretowania, oparty o założenia ontologiczne i epistemologiczne.
Procedura badawcza - sposób badań z położeniem na stronę organizacyjną pozyskiwania danych (węższy od metody, a szerszy od techniki),
Technika badawcza - powtarzany sposób pozyskiwania informacji.
Nie ma powszechnej zgody czym jest metoda i ile ich jest w socjologii: od dwóch (dedukcyjnej i indukcyjnej) do kilkunastu
10. Przykłady metod badawczych w socjologii:
10.1. metoda monograficzna
10.2. metoda porównawcza
10.3. metoda integralna (K.Dobrowolskiego)
10.4. metoda dokumentów osobistych
10.5. eksperyment
10.6. metoda obserwacji
10.7. wywiadu
10.8. analizy treści
10.9. ankiety
10.10. pomiaru
11. Przykłady procedur:
11.1. panel
11.2. polling
11.3. sondaże ankietowe
11.4. badania terenowe
12. Przykłady technik:
12.1. wywiad swobodny
12.2. wywiad kwestionariuszowy
12.3. ankieta audytoryjna
12.4. ankieta pilotowana
12.5. ankieta samozwrotna
12.6. ankieta pocztowa
12.7. ankieta prasowa
12.8. ankieta telefoniczna
12.9. obserwacja uczestnicząca
1
3