Narodziny modernizmu (Młoda Europa)

Zmiany, jakie zaszły w Europie i w Polsce pod koniec XIX wieku, były podyktowane przede wszystkim gwałtownym wzrostem demograficznym. Gdy w Europie na przestrzeni wieków liczba ludności podnosiła się powoli, tak w ciągu XIX wieku wzrosła ze 190 do 520 milionów. Ponad dwukrotny przyrost ludności przypadł na czas innych zmian, między innymi dotyczących przepływu informacji. Prócz poprawy pracy maszyn drukarskich, które wpłynęły na rozwój czasopiśmiennictwa, technicy zaproponowali, by w dziennikarstwie stosować telefon i telegraf.

Poza tym na przełomie XIX i XX wieku skonstruowano radio, co jeszcze bardziej pogłębiło poczucie zagrożenia, zagubienia i bezradności, nękające człowieka, zdominowanego przez środki przekazu i osaczonego przez rozwój cywilizacyjny. Co więcej, już pod koniec lat osiemdziesiątych XIX wieku, idee pozytywizmu, a zwłaszcza literatura realistyczna i tendencyjna przestała być aktualna, co powszechnie akceptowano. Poszukiwano nowych środków wyrazu.

Ramy czasowe Młodej Polski

Za wydarzenie rozpoczynające prawie trzydziestoletnią epokę Młodej Polski (tzw. przełom modernistyczny we wszystkich krajach Europy w literaturze, filozofii i sztuce), sytuującą się pomiędzy pozytywizmem a dwudziestoleciem międzywojennym, uważa się wydanie pierwszego tomu poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera (1891 rok), niosącego nowe tendencje ideowo-artystyczne, a za koniec - odzyskanie przez Polskę niepodległości (1918 - data umotywowana historycznie).

Epokę można podzielić na następujące fazy:

I 1890 - 1900: epoka poezji Młodej Polski, w trakcie której nastąpiła krystalizacja programu. Wyznawano m. in. dekadencki estetyzm (Miriam, Stanisław Przybyszewski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer), lecz podejmowano także próby pisania literatury uspołecznionej (Jan Kasprowicz, Stefan Żeromski).

II 1900 - 1910: okres literatury zaangażowanej w sprawy kraju, podczas którego tworzą m. in. Stefan Żeromski, Stanisław Wyspiański, Władysław Reymont, Gabriela Zapolska.

III po 1910 roku: faza schyłkowa, następuje rozrachunek z literaturą Młodej Polski.

Kalendarium Młodej Polski

Modernizm jest epoką wielkich indywidualności, zaskakujących kontrastów i nowoczesnych kierunków kulturowych. Stanisław Brzozowski w swojej książce Legenda Młodej Polski słusznie pisał: Młoda Polska miała w atmosferze epoki, w tragicznym tchnieniu miast nowoczesnych, w biologicznym demoralizmie (…) elementy, które zdawały się prowadzić w kierunku stworzenia Polski jako idei współżycia ludzi, własną, swobodną wolę dźwigających swe zbiorowe istnienie ponad otchłanią żywiołu.

Aby w pełni zrozumieć wielorakość, wielostronność oraz bogactwo epoki, należy prześledzić chociażby najważniejsze publikacje, utwory muzyczne, malarskie oraz najbardziej istotne wydarzenia polityczne, społeczne oraz cywilizacyjne.

1890

• dymisja Ottona von Bismarcka, niemieckiego polityka, premiera Prus, kanclerza Rzeszy zwanego żelaznym kanclerzem i słynącego w zaborze pruskim z niechęci do Polaków. Kończy się jago prawie trzydziestoletnia kariera polityczna;

• pierwsza manifestacja z okazji 1 maja zorganizowana w Warszawie;

• złożenie zwłok poety romantyzmu Adama Mickiewicza na Wawelu;

• publikacja Lalki Bolesława Prusa - wybitnego pozytywistycznego dzieła;

• utworzenie Galicyjskiej Partii Robotniczej;

• wizyta Józefa Pankiewicza i Władysława Podkowińskiego w Krakowie;

1891

• powstanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Galicji, organizacji, której celem był rozwój oświaty wśród ludu;

• debiut poetycki Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Andrzeja Niemojewskiego, Franciszka Nowickiego;

• ukazanie się głośnej powieści Henryka Sienkiewicza, zatytułowanej Bez dogmatu, opowiadającej losy polskiego dekadenta Leona Płoszowskiego; poza tym opublikowano między innymi dzieła: Świat się kończy Jana Kasprowicza, Maurycy Maeterlinck Zenona Przesmyckiego, Poezje I Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Siłaczka Stefana Żeromskiego, Sztuka i krytyka u nas Stanisława Witkiewicza;

1892

• powstanie Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) o charakterze niepodległościowym, socjalistycznym i pracowniczym (klasyfikowana w grupie partii lewicowych);

• założenie socjalistycznego pisma „Naprzód”;

• przekład Głodu Knuta Hamsuna, norweskiego pisarza, prekursora tendencji w powieści psychologicznej oraz egzystencjalnej;

• strajki robotnicze w Łodzi;

• pierwszy tom Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej; utwory: Pan Balcer w Brazylii Marii Konopnickiej, Śmierć I. Dąbrowskiego;
  

1893

• zawarcie przymierza prusko-rosyjskiego;

• powstanie Socjaldemokracji Królestwa Polskiego, organizacji dążącej do wybuchu międzynarodowościowej rewolucji robotniczej, obalenia ustroju kapitalistycznego, likwidacji państw narodowych oraz wprowadzenia rządów proletariatu;

• Liga Polska przekształca się w Ligę Narodową;

• przekład Młodej Skandynawii Hanssona;

• Gabriela Zapolska publikuje Menażerię ludzką, a Henryk Sienkiewicz Listy o Zoli;

1894

• wstąpienie na rosyjski tron Mikołaja II;

• Powszechna Wystawa Krajowa we Lwowie;

• założenie pisma „Robotnik” pod redakcją Józefa Piłsudskiego;

• początek działalności Hakaty w zaborze pruskim;

• przekłady: Charles Baudelaire'a Kwiaty grzechu; Dzika kaczka Henryka Ibsena;

• Władysław Podkowiński wystawia głośny Szał uniesień;

• wydania: Nad głębiami Adama Asnyka, Emancypantki Bolesława Prusa, Poezje II Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Doktor Piotr oraz Mogiła Stefana Żeromskiego;
  

1895

• powstanie Stronnictwa Ludowego w Galicji;
  Stanisław Wyspiański wykonuje polichromię kościoła Franciszkanów w Krakowie;

• dzieła: Poezje Antoniego Langego, Forpoczty Marii Komornickiej, Homo sapiens Stanisława Przybyszewskiego, Rodzina Połanieckich Henryka Sienkiewicza, Opowiadania Stefana Żeromskiego;

1896

• utworzenie Stronnictwa Chrześcijańsko-Ludowego w Galicji przez księdza Stojałowskiego;

• założenie „Krytyki” w Krakowie;

• pierwsze pokazy kinematografu w Krakowie, Warszawie i Lwowie;

• utwory: Melancholicy Elizy Orzeszkowej, Komediantka Władysława Reymonta, Quo vadis Henryka Sienkiewicza;
  

1897

• wybuch strajków w Warszawie i Zagłębiu Dąbrowskim;

• utworzenie Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w zaborze rosyjskim;

• wystawa Stowarzyszenia Artystów „Sztuka”;

• założenie „Życia” w Krakowie;

• wizyta cara Mikołaja II w Warszawie;

• wydanie przekładów dzieł: Wspomnienia z martwego domu Fiodora Dostojewskiego, Nowele Allana Edgara Poe;

• opublikowanie polskich utworów: Faraon Bolesława Prusa, U progu sztuki Sewera, Grzech Stefana Żeromskiego;
  

1898

• początek wojny o Filipiny pomiędzy USA a Hiszpanią;

• strajki w zaborze rosyjskim;

• skonstruowanie radia przez Marconiego, włoskiego fizyka i konstruktora, laureata Nagrody Nobla z dziedziny fizyki w roku 1909 za wkład w rozwój telegrafii bezprzewodowej;

• odkrycie radu przez Piotra Curie i Marię Skłodowską- Curie;

• objęcie redakcji krakowskiego „Życia” przez Stanisława Przybyszewskiego;

• odsłonięcie pomników Adama Mickiewicza w Krakowie i Warszawie w stulecie urodzin wieszcza;

• otwarcie Politechniki Warszawskiej - jednej z największych i najlepszych wyższych uczelni technicznych w Polsce oraz w Europie Środkowo-Wschodniej, z językiem rosyjskim jako wykładowym;

• przekłady: Nowele de Maupassanta oraz Anna Karenina Lwa Tołstoja;

• publikacja utworów: Fachowiec Berenta, Zając Adolfa Dygasińskiego, Krzak dzikiej róży Jana Kasprowicza, Legenda, Warszawianka Stanisława Wyspiańskiego, Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego;

1899

• wychodzą takie dzieła młodopolskich twórców, jak Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego, Ziemia obiecana Władysława Reymonta, W sieci Jana Augusta Kisielewskiego, Dla szczęścia, Confiteor, Dzieci szatana, O „nową” sztukę Stanisława Przybyszewskiego, Klątwa, Lelewel, Meleager Stanisława Wyspiańskiego;

• pierwszy strajk młodzieży akademickiej w Warszawie;

• powstanie Związku Artystów Polskich we Lwowie;

• utworzenie Teatru Ludowego w Warszawie;

1900

• Henryk Sienkiewicz, obchodzący jubileusz, publikuje Krzyżaków, Stanisław Przybyszewski Androgyne, a Władysław Orkan - Komorników;

• przekształcenie SDKP w SDKPiL;

• utworzenie III Proletariatu;

• przekłady: Opowiadania Maksyma Gorkiego, Księga dżungli Kiplinga;
  

1901

• umiera angielska królowa Wiktoria;
  na uniwersytecie we Lwowie mają miejsce krwawe walki ukraińsko-polskie;

• we Wrześni wybucha strajk szkolny w odpowiedzi na nakaz nauczania religii w języku niemieckim;

• otwarcie Filharmonii w Warszawie;

• założenie „Chimery” w Warszawie;

• przekład dzieła Nietzschego Tako rzecze Zaratustra;
  premiera Wesela Stanisława Wyspiańskiego oraz tomiku Sny o potędze Leopolda Staffa

1902

• na polski rynek czytelniczy trafiają: Huragan Wacława Gąsiorowskiego, Śnieg Stanisława Przybyszewskiego, My młodzi Stanisława Brzozowskiego, Gody życia Adolfa Dygasińskiego, Ginącemu światu Jana Kasprowicza, W mroku gwiazd Tadeusza Micińskiego, W roztokach Władysława Orkana oraz Małpie zwierciadło Adolfa Nowaczyńskiego;

• otwarcie Filharmonii we Lwowie;

• założenie Stowarzyszenia Artystów Grafików Polskich;

• obrazy Jacka Malczewskiego (Anioł śmierci) i Stanisława Wyspiańskiego (Macierzyństwo);

• przełożenie Białych nocy oraz Cichej Fiodora Dostojewskiego;

1903

• Fundacja Alfreda Nobla przyznaje Marii Skłodowskiej-Curie i Piotrowi Curie nagrodę za prace w dziedzinie promieniotwórczości;

• utworzenie Związku Młodzieży Socjalistycznej w zaborze rosyjskim;
  Wystawa malarstwa Edwarda Mucha w Warszawie;
  Stanisław Wyspiański projektuje dekoracje do Bolesława Śmiałego;

• premiera Walkirii Richarda Wagnera w Operze warszawskiej;

• założenie „Ateneum” w Warszawie;

• przekłady: Zbiór nowel Czechowa, Pisma Maeterlincka, Dusza dostojna Nietzschego, Człowieka niewidzialny Wellsa;

• ukazują się Popioły Stefana Żeromskiego, Wyzwolenie, Achilles, Bolesław Śmiały Stanisława Wyspiańskiego, Na srebrnym globie. Rękopis z Księżyca Jerzego Żuławskiego, Na skalnym Podhalu Przerwy-Tetmajera, Pałuba Karola Irzykowskiego oraz Próchno Wacława Berenta;

1904

• wybucha wojna rosyjsko-japońska, w wyniku czego w Królestwie Polskim następuje mobilizacja;

• otwarcie Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie;

• cykl obrazów Wojtkiewicza Szkice tragikomiczne;

• przekłady: Lord Jim Conrada, Prometeusz źle spętany Gide'a, Opinia i tłum Tarde'a;

• czytelnicy mogą zapoznać się z nowymi książkami: Noc listopadowa, Akropolis Stanisława Wyspiańskiego, Eros i Psyche Jerzego Żuławskiego, W małym domku Tadeusza Rittnera, Popioły Stefana Żeromskiego, Synowie ziemi Stanisława Przybyszewskiego oraz Chłopi (tom I, II) Władysława Reymonta;

1905

• w Rosji wybucha rewolucja - ogólnokrajowy, spontaniczny zryw skierowany przeciw rządowi, przemocy państwa wobec obywateli, uważany za początek zmian ustrojowych w Rosji oraz przełom upowszechniający postawy aktywistyczne, społecznikowskie, dążenia niepodległościowe;

• utworzenie Organizacji Bojowej PPS;

• zamknięcie politechniki i uniwersytetu w Warszawie;

• powstanie Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego (Endecji) w Galicji, polskiego ruchu politycznego o ideologii nacjonalistycznej;

• założenie kabaretu „Zielony Balonik” w Krakowie;

• przekłady: Dziewice skał d'Annunzia, Jasnowidze i wróżbici Hanssona, Opowiadania Wilde'a;

• ukazują się: O dramacie i scenie Przybyszewskiego, Sen o szpadzie Żeromskiego, Jaskółka Daniłowskiego;

1906

• ukazują się Wspomnienia niebieskiego mundurka Wiktora Gomulickiego, Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej, O bohaterskim koniu i walącym się domu Jana Kasprowicza, Chłopi (tom III) Władysława Reymonta, Współczesna powieść polska Brzozowskiego, Kobiety Zofii Nałkowskiej;

• rozłam w PPS na PPS-Lewicę i PPS-Frakcję Rewolucyjną;

• założenia „Robotnika”, organu PPS-Frakcji Rewolucyjnej;

1907

• Gabriela Zapolska kończy Ich czworo. Tragedię ludzi głupich w 3 aktach, Stanisław Brzozowski Współczesną krytykę literacką w Polsce, Zofia Nałkowska Księcia, Stanisław Witkiewicz Z Tatr;

• umiera Stanisław Wyspiański;

• w zaborze rosyjskim upada rewolucja;

• proces III Proletariatu;

1908

• zajęcie Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry;

• założenie w Galicji Związku Walki Czynnej, polskiej tajnej organizacji wojskowej założonej w czerwcu 1908 we Lwowie przez działaczy Organizacji Bojowej PPS z Kazimierzem Sosnkowskim na czele;

• zjazd dziennikarzy polskich w Krakowie;

• przełożenie Biesów Dostojewskiego;

• ukazują się Dzieje grzechu Stefana Żeromskiego, Płomienie Brzozowskiego, Dwie rewolucje Karola Irzykowskiego, Ludzie podziemi Struga, Piosenki i fraszki „Zielonego Balonika” Boy-Żeleńskiego oraz Rota Marii Konopnickiej;

1909

• Władysław Reymont kończy czwartą część Chłopów, Helena Mniszkówna publikuje Trędowatą, Henryk Sienkiewicz Dzieci, Stefan Żeromski Różę;

• Zjazd Historycznoliteracki im. Słowackiego we Lwowie;

• utworzenie Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich oraz Towarzystwa Pisarzy Polskich;

• założenie kabaretu „Momus” w Warszawie;

1910

• ukazują się utwory: Pan Balcer w Brazylii Marii Konopnickiej, Wiry Henryka Sienkiewicza, Nietota Tadeusza Micińskiego, Legendy Młodej Polski (dzieła podsumowującego dorobek epoki) Nim serce ucichło Stanisława Korab Brzozowskiego (pośmiertnie), Historie maniaków Romana Jaworskiego;

• umierają dwie przyjaciółki i pisarki: Eliza Orzeszkowa i Maria Konopnicka;

• utworzenie Powszechnego Związku Artystów Polskich w Krakowie;

1911

• rynek czytelniczy wzbogacają: Wampir Władysława Reymonta, 622 Upadki Bunga, czyli demoniczna kobieta Stanisława Ignacego Witkiewicza, Ozimina Wacława Berenta;

• rozłam w Lidze Narodowej i Stronnictwie Demokratyczno-Narodowym;
  zgon Brzozowskiego i Nałkowskiego;

• początek działalności Stowarzyszenia Artystów Plastyków „Młoda Sztuka”;

• założenie „Museionu” w Krakowie;

• pierwsze nieme ekranizacje dzieł literackich: Dzieje grzechu, Meir Ezofowicz, Sąd boży (wg Sędziów Stanisława Wyspiańskiego);

1912

• wybuch I wojny bałkańskiej, konfliktu zbrojnego pomiędzy Ligą Bałkańską, czyli antytureckim sojuszem państw bałkańskich, (Bułgaria, Serbia, Grecja, Czarnogóra), a samą Turcją;

• utworzenie PPS-Opozycji;

• rozłam w SDKPiL;

• pobyt Lenina w Krakowie i Poroninie;

• śmierć Bolesława Prusa;

• Festiwal Muzyki Polskiej w Krakowie;

• pierwsza polska kronika filmowa;

• ukazuje się powieść Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy, Wierna rzeka oraz Uroda życia Stefana Żeromskiego, Mocny człowiek Stanisława Przybyszewskiego oraz Sad rozstajny Bolesława Leśmiana;

1913

• Bolesław Leśmian kończy Klechdy sezamowe oraz Przygody Sindbada Żeglarza, Karol Irzykowski Czyn i słowo, Juliusz Kaden-Bandrowski Proch, Tadeusz Miciński Xiędza Fausta, Reymont Rok 1794, Boy-Żeleński Słówka, a Karol Hubert Rostworowski - Judasz z Kariothu;

• rozłam w Polskim Stronnictwie Ludowym;

• utworzenie Stronnictwa Narodowo-Radykalnego w Królestwie;

• Wystawa Nowoczesnego Malarstwa Scenicznego w Warszawie;

• otwarcie Teatru Polskiego w Warszawie.
  

1914

• w Sarajewie ma miejsce zamach na arcyksięcia Ferdynanda i w konsekwencji wybucha I wojna światowa;

• powstanie PSL-Piast i PSL-Lewicy w Galicji;

• I Kompania Kadrowa wychodzi z Krakowa;

• utworzenie Naczelnego Komitetu Narodowego w Krakowie i powstanie Legionów Polskich pod komendą Józefa Piłsudskiego;
  

1915

• Turcja i Włochy przystępują do wojny;

• zajęcie Warszawy przez wojska niemieckie (sierpień);

• powstaje polska Organizacja Wojskowa na terenie byłego zaboru rosyjskiego;

• śmierć Stanisława Witkiewicza;

• przekład Elegii Paula Verlaine'a
  

1916

• od 21 lutego do 20 grudnia 1916 roku toczą się walki o francuską twierdzę Verdun, której dzielnie broni wojsko generała Philippe'a Petaina. Walki te przeszły do historii jako "piekło Verdun" lub "młyn verduński", ponieważ obie strony (Niemcy i Francuzi) przetrzebiały swe oddziały;

• 5 listopada proklamowano samodzielne Królestwo Polskie pod patronatem Niemiec i Austro-Węgier;

• w Warszawie powołano Tymczasową Radę Stanu;

• śmierć Henryka Sienkiewicza;

• założenie pisma „Pro Arte et Studio” w Warszawie (debiuty skamandrytów);

• ukazuje się Księga ubogich Jana Kasprowicza, Nawracanie Judasza, Zamieć, Literatura a życie polskie Stefana Żeromskiego;
  

1917

• w Rosji wybucha rewolucja lutowa, przeciwko carowi Mikołajowi II i monarchii absolutnej, która spowodowała utworzenie się dwuwładzy w Rosji, zakończonej przez rewolucję październikową;

• orędzie Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich głoszące prawo Polski do niepodległości;

• utworzenie Armii Polskiej we Francji;

• tzw. kryzys przysięgowy w Legionach

• w formie książkowej ukazuje się „Kajus Cezar Kaligula” Karola Huberta Rostworowskiego,

• w Magdeburgu zostaje uwieziony Józef Piłsudski;

• Deklaracja praw narodów Rosji, uznająca prawo Polski do niepodległości;

• Pierwsza Wystawa Ekspresjonistów Polskich w Krakowie

• założenie klubów futurystycznych „Gałka Muszkatołowa” i „Katarynka” w Krakowie;

• założenie pisma ekspresjonistów „Zdrój”;

• Zofia Nałkowska publikuje Tajemnice krwi, Stanisław Przybyszewski Krzyk;
  

1918

• zakończenie I wojny światowej, w wyniku której zwycięstwo odniosła Ententa, upadło Cesarstwo Niemieckie, Imperium Rosyjskie, Imperium Osmańskie oraz Austro-Węgry;

• powstanie niepodległego państwa polskiego z Józefem Piłsudskim jako Tymczasowym Naczelnikiem Państwa (11 listopada);

• pierwszy wieczór poetycki skamandrytów w kawiarni „Pod Pikadorem” w Warszawie;

• ukazują się: Żywe kamienie Berenta, Dzieci ojczyzny Marii Dąbrowskiej, Królewsko-polski kabaret Jana Lechonia, Ekspresjonizm Stanisława Przybyszewskiego, Sonety Antoniego Słonimskiego, Tęcza łez i krwi Leopolda Staffa, Czyhanie na Boga Juliana Tuwima, Projekt Akademii Literatury Polskiej Stefana Żeromskiego.

Znaczenie Młodej Polski

Nie sposób wymienić wszystkich rzeczy, które polska i światowa kultura zawdzięczają epoce przełomu XIX i XX wieku.

Młoda Polska zostawiła po sobie utwory, w których potępiała kulturę mieszczańską („mentalność filistrów”), obrazowała bezsens ludzkiego życia, w którym człowiek niczym marionetka jest kierowany popędami, w którym cierpi.

Taki nurt podyktowany był przede wszystkim sytuacją historyczną, w jakiej od lat tkwiła Polska. Postępująca rusyfikacja szkół wszystkich szczebli w zaborze rosyjskim i carski terror, kulminacyjny okres germanizacji w zaborze niemieckim (działalność Hakaty) spowodowały, że ciężko było się cieszyć lekturą Nad Niemnem czy dydaktycznymi nowelami pozytywistów.

Podobnie jak w innych krajach (Niemcy, Włochy, Francja), dominował w niej nurt narodowy.

Według założeń jej twórców, jedynie artyście zarezerwowane było poznanie prawdy o świecie. Mimo iż było ono zorganizowane na płaszczyźnie intuicyjnej, to i tak stawiało twórcę wyżej w hierarchii społecznej, niż na przykład naukowca czy lekarza.

Epoce tej zawdzięczamy takie kierunki filozoficzne, jak intuicjonizm Henriego Bergsona, z jego pojęciem élan vital (siły życiowej i twórczej), nietzscheanizm operujący kategorią „nadczłowieka”, wyrażający apoteozę woli i witalności czy w końcu schopenhaueryzm, wywołujący narodowy pesymizm, a wyrosły z fascynacji buddyzmem.

Okres ten po dziś dzień zachwyca próbą połączenia w jedno różnych dziedzin sztuki (literatury, muzyki, malarstwa). Inspiracji poszukiwano między innymi w fol­klorze (m.in. Podhale, Tatry), gotyku, renesansie, baroku, a przede wszystkim - zgodnie z założeniem neoromantyzmu - w epoce Mickiewicza, Słowackiego i Norwida.

Błędnie myślą Ci, którzy uważają, że modernizm to tylko czas „biadolenia”, melancholii, długiej kontemplacji nieistotnych problemów. A przecież nigdzie indziej, jak na przełomie XIX i XX wieku zaobserwujemy ogromny rozwój miast, przemysłu, finansów, przyjrzymy się powiększającej stale liczbie klasy urzędniczej, dostrzeżemy mechanizmy formowania się osobniczej, wąskiej warstwy inteligenckiej.

Najważniejsze, byśmy pamiętali, że Młoda Polska, prócz dekadentyzmu, podejmowała także inne problemy. Choć utwory utrzymane w nurcie przekonania jednostki o nadchodzącym końcu cywilizacji są może bardziej wypromowane czy charakterystyczne dla założeń epoki, to przecież może się ona poszczyć także dziełami

psychologiczno-obyczajowymi, erotycznymi, ludowymi czy narodowymi, a nikt tak bardzo, jak kobieta fatalna (femme fatale) - powołana do życia przez modernistów, nie zachwyci czytelnika swą demonicznością, tajemniczością, elektryzującą naturą.

1

---