Maciej Grochowski (Językoznawstwo ogólne, 2012/2013)
Wstęp do semantyki. Teorie znaczenia na tle historii dyscypliny.
Przedmiot i zakres semantyki językoznawczej
Semantyka językoznawcza bada strukturę znaczeń wyrażeń języków naturalnych ze względu na odniesienie wyrażeń do obiektów językowych i pozajęzykowych.
Semantyka w naukach logiczno-filozoficznych i w językoznawstwie XIX i XX wieku (tradycyjnym (badanie zmian znaczeniowych wyrazów, m.in. H. Paul, M. Bréal, A. Meillet, J. Rozwadowski) i strukturalnym). Filozoficzne tradycje wyjaśniania znaczeń (od Platona począwszy). Powstanie semantyki logicznej (G. Frege, 1892). Analiza semantyczna języka nauki w Kole Wiedeńskim (M. Schlick, R. Carnap. L. Wittgenstein). Analiza semantyczna wyrażeń tzw. języka potocznego w brytyjskiej filozofii analitycznej (A. J. Ayer, J. L. Austin, G. Ryle, P. F. Strawson).
Znaczenie jako relacja dwuargumentowa reprezentowana przez zwrot "x znaczy y", gdzie wartością zmiennej x jest wyrażenie językowe W. Wartość zmiennej y jest różna według różnych teorii (koncepcji) znaczenia. W wielu współczesnych teoriach językoznawczych zmienna y ma wartość WW (znaczenie jako zbiór postulatów / konsekwencji, jako przekład (eksplikacja / paralokucja / reprezentacja)); np. R. Carnap, R. Jakobson, J. Lyons, I. Bellert, J. J. Katz, J. D. Apresjan, A. Bogusławski, A. Wierzbicka.
Inne rozpowszechnione teorie znaczenia, według których zmienna y przyjmuje wartości należące do innych kategorii niż WW, np. takich jak (a) umysł ludzki (np. teoria asocjacjonistyczna - J. Locke, K. Ajdukiewicz), (b) przedmioty i stany rzeczy pozajęzykowe - denotaty wyrażeń (np. teoria konotacyjna - J. S. Mill, teoria referencyjna - L. Zawadowski), (c) przedmioty idealne i abstrakcyjne (np. teorie fenomenologiczne - E. Husserl, R. Ingarden), (d) zachowania ludzkie (np. teoria behawiorystyczna - L. Bloomfield, teoria pragmatyczna - L. Wittgenstein, teoria sytuacyjna - J. R. Firth).
Zakres pojęcia znaczenia jako predykatu metajęzykowego, wyznaczającego relacje między wyrażeniami językowymi: (a) "szeroki": znaczenie W to funkcja W (np. J. Lyons), (b) "wąski": znaczenie W to wartość poznawcza (kognitywna) W (np. A. Bogusławski).
Semantyka w językoznawstwie strukturalnym. Teorie pól znaczeniowych (G. Ipsen, 1924 - twórca nazwy): kierunek paradygmatyczny (J. Trier, 1931, L. Weisgerber), kierunek syntagmatyczny (W. Porzig, 1934).
Analiza składnikowa w semantyce - metoda opisu znaczenia wyrażenia polegająca na stopniowym rozkładzie (dekompozycji) jego struktury na zawarte w tej strukturze elementy (cechy / pojęcia), wspólne przynajmniej dla części systemu znaczeniowego danego języka. Stosowana w różny sposób (z uwzględnieniem / bez uwzględniania hierarchii elementów) przez niemal wszystkie (z wyjątkiem kognitywizmu) kierunki i szkoły w semantyce językoznawczej, od teorii pól po nurty współczesne; por. np. E. H. Bendix, J. J. Katz, J. Fodor, M. Bierwisch, J. D. McCawley, J. Lyons, A. Wierzbicka.
Wzajemne oddziaływania semantyki w naukach logiczno-filozoficznych i semantyki językoznawczej (od 60.lat XX wieku) - wpływ logiczno-filozoficznej tradycji opisu znaczeń, logiki matematycznej, gramatyk generatywnych, metodologii strukturalizmu i potrzeb leksykografii. Semantyka w językoznawstwie generatywnym (m.in.: semantyka interpretacyjna - J. J. Katz, J. A. Fodor, teoria ról semantycznych - Ch. Fillmore, semantyka generatywna - G. Lakoff, J. D. McCawley). Semantyka w szkole moskiewskiej (J. D. Apresjan, I. A. Melčuk, A. K. Žolkovski). Kształtowanie się koncepcji metajęzyków semantyki.
Teoria naturalnego metajęzyka semantycznego (NMS) w Polsce. Wspólne (Leibniz'iańskie) założenia metodologiczne semantyki redukcjonistycznej A. Bogusławskiego i A. Wierzbickiej (lata 60./70. XX wieku): istnienie zbioru jednostek semantycznie prostych, niedefiniowalnych, tworzących słownik metajęzyka semantycznego, umożliwiającego eksplikację jednostek semantycznie złożonych. Ewolucja NMS A. Wierzbickiej w kierunku semantyki interkulturowej (rozszerzenie zakresu badań na liczne języki Azji, Afryki, Australii, dyscypliny społeczno-humanistyczne; wzrost liczby postulowanych jednostek elementarnych).
Zakres semantyki językoznawczej: (a) semantyka języka (systemu) - semantyka leksykalna i semantyka zdania, (b) semantyka tekstu.
Przedmiot semantyki leksykalnej: monosemia / polisemia jednostek, relacje semantyczne między jednostkami, postulaty znaczeniowe języka, ustalanie reprezentacji semantycznej jednostek (definiowanie). Przedmiot semantyki zdania: SPA, STR, presupozycje, referencja i kwantyfikacja, modalność. Przedmiot semantyki tekstu: STR, spójność tekstu, metatekst, zagadnienia kompozycji tekstu, relacje semantyczne między tekstami.
Dwa główne aspekty badań semantycznych: semantyka translacyjna (ustala reprezentacje semantyczne wyrażeń) i semantyka referencyjna (bada relacje między językiem i tekstem a światem pozajęzykowym).
Znaczenie kognitywne a niesemantyczne cechy wyrażeń (pragmatyczne, gramatyczne, referencyjne). Znaczenie kognitywne (znaczenie w wąskim rozumieniu terminu `to, co jest powiedziane za pomocą danego wyrażenia w danym języku naturalnym') a oznaczanie. Argumenty przemawiające za opozycją: znaczenie - oznaczanie. Znaczenie kognitywne a wiedza o świecie. Znaczenie wyrażenia a denotacja (leksemu) i referencja (wyrażenia predykatywnego). Opozycja: indeks - predykat.
Sposoby realizacji odniesienia przedmiotowego wypowiedzeń: (a) mechaniczny, (b) zwerbalizowany: (b1) za pomocą czystych indeksów (imiona własne, nieliczne zaimki osobowe i wskazujące), (b2) za pomocą wyrażeń o funkcji indeksowej (deskrypcje określone i ich odmiany, miana, zaimki wskazujące i osobowe). Referencja a kwantyfikacja (referencyjna i numeryczna).
Referencja wewnątrztekstowa: nawiązanie (anafora i katafora). Wyrażenia okazjonalne (deiktyczne) - odsyłające do obiektu pozajęzykowego za pomocą parametru aktu mowy (mówiący, adresat, czas, miejsce, dyskurs).
Pojęcie negacji z punktu widzenia logiki formalnej (funktor zdaniotwórczy od jednego argumentu zdaniowego) i semantyki językoznawczej (elementarny predykat metajęzykowy). Rola negacji w ustalaniu wartości logicznej zdań. Rola negacji, sprzeczności i tautologii w metodologii językoznawstwa (ujmowanie języka jako systemu wielkości dyskretnych, możliwość uzasadniania (falsyfikacji) hipotez naukowych).
Negacja zewnętrzna (rematyczna) a wewnętrzna (rematyzująca). Negacja wyrazowa a zdaniowa. Zasięg negacji a predykaty faktywne. Podwójna negacja w logice a wielowyrazowe wykładniki pojęcia negacji w językach naturalnych. Negacja jako składnik struktury treści wyrażenia (rezultat jego dekompozycji).
2