16. G. Büchner Woyzeck

1. Porządek chronologiczny

a) historyczny:

• Tekst powstał w 1836 roku (Büchner miał wtedy 23 lata, rok później umarł), wydany został w 1879 roku

• Büchner jako zrewoltowany romantyk, rewolucjonista polityczny, literacki, artystyczny i teatralny (m.in. autor pisma Goniec Heski przy Towarzystwie Praw Człowieka, fragmentów rewolucyjnych Śmierć Dantona)

• Kontekst historyczny:

• Notatka w prasie o historii biednego fryzjera wojskowego Johanna Christiana Woyzecka, który 21.06.1821 w Lipsku zamordował z zazdrości wdowę po chirurgu za co został skazany na śmierć; wyrok wykonano w 1824 roku

• Sytuacja w Niemczech: Niemcy rozpadnięte na księstwa, cenzura, policja, przepaście między ludźmi (także stanowe), bardzo silna struktura wojskowa

b) opisowy

• Woyzeckiem inspirowali się pisarze ekspresjonistyczni, m.in. Wedekind, Hauptmann

• Utwór swą premierę teatralną miał dopiero w 1913 roku

• Współczesne inscenizacje:

• Stary Teatr w 1966 roku, reż. Swinarski

• Film Wernera Herzoga z 1979 roku (uznany za bezsporne arcydzieło)

• Musical z 2002 roku, reż. R. Wilson, muzyka Tom Waits

• Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego w 2005 roku, reż. M. Kleczewska

• Teatr Telewizji z 1956, 1967, 2000

• W Poznaniu zrealizowany w 1997 roku w Teatrze Polskim

• W Niemczech wiele adaptacji: wersje teatralne, musicalowe, lalkowe, filmowe

2. Porządek teoretyczny

a) budowa:

• Okolice dramatu romantycznego: forma otwarta, fragmentaryczność (brak spójności narracyjnej)

• Elementy ballady: świat nadprzyrodzony sprzężony ze światem rzeczywistym, bohaterowie z ludu, tragizm (Maria ginie), fatalne przedmioty (nóż), muzyczność fragmentaryczność

• Podział na fragmenty przez zmiany miejsca akcji

• Silna rytmizacja tekstu - obrazuje „gorączkę” Woyzecka, gwałtowność

• Zawiera bajki i piosenki/zaśpiewy ludowe

b) język:

• Tekst pisany prozą

• Język pełen emocjonalizmów, wykrzyknień, wynikających z akcji dramatycznej

• Elementy gwary wojskowej np. „tak jest”, „rozkaz, panie kapitanie”

c) dramat napędza akcja: taniec Marii z Tamburmajorem, podejrzenia o zdradę itp.

d) postaci:

• Główni bohaterowie:

• Woyzeck - prosty balwierz, niedorobiony filozof, początkowo nijaki, obiekt, później podejmuje decyzję o zabójstwie i staje się podmiotem

• Maria - panna z dzieckiem, mieszkańcy insynuują, że się puszcza

• Kapitan - człowiek prosty, ale lubiący filozofować o moralności

• Doktor - traktuje Woyzecka jako obiekt eksperymentów medycznych, królika doświadczalnego np. każe mu jeść wyłącznie groch

• Tamburmajor - kwintesencja testosteronu i męskiego popędu

• Inni bohaterowie:

• Bohaterowie poboczni: Małgorzata, Andrzej (przyjaciel Woyzecka), Kasia z karczmy, obłąkany Karol

• Bezimienni, nazwani od swej funkcji np. podoficer, wywoływacz, gospodarz, babcia (opowiada bajkę o samotnym dziecku), komisarz policji, lub jeszcze bardziej bezpodmiotowo np. pierwsza osoba

3. Porządek tematyczny

a) treść: Woyzeck zarabia na życie m.in. goląc swego Kapitana. Poddawany jest takż eksperymentom medycznym, prowadzonym przez Doktora. Franz utrzymuje swoje nieślubne dziecko oraz jego matkę Marię. Młodą dziewczyną zainteresowany jest jednak jurny Tamburmajor. Woyzeck orientuje się, że został zdradzony, zaprowadza Marię ją nad staw i morduje. 

b) motywy/wątki:

• Baśniowość - włosy (libido): jak w baśniach braci Grimm (np. O diable i trzech włosach); włosy jako chaos, którego nie da się ogarnąć, rozpad podmiotowości; Woyzeck jest łysiejący i jest balwierzem, Tamburmajor ma gęstą brodę, Maria ma długie włosy

• Frenezja: taniec Marii z Tamburmajorem; głos wewnętrzny, sny

• Zdrada: kolczyki, włos w zupie/ na ustach - duża rola szczegółu

• Krew: krew na rękach po zbrodni, kolor czerwony przed zbrodnią (czerwone wargi Marii, czerwony księżyc)

• Maria jak Maria Magdalena - cudzołożnica; pragnie wybaczenia, chciałaby namaścić nogi Zbawiciela

• Motyw samotności - rozbicie relacji międzyludzkich, brak tkanki społecznej, brak zaufania

• Romantyczny motyw zjawy - duch Marii unosi się nad jeziorem

• Obalony mit rodziny, kobiety, mężczyzny - obnaża fałsz biedermeieru

c) nurt/gatunek: fragment dramatyczny, dramat antystrukturalny, fragment romantyczny

4. Porządek działania

a) projekt wykonawczy:

• Didaskalia - wyznaczają miejsca akcji, stan psychofizyczny bohaterów i proste działania np. „bierze nóż”, „wyczerpany i drżący”, „leżąc opowiada sobie bajkę”

• Wypowiedzi bohaterów silnie nacechowane emocjonalnie

• Cytowane bajki i wypowiedzi Wywoływacza i Policjanta jakby wypowiadane w stronę publiczności

b) aspekty wizualne/dźwiękowe/ruchowe:

• Śpiew i taniec - taniec Marii z Tamburmajorem ma w sobie silny potencjał wykonawczy (+ obserwujący i reagujący na to Woyzeck)

• Rola światła: światło przy budach, czerwony księżyc

c) przemiany postaci:

• Przemienia się Woyzeck: od bezmyślnego prostaka, usługującego Kapitanowi i obiektu badań Doktora do podmiotu, którym staje się po podjęciu decyzji o zbrodni; zabicie Marii jest dla niego oczyszczeniem, połączeniem się z nią; zabija zło w Marii

5. Obieg

• Na język polski przetłumaczony przez Jerzego Lieberta, które to ukazało się w czasopiśmie „Droga” w 1929 roku

• Tłumaczony na języki obce m.in. na angielski, austriacki, francuski itp.

• Dramat uznany za niezwykle współczesny jak na dramat romantyczny

---