ARCHEOLOGIA ŻYWA, W ஜ DZIEJE ZIEMI I ŚWIATA, ●txt RZECZY DZIWNE

Te ostatnie to właśnie megality. Nazwa ta, będąca kompilacją słów greckich megas - wielki i lithos - kamień, dosłownie znaczy "wielki kamień". Kiedyś odnosiła się do konstrukcji z wielkich kamieni, z czasem jednak rozszerzono ją na inne monumentalne budowle, wznoszone z różnych surowców (kamień, ziemia, drewno), oraz na całe założenia cmentarno - kultowe. W efekcie dzisiaj termin ten jest niezbyt precyzyjny i wywołuje wiele sporów o to, czy dany obiekt można nazwać megalitem, czy nie.Gdzie i kiedy powstała idea megalityczna, to jedno z najważniejszych i najtrudniejszych pytań. Poglądy naukowców są w tej materii podzielone. Do niedawna uważano, że megality europejskie mają swoje pierwowzory we wschodniej strefie basenu Morza Śródziemnego. Daty 14C z Półwyspu Iberyjskiego i Bretanii podważają takie twierdzenie, gdyż wskazują na starszy wiek tych ostatnich. Z jeszcze odleglejszej przeszłości mają pochodzić obiekty z Sahary i Republiki Środkowoafrykańskiej. Są one datowane na VI tys. p.n.e. i może tam właśnie należy dopatrywać się prakolebki megalityzmu. W pewnym momencie powstała też teoria, że idea megalityczna mogła narodzić się w kilku ośrodkach niezależnie, co jest jednak mało prawdopodobne. Istnieje wiele przesłanek wskazujących na rozprzestrzenienie się megalityzmu z jednego obszaru i jest także bardzo prawdopodobne, że stali za tym konkretni ludzie będący nosicielami tej idei. Wystarczy rzut oka na mapę z zaznaczonym występowaniem megalitów aby stwierdzić, że w ekspansji tej bardzo ważną rolę odgrywała droga morska. Nie przesądzając sprawy pochodzenia megalitów w skali świata, ich najstarszym centrum w Europie jest Półwysep Iberyjski, Bretania i Wyspy Brytyjskie. Tutaj monumentalne, kamienne grobowce występują co najmniej od V tys.p.n.e., i z tego rejonu idea megalityczna rozprzestrzeniła się stopniowo na tereny Niemiec, Skandynawii i Polski.
Najprostszymi formami megalitycznymi są menhiry i dolmeny. Dolmen to prosty grobowiec, składający się z trzech lub czterech płyt kamiennych ustawionych pionowo, tworzących czworobok i nakrytych jednym potężnym blokiem. Najczęściej mają one niezbyt duże rozmiary - rzędu 2-3 m długości boku, ale zdarzają się i formy monumentalne. Jednym z największych jest grobowiec w Bagneux we Francji mający komorę o wymiarach 16 x 5 m i wysokości 2,4 m. Przykryty jest trzema wielkimi blokami, z których największy waży około 45 t. Z kolei menhirami nazywamy pionowo wkopane "słupy" kamienne. Są one także zróżnicowane pod względem wielkości, od stosunkowo niedużych do kolosów takich jak w Locmariaquer na obszarze Bretanii. Ten ostatni, obalony i rozbity, miał pierwotnie 21-23 m wysokości, prawie 5 m grubości i ważył około 350 t. Menhiry występowały często samodzielnie, czasami wieńczyły kurhany, a w wielu przypadkach wchodziły także w skład rozległych założeń przestrzennych. Najbardziej znanymi są aleje wyznaczone przez rzędy menhirów, takie jak na przykład w okolicach miasta Carnac we Francji. Rozpowszechnione są też założenia koliste (kromlechy). Najczęściej występują one na Wyspach Brytyjskich, gdzie zarejestrowano ich ponad tysiąc. Mają średnicę od kilku do kilkudziesięciu metrów, a najbardziej znana jest skomplikowana konstrukcja w Stonehenge.
Bardziej złożonymi budowlami są grobowce korytarzowe, galeriowe i skrzynkowe. Pierwsze z nich charakteryzują się komorą grobową zbudowaną z potężnych płyt kamiennych, do której prowadził wykonany z kamieni korytarz. Całość przykrywano nasypem kurhanu. Rozwiniętą formą grobowców korytarzowych były tolosy, w których komory uzyskiwały monumentalne rozmiary. Jednym z najbardziej znanych jest tolos w New Grange w Irlandii. Grobowce galeriowe nie mają wydzielonego korytarza. Są to długie, wąskie komory w których długość wielokrotnie przekracza szerokość. Największe osiągają 60 m długości, 5 m szerokości i wysokość przekraczającą wzrost dorosłego człowieka. Pewną odmianą grobowców galeriowych są grobowce transeptowe. Różnica polega na tym, że galeriowa komora zaopatrzona była w symetrycznie rozmieszczone nawy (np. West Kennet w Anglii). No i w końcu grobowce skrzynkowe, niewielkie struktury (jak na megality), osiągające długość kilku metrów, zbudowane z cienkich płyt kamiennych, bez korytarza, często nakryte kurhanem.
Osobno trzeba wymienić rozmaite grobowce o konstrukcji kamienno-ziemnej, w których głównym elementem są odpowiednio ukształtowane masy ziemi. Kamienne obstawy, bruki, wieńce i skrzynie stanowią jedynie uzupełnienie tych budowli. Najbardziej dla nas interesujące są bezkomorowe, czasami ponad stumetrowe kopce ziemne, występujące w Wielkiej Brytanii, w Basenie Paryskim, północnych Niemczech, Danii i Polsce. Na terenie naszego kraju noszą one nazwę "grobowców kujawskich". Bezkomorowe, długie kopce ziemne odróżniają się od typowych megalitów zarówno wyglądem, jak i obszarem występowania i przypuszcza się, że powstały pod wpływem wczesnorolniczych kultur naddunajskich, a dokładniej mogą być wzorowane na długich, trapezowatych domostwach tych kultur.
Część budowli megalitycznych wchodziła w skład rozległych założeń przestrzennych, których przeznaczenie nie jest do końca jasne. Domyślamy się, że są to kompleksy związane z obrzędami religijnymi i pewnymi funkcjami społecznymi. Nie potrafimy jednak zrekonstruować sposobu ich użytkowania. Najbardziej znanym centrum ceremonialnym jest Równina Salisbury w Anglii, gdzie w okolicach Stonehenge znajduje się kilkaset obiektów, w tym wielki kromlech z alejami w Avebury. Wymieniany tu już obiekt w Stonehenge jest często interpretowany jako obserwatorium astronomiczne i centralny punkt religijny megalitycznej Anglii. Równie imponujący jest kompleks w okolicach Carnac w Bretanii. Tysiące menhirów tworzą tu aleje powiązane z wielkimi grobowcami. W innych przypadkach także obserwujemy powiązania różnych obiektów megalitycznych. Powstaje więc pytanie, czy nie jest to pewna generalna zasada, której odczytanie jest utrudnione ze względu na fakt, iż do naszych czasów dotrwała tylko niewielka część tego typu konstrukcji.
Obszar występowania megalitów na terenie Europy przedstawiony jest na mapie. Obejmuje on wszelkie formy "megalityzmu" i cały długi okres jego występowania. Wspomnieliśmy już, że początki idei megalitycznej w Europie sięgają V tys. p.n.e., natomiast zanik tych struktur nastąpił około 2000 r. p.n.e. Jest to ogólnie przyjmowana data, wyznaczająca koniec powszechnego wznoszenia założeń megalitycznych, natomiast w niektórych przypadkach spotykamy je jeszcze w epoce brązu. Przykładem może tu być Stonehenge, które funkcjonowało do około 1400 r. p.n.e.
Próba przedstawienia całej problematyki megalitycznej na tych kilku stronach jest z góry skazana na niepowodzenie. Dlatego wszystkich, których ta tematyka zainteresuje odsyłamy do dwóch niedawno wydanych książek Zygmunta Krzaka "Megality Europy" i "Megality świata". My natomiast poświęcimy jeszcze trochę miejsca megalitom z terenu Polski. Występują one w dwóch neolitycznych kulturach - kulturze pucharów lejkowatych i następującej po niej kulturze amfor kulistych. Zasięg tej pierwszej prezentuje mapa kultur archeologicznych w Europie około 2800 r. p.n.e. Rozprzestrzenienie kultury amfor kulistych było bardzo podobne. W kulturze pucharów lejkowatych, zajmującej rozległe przestrzenie Europy środkowej i północnej, występują rozmaite formy grobowców megalitycznych, natomiast na terenie Polski znane są jedynie długie, bezkomorowe kopce ziemne, zwane grobowcami kujawskimi. Ich nasypy w swojej klasycznej formie miały kształt wydłużonego trapezu lub prawie trójkąta. Szerokość podstaw wynosiła 6-15 m, długość od 40 do 150 m, pierwotna wysokość w partii czołowej sięgała 3 m. Obstawy składały się z potężnych głazów zmniejszających się w miarę zbliżania ku wierzchołkowi. W szerszej części grobowców znajdował się przeważnie jeden grób centralny, rzadziej więcej pochówków. W partii czołowej dość często umieszczano specjalne pomieszczenia, które zapewne były rodzajem sanktuarium. Grobowce kujawskie były wznoszone w IV i początkach III tys. p.n.e. i dość często tworzyły niewielkie zgrupowania. Najbardziej znane cmentarzyska tego typu znajdują się w Sarnowie i Wietrzychowicach na Kujawach oraz w okolicach Łupawy na Pomorzu.
Zupełnie inne grobowce megalityczne występują w młodszej od poprzedniej (druga połowa III tys. p.n.e.) kulturze amfor kulistych. Są to potężne skrzynie wykonane z płyt kamiennych i nakryte wielkimi, płaskimi głazami. Ich długość waha się od 2,5 do 6 m, a szerokość od 1 do 2 m. Starsze grobowce czasami posiadały korytarze. Regułą jest, że skrzynie wkopywane były pod powierzchnię ziemi. W nich znajdowały się najczęściej szczątki wielu zmarłych, czasami także ofiary ze zwierząt.
Ostatnie lata badań nad kulturą pucharów lejkowatych w południowej Polsce przyniosły wiele ciekawych i niekiedy rewelacyjnych odkryć w zakresie obrządku pogrzebowego. W tym szczególną wartość mają odkryte kolejne grobowce o charakterze monumentalnym. Piszemy o nich na kolejnych stronach, natomiast w tym miejscu pozwolimy sobie na kilka ogólniejszych uwag. Jednym z najdonioślejszych odkryć jest kompleks budowli w Słonowicach na Wyżynie Miechowskiej. Składał się on z czworokątnego placu ceremonialnego i rzędu grobowców zbliżonych kształtem do konstrukcji kujawskich. Plac otoczony był z trzech stron wałami i rowami, a z czwartej jednym z grupy wspomnianych grobowców. Długość każdego boku placu wynosiła sto kilkadziesiąt metrów. Usytuowanych równolegle do siebie grobowców było co najmniej sześć. Opisany zespół jest kolejnym przykładem, tym razem z ziem polskich, istnienia w nurcie megalitycznym rozległych założeń przestrzennych. Wyjątkowy jest także surowiec z którego wznoszono grobowce - pionowe drewniane pale w układzie palisadowym. Nie jest wykluczone, że tylko część grobowców miała wewnątrz nasypy ziemne, a pozostałe były puste pełniąc funkcję domów zmarłych. Potwierdzeniem istnienia tych ostatnich są odkrycia w Pawłowie położonym na północ od Sandomierza. Tutaj także wyłania się w trakcie wykopalisk skomplikowany układ przestrzenny założenia o charakterze sakralno-cmentarnym. Kolejne opisywane stanowiska z Malic Kościelnych, Stryczowic i Grzybowa uzupełniają zarówno wiedzę o konstrukcji grobowców w ich klasycznej formie, tzn. nasypy ziemne z obstawami kamiennymi, jak i zagęszczają mapę tego typu odkryć w Małopolsce i na Lubelszczyźnie. Zupełnie wyjątkowy charakter ma odkrycie grobowców typu kujawskiego na Dolnym Śląsku, w miejscu bardzo odległym od najbliższych takich stanowisk. Dla archeologów jest to jasne przesłanie - nasza wiedza jest ciągle jeszcze mało doskonała i ciągle jeszcze wiele wielkich odkryć jest przed nami.