WADY OŚWIADCZENIA WOLI
Kodeks cywilny wyróżnia cztery wady oświadczenia woli:
BRAK ŚWIADOMOŚCI LUB SWOBODY przy składaniu oświadczenia woli
POZORNOŚĆ oświadczenia woli
BŁĄD przy składaniu oświadczenia woli
GROŹBA
Niektórzy autorzy konstytuują piątą wadę oświadczenia woli, którą miałby być PODSTĘP drugiej strony stosunku prawnego. Przepisy prawne dotyczące podstępu są skonstruowane w ten sposób, że w razie ujawnienia podstępu nakazuje stosować się przepisy o błędzie, bo skutkiem jest błąd. W tej sytuacji nie zachodzi potrzeba wyodrębnienia kolejnej wady oświadczenia woli, mającej charakter podstępu.
WADĄ OŚWIADCZENIA WOLI w rozumieniu prawa cywilnego jest tylko taka nieprawidłowość aktu oświadczenia woli lub jego uzewnętrznienia, którą ustawa uznaje za wadę. Rodzaje wad zostały określone w kc, jest to katalog wyczerpujący.
Ad. 1.) BRAK ŚWIADOMOŚCI LUB SWOBODY
Według art. 82 kc nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego, chociażby przemijającego zaburzenia czynności psychicznych.
BRAK ŚWIADOMOŚCI jest konsekwencją wadliwie funkcjonującej psychiki osoby składającej oświadczenie woli. Natomiast brak swobody może być wynikiem przymusu fizycznego, zastosowanego wobec osoby składającej oświadczenie woli przez osobę trzecią.
Brak świadomości może mieć charakter TRWAŁY lub PRZEMIJAJĄCY. W pierwszym przypadku osoba fizyczna kwalifikuje się do ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego. Ubezwłasnowolnienie nie jest jednak warunkiem koniecznym uznania oświadczenia woli za nieważne. Oświadczenie takie jest nieważne zawsze wtedy, gdy w chwili jego składania osoba fizyczna z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym ŚWIADOME powzięcie decyzji i wyrażenie woli, chociażby ów stan miał charakter przemijający.
Z BRAKIEM SWOBODY mamy do czynienia wtedy, gdy wobec osoby składającej oświadczenie woli zastosowany został przymus fizyczny, np. siłą podniesiona została ręka na znak głosowania.
Oświadczenie woli złożone przy braku świadomości lub swobody jest z mocy prawa bezwzględnie nieważne. Na jego nieważność może powołać się każdy, kto ma w tym interes prawny. Nieważność występuje z mocy prawa. Nie jest więc potrzebne orzeczenie sądowe. Sąd bierze pod uwagę z urzędu nieważność czynności prawnej. Jeżeli stwierdza nieważność, to jego orzeczenie ma charakter deklaratoryjny, a nie konstytutywny. Ciężar udowodnienia faktu, że wystąpił brak świadomości lub swobody, spoczywa na osobie, która w tym stanie psychicznym złożyła oświadczenie woli (art. 6 kc).
Ad. 2.) POZORNOŚĆ
Z oświadczeniem woli pozornym mamy do czynienia wtedy, gdy składający oświadczenie woli za zgodą drugiej strony stosunku cywilno-prawnego zastrzegł, że oświadczenie to nie wywoła skutku prawnego, np. wypowiedzenie umowy nie doprowadzi do jej rozwiązania. Oświadczenie złożone dla pozoru jest bezwzględnie nieważne. Oświadczenie jest pozorne tylko wtedy, gdy jest skierowane do drugiej strony stosunku cywilno-prawnego. Nie może być uznane za oświadczenie pozorne takie oświadczenie, które nie jest skierowane do drugiej strony stosunku cywilno-prawnego, np. testament. Nie jest też pozorne oświadczenie woli skierowane do organu władzy publicznej, np. do sądu. Organ ten bowiem nie jest drugą stroną stosunku cywilno-prawnego. Pozorne oświadczenie woli nie wywołuje skutku prawnego. Jeżeli jednak dokonane zostało w celu ukrycia innej czynności prawnej, np. pod pozorną umową sprzedaży ukryto umowę darowizny, to umowa sprzedaży jako pozorna jest nieważna, a ważność umowy darowizny stwierdza się na podstawie przepisów o darowiźnie. Jeżeli przepisy te nie zostały naruszone, to umowa darowizny jest ważna. Jeżeli na podstawie nieważnej czynności prawnej (pozornej) dokonana zostanie dalsza czynność odpłatna, np. pozorny właściciel samochodu sprzedał samochód nabywcy, legitymując się pozorną umową nabycia samochodu. Ta druga umowa będzie ważna, jeżeli nabywca samochodu był w dobrej wierze, tzn. był przekonany, że kupuje auto od właściciela. Obowiązuje generalna zasada, według której można przenieść na inną osobę tylko takie prawa podmiotowe, jakie się ma (nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet). Według tej zasady tylko właściciel może przenieść własność na inną osobę. Od tej zasady przepisy szczególne wprowadzają pewne wyjątki. Takim wyjątkiem jest możliwość nabycia własności rzeczy od pozornego właściciela, tzn. osoby, która nabyła własność na podstawie nieważnej umowy. Innym wyjątkiem jest nabycie nieruchomości od niewłaściciela, wpisanego do księgi wieczystej jako właściciela. Własność rzeczy ruchomej może być przeniesiona na nabywcę przez właściciela, jeżeli nabywca jest w dobrej wierze, a rzecz została mu wydana.
Ad. 3.) BŁĄD
Z błędem mamy do czynienia wtedy, gdy fakty czy stan rzecz odbija się w świadomości osoby składającej oświadczenie woli inaczej, tzn. niezgodnie z tym stanem rzeczy, np. dana osoba nabyła falsyfikat obrazu, będąc przekonaną, że nabywa oryginał. Błąd może dotyczyć podmiotu prawnego, przedmiotu czy treści prawnej. Błąd może obejmować decyzje podmiotu prawnego lub treść oświadczenia, ujawnionego na zewnątrz. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z błędem w ścisłym tego słowa znaczeniu, a w drugim z pomyłką, np. jeżeli nabyto pierścionek z tombarku z przeświadczeniem, że jest on złoty, to mamy do czynienia z błędem w ścisłym tego słowa znaczeniu. Dotyczy on samego aktu woli. Jeżeli zaś decyzja dotyczyła sprzedaży rzeczy za 1000 zł, a w oświadczeniu woli (w ofercie) podano 100 zł, to mamy do czynienia z pomyłką. Skutki błędu w ścisłym tego słowa znaczeniu i pomyłki są jednakowe. W obu przypadkach można powołać się na złożenie oświadczenia pod wpływem błędu. Jeżeli oświadczenie woli składane jest drugiej osobie, na błąd można powołać się tylko wtedy, gdy owa druga osoba błąd wywołała, choćby bez swej winy albo o błędzie wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć. Ograniczenia te nie mają zastosowania, jeżeli czynność prawna jest nieodpłatna. Na błąd jako wadę oświadczenia woli można powołać się tylko wtedy, gdy dotyczy on treści czynności prawnej i jest istotny. Błąd dotyczy treści czynności prawnej, jeżeli odnosi się do praw i obowiązków stron stosunku prawnego, wynikających z treści czynności prawnej. Nie można powołać się na błąd, jeżeli dotyczy on pobudek działania, tzn. sfery motywacyjnej podmiotu składającego oświadczenie woli. Pobudki działania nie są bowiem objęte treścią czynności prawnej. Pobudki działania mają istotne znaczenie wtedy, gdy błąd został wywołany podstępem drugiej strony. W takim przypadku błąd nie musi dotyczyć treści czynności prawnej. Błąd uznaje się za istotny wtedy, gdy istnieje podstawa do przyjęcia, że gdyby podmiot, składający oświadczenie woli wiedział i oceniał rzecz rozsądnie, to by takiego oświadczenia woli nie złożył. Oświadczenie woli złożone pod wpływem błędu nie jest bezwzględnie nieważne. Jest jedynie wzruszalne (względnie nieważne). Można mianowicie uchylić się od skutków prawnych tego oświadczenia przez złożenie drugiego oświadczenia. To drugie oświadczenie woli musi spełniać następujące warunki:
musi być złożone na piśmie
musi być skierowane do adresata pierwszego oświadczenia lub też do następcy prawnego (np. spadkobiercy)
musi być złożone nie później niż w ciągu roku od chwili ujawnienia błędu (a nie od chwili dokonania czynności)
musi zawierać informację, że składający oświadczenie woli uchyla się od skutków pierwszego oświadczenia
Nie może zawierać propozycji dokonania zmian w treści pierwszego oświadczenia woli. Drugie oświadczenie woli jest czynnością kształtującą, dokonywaną w ramach uprawnienia kształtującego, które jest prawem podmiotowym. Adresat oświadczenia kształtującego nie musi wyrażać zgody na złożenie takiego oświadczenia. Wywołuje ono skutki prawne niezależnie od jego woli. Jeżeli nie zgadza się z takim oświadczeniem, może wystąpić do sądu z żądaniem ustalenia, że osoba składająca oświadczenie woli nie miała podstaw do uchylenia się od jego skutków. Jeżeli osoba składająca oświadczenie woli pod wpływem błędu nie uchyli się od skutków tego oświadczenia, to wywołuje ono skutki w nim przewidziane i to od początku (ex tunc), tzn. od chwili dokonania czynności prawnej. Jeżeli zostanie złożone drugie oświadczenie woli, to pierwsze oświadczenie traci moc od początku (ex tunc). Strony stosunku prawnego obowiązane będą zwrócić sobie nawzajem to, co świadczyły.
Ad.4.) GROŹBA
Z groźbą mamy do czynienia wtedy, gdy podmiot domagający się złożenia oświadczenia woli przez daną osobę zapowiada spowodowanie określonej dolegliwości na wypadek nie złożenia takiego oświadczenia, np. grozi podpaleniem domu. Na groźbę jako wadę oświadczenia woli można powołać się tylko wtedy, gdy spełnia ona dwa warunki:
Jest BEZPRAWNA
Jest POWAŻNA
Groźba jest BEZPRAWNA wtedy, gdy jej spełnienie naruszałoby przepisy prawne (np. groźba pobicia). Groźba jest bezprawna też wtedy, gdy grożący zapowiada użycie środka legalnego w celu wymuszenia oświadczenia woli, np. grozi zawiadomieniem prokuratora o przestępstwie drogowym osoby, która ma złożyć oświadczenie woli, jeżeli oświadczenie takie nie zostanie złożone. Nie będzie groźbą bezprawną informacja skierowana wierzyciela do dłużnika, że jeśli dłużnik nie złoży określonego oświadczenia woli co do spłaty długu, to wierzyciel wytoczy powództwo przed sądem cywilnym. Taka informacja traktowana jest jako wezwanie dłużnika do spełnienia oświadczenia. Jest w pełni legalne i nie może być traktowane jako groźba.
Groźba jest POWAŻNA, jeżeli konsekwencje z niej wynikające są istotne (np. pobicie, porwanie, podpalenie), a samo jej spełnienie jest pewne albo wysoce prawdopodobne.
Na groźbę można powołać się zarówno wtedy, gdy dotyczy ona dóbr osobistych (życie, zdrowie, dobre imię, nietykalność itp.), jak i wtedy, gdy dotyczy dóbr majątkowych (np. własność). Groźba może pochodzić od osoby, na rzecz której oświadczenie woli ma być złożone, jak i od osoby trzeciej (np. firmy windykacyjnej). Groźba może dotyczyć dóbr osoby, mającej złożyć oświadczenie woli, jak i dóbr osoby trzeciej, np. ojcu grozi się porwaniem dziecka. Oświadczenie woli złożone pod wpływem groźby nie jest bezwzględnie nieważne. Jest jedynie wzruszalne. Osoba, której grożono, może złożyć drugie oświadczenie woli i uchylić się w ten sposób od skutków prawnych pierwszego oświadczenia. Drugie oświadczenie woli, podobnie jak przy błędzie, musi spełniać określone warunki:
musi być złożone na piśmie
musi być zaadresowane do osoby, której złożono pierwsze oświadczenie woli albo do jej następcy prawnego
musi być złożone nie później niż w ciągu roku od chwili ustania stanu obawy o spełnieniu groźby
musi zawierać jasną informację, że chodzi o uchylenie się od skutków prawnych pierwszego oświadczenia
Drugie oświadczenie jest czynnością kształtującą. Może być unicestwione tylko w drodze orzeczenia sądowego.
ELEMENTY SKŁADOWE CZYNNOŚCI PRAWNEJ (zwłaszcza UMOWY)
W skład czynności prawnej mogą wchodzić elementy (postanowienia) trojakiego rodzaju:
postanowienia PRZEDMIOTOWO-ISTOTNE (ESSENTIALIA NEGOTII)
postanowienia NIEISTOTNE (NATURALIA NEGOTII)
postanowienia PODMIOTOWO-ISTOTNE (ACCIDENTALIA NEGOTII)
Ad. 1.) POSTANOWIENIA PRZEDMIOTOWO-ISTOTNE są warunkiem koniecznym dojścia do skutku danej czynności prawnej. Poza tym postanowienia te pozwalają odróżnić daną czynność prawną od innych czynności prawnych i tak np. do przedmiotowo-istotnych postanowień umowy sprzedaży należy przeniesienie własności rzeczy i zapłacenie ceny. Natomiast do przedmiotowo-istotnych postanowień umowy najmu należy oddanie rzeczy do używania i płacenie czynszu najmu.
Ad. 2.) POSTANOWIENIA NIEISTOTNE to takie postanowienia, bez których czynność prawna może dojść do skutku. Według art. 56 kc czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz także te, które wynikają z przepisów prawnych, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów i tak np. odpowiedzialność sprzedawcy towaru za wady określone jest przepisami prawnymi. Strony umowy nie muszą więc zawierać w umowie postanowień dotyczących odpowiedzialności za wady towaru. Sprzedawca ponosi odpowiedzialność tą z mocy prawa.
Ad. 3.) POSTANOWIENIA PODMIOTOWO-ISTOTNE to takie, które uznane zostały za ważne przez same strony czynności prawnej. Bez tych postanowień umowa doszłaby do skutku i byłaby ważna. Jeżeli jednak strony chcą zamieścić takie postanowienia, mogą to uczynić, a postanowienia te staną się istotne tylko z woli stron i tak np. przepisy kc dopuszczają możliwość zawarcia w umowie postanowień dotyczących kary umownej. Przepisy te nie nakazują stosowania kar umownych, lecz jedynie upoważniają strony do ich wprowadzenia do umowy. Jeżeli postanowienia o karach znajdą się w umowie, to kary będą mogły być stosowane. Jeżeli postanowienia takie nie znajdują się w umowie, to kary nie będą mogły być stosowane.
DOPUSZCZALNA TREŚĆ CZYNNOŚCI PRAWNEJ
Z punktu widzenia możliwości kształtowania treści czynności prawnej, istotne znaczenie mają następujące przepisy:
art. 56 kc
art. 3531 kc
art. 58 kc
art. 387 kc
Art. 56 kc stanowi normatywną podstawę zasady autonomii woli w prawie cywilnym. Według tego przepisu czynność prawna wywołuje skutki prawne, które zostały w niej przewidziane. Poza tym wywołuje skutki wynikające z przepisów prawnych, z zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów. W świetle art. 56 kc podmiot prawa nie musi legitymować się konkretną podstawą prawną ani przy dokonywaniu czynności, ani przy ustalaniu jej treści. Musi zadbać jedynie o to, by czynność ta nie naruszała bezwzględnie przepisów albo zasad współżycia społecznego (art. 58 kc). Według art. 3531 kc, który ustala zasadę swobody umów, strony zawierające umowę mogą swobodnie kształtować jej treść, byleby tylko nie naruszała ona właściwości stosunku cywilno-prawnego, przepisów prawnych oraz zasad współżycia społecznego. W pierwszym członie tego przepisu wskazuje się na swobodę kształtowania treści umowy, natomiast w drugim członie wskazuje się na pewne ograniczenia tej swobody i tak np. w nauce prawa cywilnego i orzecznictwie przyjmuje się, że umowa naruszałaby właściwości stosunku cywilno-prawnego, gdyby upoważniała jedną ze stron do dowolnego kształtowania obowiązków drugiej strony. Za wadliwą należałoby uznać także taką umowę, która nakładałaby obowiązki na osobę trzecią, która nie jest stroną tej umowy. Sprzeczna z przepisami prawnymi byłaby też taka umowa, która wykluczałaby możliwość jej wypowiedzenia, mimo że rodzi ona stosunek prawnym o charakterze trwałym i z mocy prawa jest wypowiadalna. Art. 3531 kc ogranicza swobodę umów, ale za naruszenie tych ograniczeń nie przewiduje żadnej sankcji. W razie naruszenia ograniczeń znajduje zastosowanie art. 58 kc, który przewiduje sankcje nieważności. Według postanowień art. 58 kc czynność prawna jest nieważna, jeżeli narusza przepisy prawne. Właściwy przepis może przewidywać, że w miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wejdą postanowienia przepisu prawnego, np. przepisy ustawy o cenach przewidują, że w razie zastosowania ceny umownej, która przewyższa urzędową cenę maksymalną, w miejsce ceny umownej wchodzi cena maksymalna, określona przepisami prawnymi. Jeżeli część postanowień uznana zostanie za nieważną, pozostałe postanowienia zachowują ważność, chyba że bez nieważnych postanowień czynności prawnej nie miałaby znaczenia dla stron. W tym ostatnim przypadku całą czynność prawną uznaje się za nieważną. Z obejściem przepisów prawnym mamy do czynienia wtedy, gdy użyto legalnego środka w celu osiągnięcia nielegalnego rezultatu, np. utworzono podmiot gospodarczy tylko w tym celu, by uniknąć obowiązku płacenia podatku czy też obowiązku stosowania cen urzędowych, a nie umownych. Czynność prawna jest nieważna też wtedy, gdy narusza zasady współżycia społecznego (np. wypowiedziano umowę najmu wielodzietnej rodzinie, która nie ma innego lokalu; sąd musi oddalić powództwo eksmisyjne i uznać wypowiedzenie za nieważne art. 5 kc). Art. 387 kc jest podstawą zasady, według której nikt nie może być zobowiązany do spełnienia świadczenia niemożliwego (impossibilium nulla obligatio est). Świadczenie jest niemożliwe wtedy, gdy z przyczyn obiektywnych nikt nie jest w stanie go spełnić (np. zobowiązanie się do wyważenia kuli ziemskiej). Umowa o spełnienie świadczenia niemożliwego jest nieważna tylko wtedy, gdy spełnienie tego świadczenia byłoby niemożliwe z chwilą zawarcia umowy. Jeżeli w chwili zawarcia umowy, spełnienie świadczenia byłoby możliwe, a stało się niemożliwe dopiero po zawarciu umowy (np. uległ zniszczeniu samochód sprzedany nabywcy), umowa jest ważna, a skutki niewykonania zobowiązania ocenia się na podstawie art. 471 kc, który dotyczy odpowiedzialności kontraktowej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.
1
(prawo cywilne - część ogólna - 18 grudnia 2010 r.)