EPOKI, barok, Nazwa epoki, zapożyczona z terminologii sztuki (prawdopodobnie pochodzi od określenia perły nieregularnego kształtu "barocco")

Nazwa epoki, zapożyczona z terminologii sztuki (prawdopodobnie pochodzi od określenia perły nieregularnego kształtu "barocco"), pojawiła się we Francji w XVIII wieku jako termin estetyczny o intencji pejoratywnej (J. Burckhardt mianem tym określił tendencje w sztuce włoskiej końca wieku XVI, traktując je jako wynaturzenia reguł renesansu) i z taką intencją utrzymywała do drugiej połowy XIX wieku. Dopiero badania dwudziestolecia doprowadziły do uwolnienia się baroku od kryteriów klasycystycznych, a tym samym uznania jego oryginalności.

Inspiracje barokowe formowały się we Włoszech, skąd rozchodziły się na podzieloną Europę schyłku XVI wieku.

Barok w Polsce

W kulturze polskiej wyróżniamy:

wczesny barok (prebarok) obejmujący lata 1580-1620:

schyłek panowania Stefana Batorego (1576-1586) i większa część panowania Zygmunta III Wazy (1587-1632); jest to czas poszukiwań i zróżnicowania kierunków poezji;
w 1581 roku (jeszcze za życia Kochanowskiego) umiera Mikołaj Sęp-Szarzyński, którego twórczość świadczy o zetknięciu się z estetyką i problematyką baroku;
inspiracje trydenckie zaważyły na odnowieniu tradycji średniowiecznych (np. "Żywoty świętych" P. Skargi);
w 1612 roku umiera Piotr Skarga;
w 1618 roku ukazuje się drukiem przekład utworu włoskiego poety Torquata Tassa "Gofred abo Jeruzalem wyzwolona", dzieło bratanka mistrza z Czarnolasu, Piotra Kochanowskiego (zmarł w 1620 roku).

pełny barok 1620-1670:

rozwija się proza a z nią romans;
"Merkuriusz Polski" zapoczątkowuje dzieje prasy polskiej;
na dworze króla Władysława IV powstaje i utrzymuje się teatr;
w połowie wieku następuje kryzys będący wynikiem wojen toczonych w latach 1648-1660, które zachwiały podstawami państwa i osłabiły pozycję międzynarodową Polski, dochodzi do walk bratobójczych (rokosz Lubomirskiego). Wszystkie te okoliczności nadały barokowi polskiemu cech "kultury sarmackiej", której szczytowy rozkwit nastąpił w drugiej połowie XVII wieku, zwłaszcza w czasach panowania Jana III Sobieskiego (1647-1696).

późny barok obejmujący lata 1670-1730:

okres zamykający polski barok to tzw. "czasy saskie" (nazwa od panowania Augusta II Mocnego i Augusta III z saskiej dynastii Wettynów). Jest to epoka kryzysu i zamierania dawnych wzorów i instytucji, a także powstawania nowych idei (tu szczególnie ciekawa postawa i twórczość króla Stanisława Leszczyńskiego, panującego w latach 1704-1710 i powtórnie w latach 1733-1734, piszącego zaś i czynem urzeczywistniającego swe myśli głównie wtedy, gdy rządził Lotaryngią) oraz nowych wzorów estetycznych, jak np. rokoko za Augusta III.
zmierzch baroku przypada mniej więcej na lata trzydzieste XVIII wieku, jednak żywotność tego prądu widoczna jest przez całe stulecie.
po roku 1700, gdy zmarli najwybitniejsi poeci, doszło do ogólnego obniżenia rangi i społecznej funkcji literatury, natomiast rozwinął się społeczny popyt na publicystykę. Z tego nurtu zrodzą się początki ruchu oświeceniowego w latach trzydziestych XVIII wieku.

Umysłowość

Poglądy filozoficzne

Dorobek filozoficzny epoki baroku polega przede wszystkim na porządkowaniu myśli europejskiej. Wielkie znaczenie dla nowego spojrzenia na rzeczywistość i miejsce w niej jednostki miało odkrycie Kopernika. Pozostało przedmiotem ciągłego sporu, dotarło jednak do świadomości ludzi wykształconych na tyle, aby zniweczyć Ptolemeuszowy system geocentryczny, który dotychczas porządkował nie tylko przestrzeń wokół człowieka pomiędzy ziemią a niebem, lecz również rzeczywistość, nadając jej kształt struktury zhierarchizowanej, odpowiadającej swymi stopniami pionowej strukturze społeczeństwa feudalnego. Teraz człowiek odarty z mitologicznych sfer niebiańskich stanął sam na sam z otchłanią nieskończoności.

Zaowocowało to ponowną refleksją nad własną istotą, która zrodziła z jednej strony racjonalizm: ("myślę więc jestem" Kartezjusza) - przekonanie, że przy pomocy własnego rozumu można określić sens własnego istnienia, a z drugiej: mistycyzm, skoro ten sam rozum uzasadnia i wzmacnia poczucie osobistej więzi z Bogiem (poglądy Błażeja Pascala).

Barokowa teoria wartości spróbowała odtworzyć hierarchiczny, neoplatoński system wartości, na którego szczycie jako ostateczny cel i punkt dojścia mieściła się wartość absolutna - Bóg. Człowiek - zawieszony pomiędzy "państwem Bożym" a "państwem diabelskim" (wzorzec rzeczywistości sformułowany przez św. Augustyna) uciekał się do aktu woli, który poprzedzał decyzje posługiwania się rozumem, aby zrozumieć i przedstawić sobie skomplikowaną rzeczywistość. Jeżeli ufał zmysłom wybierał wartości ziemskie, przemijające, a więc nietrwałe. Kierował się wówczas Pożądaniem. Kiedy zaś pragnienia swe opierał na wierze Słowu Objawionemu - wybierał wartości nieprzemijające i przepełniała go Miłość.

Odwieczne pytania człowieka: co daje szczęście? Co warte jest kochania? ujawniły się ze szczególna dramatycznością. Humanistyczny kult rzeczywistości materialnej zaatakowała najpierw reformacja, zwłaszcza kalwinizm. Pod wpływem owej krytyki, u schyłku wieku wzmocniły się rygory narzucane przez społeczności wyznaniowe, co wiązało się zazwyczaj także z rygorami państwowymi.

I tak jak humanizm renesansowy uczynił człowieka ośrodkiem kosmosu; prezentował harmonijny antropocentryzm, akcentujący niezależność osobowości człowieka wpisanego w prawa natury, uwalniającego się w różnym stopniu od rygorów narzuconych mu przez Kościół i państwo, tak humanizm barokowy ośrodkiem myśli uczynił dramatyczny los jednostki obdarzonej wolną wolą, zdanej na własne rozeznanie i wybór w wewnętrznym dialogu z Bogiem. Zaznaczył się wyraźny nawrót do średniowiecznego teocentryzmu. Akcentował on również godność i niezależność osobowości człowieka, upatrując jednak jej źródło w naturze i Bogu.

Obserwacja rzeczywistości sprawiła, że człowiek przestał ufać zmysłom. Uświadomił bowiem sobie, że to, czym dotąd się rozkoszował jest przemijające, podlega niszczącemu działania Czasu i rozkładowi Śmierci (jeden ze współczesnych filozofów nazwał wiek XVII "epoką zegarów", przyrząd ten bowiem nie tylko upowszechnił się w życiu codziennym, ale występował jako częsty motyw: albo pod postacią "klepsydry", tj. alegorycznego piaskowego zegara - atrybutu postaci Czasu, albo jako zegar słoneczny, czyli "kompas", prześladujący człowieka przypominaniem o upływającym czasie jego życia).

Vanitas, czyli marność nad marnościami (idea wyrażona w starotestamentowej "Księdze Eklezjastesa") tego urzekającego swą urodą świata, stała się zasadniczą cechą przedmiotów doczesnych i przesłoniła ich urodę.

Kontrreformacja

Ruch religijny w Kościele katolickim skierowany przeciwko reformacji. Zwołany Sobór Trydencki (1545-1563) potwierdził teologiczne znaczenie tradycji, która stanowiła równie bezpośrednie inspiracje jak "Biblia", zlikwidowano nadużycie w łonie samego Kościoła (odtąd papieże byli znani z wysokiego poziomu moralnego, a księża, zanim zyskali święcenia, musieli przejść ostre nauczanie w seminariach). Jednak obok pozytywnych aspektów odnowy Kościoła odwołano się do metod represyjnych: inkwizycji (użyta po raz pierwszy przeciwko średniowiecznym heretykom odżyła w 1478 roku w Hiszpanii i pod nazwą Świętego Oficjum rozszerzyła swą działalność na wszystkie kraje katolickie) oraz indeksu (w Polsce wśród ksiąg zakazanych znalazło się dzieło Kopernika, a także tzw. literatura sowizdrzalska).

Reformie organizacji Kościoła towarzyszył rozwój zakonu jezuitów (1540). Do Polski sprowadził go w 1564 roku kardynał Stanisław Hozjusz. Od tego czasu datuje się rozwój sieci szkół zakonnych propagujących nowe metody nauczania, które utrwalały przemiany kulturowe.

Estetyka

Sztuka renesansu	Sztuka baroku
statyczność	dynamika
ład, harmonia	dysharmonia, kontrast
symetria, układy pełne i zamknięte	asymetria, układy otwarte
akcentowanie linii prostej i kształtów	linia falista
przewaga barw jasnych, spokojnych, ciepłych	kolory ciemne, zimne, kontrastujące; światłocienie stwarzające złudzenie przestrzeni trójwymiarowych
dążenie do wyrażenia wewnętrznego spokoju (zachowanie idealnej proporcji ludzkiego ciała; malarstwo pejzażowe)	dążenie do wyrażenia niezwykłego efektu i wywarcia silnego wrażenia (figury świętych w wymyślnych pozach, nagie figurki uskrzydlonych dzieci; malarstwo iluzjonistyczne; sztukaterie)
rozwój budownictwa mieszczańskiego, miejskie pałace i kościoły budowane wg wzorów antycznych (łuk tryumfalny, arkady, portyk kolumnowy z trójkątnym tympanonem)	różnorodność stylów: barok ekspresyjny (Włochy, Hiszpania) klasycyzm barokowy (Francja, Anglia) realizm barokowy (mieszczańska kultura Holandii) rokoko (styl Ludwika XVI)
przebudowa Wawelu (Kaplica Zygmuntowska), Ratusz w Poznaniu, zamki w Baranowie, Wiśniczu, Krasiczynie	Wersal we Francji, jezuicki kościół Il Gesu, Wilanów, Pałac Branickich w Białymstoku, Potockich w Łańcucie,
wielcy twórcy: D. Bramante, Rafael Santi, Michał Anioł, Botticelli, Donatello, Tycjan, Leonardo da Vinci	G. L. Bernini, Rembrandt von Rijan, Antoni van Dyck, Rubens, El Greco, Diego Velazquez

Człowiek świadomy istnienia w nietrwałym świecie musiał podejmować wybory. Ich skrajne postacie prezentują dwie drogi:

zgodę na ten świat, nietrwały, choć piękny, a ciesząc się jego urokami, wyrażał wdzięczność Stwórcy - poeci światowych rozkoszy (Hieronim Morsztyn),
nie aprobowanie doczesności. Odrzucenie złudnych, doczesnych ponęt, poszukiwanie wartości trwałych dających gwarancję zbawienia - poeci "metafizyczni" (Sęp-Szarzyński).

Opozycja magnaci - szlachta uwidoczniła się w kulturze.

Dwory lansowały europejską modę, styl, sztukę, naukę - wzór kultury dworskiej (Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski);

Szlachta średnia - ceniła do przesady swojskość, rodzimość, wartości ziemiańskiego trybu życia - wzór kultury ziemiańskiej (Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek, Zbigniew Morsztyn); inspirowała ją renesansowa tradycja "wsi spokojnej", cechował ją kult ojczystych pamiątek i realiów, niejednokrotnie zbliżała się do kultury ludu, jego muzyki, pieśni, obrzędów, obyczajów, wyobraźni (stylizacje ludowe).

Brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju (monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego), świadomość tradycji narodowej i starodawności sarmackiej.

Literatura

Tendencje artystyczne

Włochy utrzymały swoją centralną pozycję centrum kulturalnego na przełomie epok. W literaturze szczególną rolę spełniła twórczość dwu poetów, tłumaczonych i naśladowanych. Byli to Giambattista Marino i Torquato Tasso, a w życiu teatralnym przejmowane z Włoch wzory komedii dell'arte i opery, która jako gatunek ukształtowała się około 1600 roku (pierwszym, wybitnym jej twórcą jest Claudio Monteverdi). Obok Włoch ważnym ośrodkiem stała się Hiszpania. Już w XVI wieku powstawały i przenikały do Europy dzieła mistyków hiszpańskich (Jana od Krzyża), prezentujących humanizm teocentryczny. Tendencje te wiązano z tradycją rodzimą, ludową, co najpełniej ujawniało się w rozwoju dramaturgii (Lope de Vega, Calderón de la Barca). W przemianach stylistycznych wielką rolę odegrał Luis de Góngora y Argote. Charakterystyczne jest zróżnicowanie narodowe literatury: rozkwit piśmiennictwa w językach ojczystych, zwrot zainteresowań ku własnej historii, tradycjom etnicznym, poszukiwaniu rodowodów. Wzmocnienie prestiżu państwa sprawiło, że dwory odgrywały kulturotwórczą rolę. Wzrosło znaczenie Francji. W 1635 roku Akademia Francuska stała się ośrodkiem kształtowania gustów, norm, ocen w duchu klasycystycznym. Z tej tradycji wyrosła twórczość: Pierre Corneille'a, Moliére'a, Jeana de La Fontaine'a, Nicolasa Boileau.

Konceptyzm - pierwszy chronologicznie i podstawowy dla całego prądu kierunek kładący nacisk na wymyślną doskonałość języka poetyckiego i zarazem subtelność. Zakładał umiejętność stosowania złożonych technik wypowiedzi poetyckiej dla oddania złożonych prawd poznawanego życia i artystycznych doznań wypowiadającego się podmiotu; uwydatniał zarówno tak harmonijne jak i sprzeczne związki pomiędzy rozmaitymi zjawiskami; sprawiał, że poezja stawała się intelektualną i zarazem zmysłową. Jednym z pierwszych teoretyków kierunku był jezuita Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595-1640) zaliczany do najsławniejszych poetów łacińskich, wykładowca i autor rozprawy "O puencie i dowcipie". W niej to właśnie zdefiniował pojęcie zasadnicze dla konceptyzmu: "acutum", tj. puentę jako "zgodną niezgodność lub niezgodną zgodność" (powiedzenie celne i lapidarne, skupiające znaczenia pozornie sprzeczne, a przecież znakomicie się uzupełniające"). Konceptyzm w czystej postaci uprawiało niewielu poetów, z których najwybitniejszym był Jan Andrzej Morsztyn. Styl ten, powszechnie w Europie występujący, na gruncie polskim nie tylko wzbudził zainteresowanie pisarzy eksperymentami stylistycznymi, ale połączywszy się z miejscowymi upodobnieniami estetycznymi, utworzył najpowszechniejszy, najszerszy nurt i styl w polskim baroku - sarmatyzm, o piśmiennictwie bardzo zróżnicowanym, od prawdziwego mistrzostwa (jak w twórczości Wacława Potockiego) po osobliwe skojarzenia nie w najlepszym guście.

Sarmatyzm - formacja kulturowa wykształcona w końcu XVI wieku i trwająca do połowy XVIII wieku, obejmująca ideologię, obyczajowość, sztukę i literaturę szlachty polskiej. Wiąże się z tzw. mitem sarmackim o pochodzeniu Polaków od starożytnego plemienia Sarmatów, niezwykle "uczenie" uzasadnianym w łacińskich dziełach między innymi: Aleksandra Gwagnina (1578), Macieja Stryjkowskiego ("Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi" 1518), Stanisława Sarnickiego (1587). Niezależnie od uczonych wywodów w tej mierze ukształtowały się wspólne dla świadomości barokowej przekonania:

pojęcie narodu ogranicza się właściwie do szlachty,
naród sarmacko-szlachecki wywodzi się od rodów starożytnych (stąd spekulacje rodowe w herbarzach),
o wartości człowieka decyduje przede wszystkim dawność rodu, bo właśnie rody dziedziczą i podtrzymują stare wzory kultury (stąd kult dziedzictwa i tradycjonalizm, a z czasem niechęć do wszelkich nowinek).

Marinizm - nazwa nurtu pochodzi od imienia Giambattisto Marino (poeta włoski XVI-XVII wiek) twórcy poezji światowych rozkoszy (opis urody życia). Marino, choć pisywał i utwory religijne, był przede wszystkim poetą zmysłowej rozkoszy. Za szczególne tworzywo poezji uważał doznania zmysłowe; wrażliwość zmysłów była dla niego doświadczeniem duszy, składała się na wizję świata, sensualistyczną (doświadczalną, wynikającą z doznań zmysłowych) materię fikcji literackiej. Uznawał, że poezja winna zaskakiwać czytelnika niezwykłymi operacjami językowymi: metaforami, szokującymi paradoksami, zestawieniami antytetycznymi, oryginalnymi epitetami, śmiałymi porównaniami.

Gongoryzm (kultyzm) - podstawowy kierunek poezji baroku hiszpańskiego reprezentowany przede wszystkim przez Luisa de Gongora y Argote (1561-1627), stąd nazwa. Charakteryzuje się niezwykłym słownictwem, powstającym często z przekształcenia słów greckich i łacińskich, kładzie główny nacisk na szeroko rozbudowane konstrukcje metaforyczne, pełne niezwykłości i zaskakujących niespodzianek. Ulubionym środkiem wyrazu były ciemne aluzje, z trudem dające się rozszyfrować.

Manieryzm - kierunek ukształtowany w literaturze włoskiej wieku XVI stanowiący etap pośredni pomiędzy renesansem a barokiem. Dążył do wyrafinowania formalnego, dekoracyjności, wprowadzał wątki fantastyczne, kładł nacisk na ekspresyjność. W zakresie literatury reprezentowała go epika T. Tassa.

Préciosité (wykwintność) - tendencja w literaturze francuskiej pierwszej połowy XVII wieku, odmiana baroku, bliska konceptyzmowi i marinizmowi, a związana ze środowiskiem dworskim. Głównymi jej wyznacznikami była: elegancja, wykwintność, subtelność, wirtuozeria formalna. Utwory poetyckie miały głównie charakter okolicznościowy i wiązały się z konkretnymi wydarzeniami towarzyskimi.

Klasycyzm - prąd literacki, którego pierwsze objawy wystąpiły w XVI wieku we Włoszech, zaś okres największego rozkwitu przypada na XVII wiek, szczególnie we Francji. Kierunek programowo nawiązujący do antycznej teorii poezji, co w dramaturgii związane było z powrotem do zasady trzech jedności i koniecznością jasnego i precyzyjnego sformułowania tematu, który winien podejmować kwestie przeżyć człowieka ukazanych zgodnie z Arystotelesowskim mimesis i dobrego tonu. Bohaterowie dramatu winni wywodzić się z elitarnych kręgów społecznych, a doniosłym zdarzeniom musi odpowiadać wysoki styl.

Twórcy klasycyzmu, ukazując wzruszenia i namiętności, starali się je przeanalizować i wytłumaczyć zgodnie z zasadami racjonalizmu.

"Jerozolima wyzwolona"

Nową epokę polskiej poezji datować należy od 1618 roku, tj. od ukazania się polskiej adaptacji "Goffreda" T. Tassa dokonanej przez Piotra Kochanowskiego (1566-1620), bratanka Jana. Nie wiadomo jak dokładnie przebiegało jego kształcenie, ale z pewnością odebrał zarówno uniwersytecką jak i dworską edukację skoro w 1602 roku otrzymał tytuł sekretarza królewskiego. Od roku 1611 zamieszkał na stałe w Krakowie, tu pracował nad swoimi przekładami, korzystając z rad i opieki Jana Tęczyńskiego, późniejszego wojewody krakowskiego. Tu też w Krakowie zmarł i spoczął w Kościele Franciszkanów nieopodal własnej kamienicy.

Język włoski znał dobrze, a w ojczyźnie Tassa przebywał jeszcze za życia poety, kiedy to, pomiędzy zwolennikami Ariosta a Tassa, toczył się spór o wzorzec eposu. Co więcej w Neapolu gościł u Stanisława Reszki, a w British Museum zachował się egzemplarz "Jerozolimy" z wierszowaną dedykacją Tassa dla Reszki.

Zapewne też we Włoszech zrodził się pomysł przekładu dwu poematów epickich, arcydzieł literatury renesansu włoskiego: "Orlanda szalonego" Ludowico Ariosto i "Jerozolimy wyzwolonej" Torquato Tassa.

Obecnie przyjmuje się, że przekłady rozpoczął właśnie od "Jerozolimy wyzwolonej".

Poemat, w konsekwencji wielkiej kariery czytelniczej i literackiej, i z nobilitacji czytelników, stał się pierwszą polską epopeją narodową, a nawet w pewnym sensie zastąpił epos narodowy szerszą koncepcją eposu chrześcijańskiego.

Poemat jest renesansowym eposem rycerskim, który od antycznego różni się: ograniczeniem świata pozaziemskiego w strukturze fabuły i wykorzystaniem fantastyki, cudowności i awanturniczości.

Cechuje go:

patetyczny (podniosły) styl opowiadania dostosowany do wagi tematu i heroicznych czynów opiewanych postaci,
realistyczny, drobiazgowy opis przedmiotów, sytuacji, wyglądów itp., głównie scen batalistycznych nasyconych dynamicznością i malowniczością. Opisy (element neutralny, statyczny) te miały często charakter retardacyjny (chwyt kompozycyjny polegający na celowym odsuwaniu i opóźnianiu zdarzenia, które wzbudzać może szczególne zaciekawienie odbiorcy i mobilizować jego oczekiwania): wstrzymywały rozwijanie się zdarzeń, wprowadzały element rozbudowanej charakterystyki bohatera lub sytuacji,
swoiste rozumienie jedności akcji, według którego fabuła - nie stroniąca od epizodów, rozwija się konsekwentnie w kierunku konkretnie wskazanego rozwiązania konfliktu, a każda z postaci przybliża jego rozstrzygnięcie.

Poemat to "opowieść pobożna" odwołująca się do dziejów pierwszej krucjaty (1096-1099). Wątek główny to uwieńczone sukcesem zmagania krzyżowców dążących do zdobycia Jerozolimy.

Wątki towarzyszące mają przede wszystkim charakter romansowy.

Dzieje tragicznej miłości Włocha, Tankreda do poganki Kloryndy.
Sentymentalne uczucie jakim Erminia obdarzyła rycerskiego Tankreda.
Zabiegi Armidy mające na celu osłabienie wojowniczości chrześcijan.
Zadziwiające przygody Rynalda uwięzionego przez czarownicę Arminię.
Losy Arganta - butnego Czerkiesa.

Ważniejsze epizody:

Prawdziwie heroiczne dokonania cnotliwej Zofronii i wiernego Olinda.
Udana wyprawa szpiegowska Wafryna.
Klęska królewicza szwedzkiego Swena.
Heroiczna śmierć rycerskiego małżeństwa Gildyppo i Odoarda.
Niezwykłe poselstwo Ubalda i Karola wysłanych dla odnalezienia Rynalda.
Burzliwe dokonania Argillana - buntownika.
Owocny w skutkach konflikt pomiędzy Gernardem a Rynaldem.

Miejsce akcji:
Wydarzenia toczą się w Palestynie (krainie historycznej w Azji Mniejszej leżącej między wybrzeżem Morza Śródziemnego a rzeką Jordan). Akcja rozpoczyna się w Tortosie (miasto leżące obecnie w Syrii). Maszerujące na Jerozolimę wojska zatrzymały się w Emaus (odległym o dziewięć godzin jazdy od Jerozolimy). Cel wyprawy - Jerozolima - była od dawna świętym miejscem, najpotężniejszą twierdzą Wschodu.

Daniel Naborowski (1573-1640) - arianin związany z dworem litewskich Radziwiłłów; kanon jego utworów poczęto odkrywać dopiero w wieku XIX.

Jego poezja szuka harmonii między przeciwieństwami przemijania i trwania, między naturą życia i przeznaczenia. "Marność" - obsesyjna metafora uciekającego życia, ponad którym jest moc Boga. On jeden jest trwałością, reszta to marność ("Księga Koheleta" - "Marność nad marnościami i wszystko marność").

"Krótkość życia" - nietrwałość dóbr świata i przemijalność życia w kontekście wiecznego trwania (motyw życia ludzkiego wyznaczonego przez nieubłagany upływ czasu); egzystencja istnień ludzkich ukazana jako ciąg następstw narodzin i śmierci.

"Do Anny" - wiersz zbudowany wokół oryginalnego konceptu: wszystko przemija i podlega działaniu czasu z wyjątkiem uczucia, jakie podmiot liryczny żywi do swej ukochanej. Anaforyczne wersy, rozpoczynające się sformułowaniem "Z czasem" mają uświadomić czytelnikowi wszechwiedzę czasu (zastosowanie wyliczeń: przemija rozum, więdnie uroda, zmieniają się pory roku, obumiera przyroda, ustają wojny, przechodzi żal i niepokój, dzień ustępuje nocy), ale zaskakująca pointa całkowicie zmienia sens utworu.

"Cnota grunt wszystkiemu" - nawiązanie do "Pieśni XII" J. Kochanowskiego "O cnocie", w której cnotę, rozumianą jako przymioty moralne i uczciwość, renesansowy poeta nazywa wartością najwyższą i nagrodą samą w sobie. Podobne ujęcie tematu podejmuje Naborowski, ale swój utwór buduje z anaforycznych wersów, w których wymienia wszystkie przejawy życia doczesnego, do których człowiek przywiązuje nadmierną wagę, skazując się tym samym na wieczne nienasycenie i niespełnienie Każdy człon wypowiedzenia rozpoczyna zwrot "Nic to". W zbudowanej w oparciu o antytezę poincie poeta wskazuje na możliwość pogodzenia sprzecznych dążeń ciała i duszy, wskazując na cnotę jako jedyną wartość, która bogaci wnętrze człowieka.

W twórczości Naborowskiego widoczne są wpływy renesansu, zwłaszcza poezji Jana Kochanowskiego, które splatają się z tendencjami barokowymi. Poeta bardzo zręcznie posługuje się kunsztownymi formami artystycznymi, między innymi: sonetem, buduje oparte na bogactwie skojarzeń poetyckie monografie przedmiotu ("Cień", "Róża", "Malina"). Potrafi jednak wyrazić prostotę mowy w "rymach niegłaskanych". Pisząc np. listy wierszem do braci Janusza i Krzysztofa Radziwiłłów stosuje na przemian obydwa style. Kunsztowny, kiedy zwraca się do adresata (to rytuał dworskiej mowy), ale rezygnuje zeń, gdy donosi o nowinach lub swoich "ciężkich kłopotach". Jego poezje zalicza się do nurtu przejściowego, zwanego manieryzmem.

Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693) dworzanin Władysława IV, polityk i dyplomata, podskarbi koronny, oddany stronnictwu francuskiemu. Najwybitniejszy poeta barokowy będący pod wpływem Giambattisto Marino. Tłumacz "Cyda albo Roderyka. Komedii hiszpańskiej" Corneille�a.

Twórczość poety jest nieomal w całości parafrazą tekstów i motywów literatury staro- i nowołacińskiej, włoskiej, francuskiej. Tradycję kultury traktował jako tworzywo literackie. Zbiory wierszy lirycznych: "Kanikuła, albo Psia gwiazda", "Lutnia", wydano dopiero w XIX wieku.

Niewiele miejsca poświęcał problemom publicystycznym, a w tych nielicznych zajął się upadkiem etosu szlacheckiego, czego jaskrawym świadectwem były kolejne klęski wojenne 1648 roku. Tu: "Pieśń w obozie pod Żwańcem 1653" - jest parodią, jako formą negacji rycerskiego etosu szlachty (na dźwięk "wsiadanej" - tradycyjnej pieśni bojowej "Bracia, bracia, do koni!", rycerstwo obozowe podrywa się, lecz nie do broni, ale do szklanek).

O sobie mówił "Jam nie myślił nigdy o tem Być Bekwarkiem i Galotem" (imiona lutnistów dworskich), czym podkreślał własną niezależność twórczą.

"Do trupa" - sonet oparty na kontraście: spokój trupa z uczuciem cierpienia zakochanego; dwie pierwsze zwrotki (podobieństwa "bohaterów") z dwiema kolejnymi (różnice). Rozwinięte porównania.

Mowa poetycka Morsztyna oparta jest na rozległym leksykonie słów i wyobrażeń symbolicznych, indywidualny wyraz liryczny uzyskuje poeta przez śmiałe i nieoczekiwane zestawienia symboli i ich indywidualną interpretację. Sama symbolika wywodziła się ze średniowiecznych erotyków dworskich i była banalna. Ciągi skojarzeń rozwijały się wokół paraleli: miłość - choroba (lekarz, rany, cierpienie, śmierć), miłość - służba (sługa i pan, srogość, łaska, nagroda), miłość - niewola (więzień, łyka, miłe pęta, okowy). Poeta odwołuje się więc do prawd oczywistych, tworzy tylko np. nowe synonimy wartości (doskonała biel - alabaster kararyjski, mleko, pióro łabędzie). Nagromadzeniu określeń towarzyszy, wbrew prawom syntaktycznym, kolejne wzniesienie intonacji, a nie jej spadek (dysharmonia syntaktyczna). To w utworze "Niestatek": 8 członów z "prędzej", 17 zawieszeń głosu, by w ostatnim padło wreszcie oczekiwane "niźli", nadające całości harmonię intonacyjną, ale jednocześnie zaprzeczające sensowi: bardziej prawdopodobne stają się czynności niemożliwe, niż "stateczność białogłowy".

Dla Morsztyna wiersz to niespodzianka: intonacyjna (czytelnik nie wie, w którym momencie autor powróci do obowiązującej reguły gramatycznej) i semantyczna (wiersz zapowiada jakieś rozwiązanie, ale nie sposób przewidzieć, jak poeta podporządkuje sobie omawiane wartości).

Wacław Potocki (1625-1696) - jego twórczość wiąże się z historycznymi i społecznymi doświadczeniami polskiego szlachcica, z głębią przeżyć klęsk i zwycięstw narodu. Urodzony i wychowany w rodzinie ariańskiej, w kręgu tradycyjnej kultury ziemiańskiej w swoich utworach wyrażał emocje obywatelskie, konflikty obyczajowe współczesnej szlachty, własne opinie, cierpienia i radości. Pozostawił bogatą spuściznę: poematy, liryki religijne, wiersze polityczne i okolicznościowe, duży cykl romansów (powieści). W całym jego pisarstwie szczególną rolę odegrały dwa wzorce: "Pismo święte" i tradycje piśmiennictwa łacińskiego. Do tego pomocnym zbiorem norm i wzorców był dla niego antyk. Cenił Tacyta, Liwiusza, Erazma z Rotterdamu.

Z Wespazjanem Kochowskim ("Psalmodia polska") i Janem Chryzostomem Paskiem - łączy go pokolenie, pozycja społeczna - średnio zamożna szlachta i przynależność dzielnicowa - Małopolska.

Najbardziej znane dzieło Potockiego to "Transakcja wojny chocimskiej". Jest to próba epopei, poemat epicki, oparty na dziennikach, pamiętnikach i kronikach, głównie diariuszu spisanym przez wojewodę lubelskiego, Jakuba Sobieskiego (ojca króla Jana, uczestnika bitwy pod Chocimiem w 1621 roku). Dzieło w założeniu miało być wykładnikiem określonej filozofii dziejów polskich. Składa się z dziesięciu rozdziałów poprzedzonych inwokacją. Autor początkowo opisuje obustronne przygotowania, a potem bardzo dokładnie, dzień po dniu wydarzenia pamiętnej bitwy aż do rozpoczęcia układów i zawieszenia broni.

Cechą pisarstwa Potockiego jest dygresyjność, a refleksje dotyczą sytuacji społecznej i obyczajowej, niekiedy zaś przyjmują charakter publicystyczny (źródła zła upatruje wśród magnatów, to z ich dworów promieniuje sprzeczna z tradycją rycerską moda, zauważa niszczenie gospodarki, naruszanie praw, podkreśla, że szlachta przestała być ramieniem zbrojnym państwa). Dygresje są często satyryczne.

Najpiękniejszym jest fragment, będący mową Karola Chodkiewicza wygłoszoną tuż przed rozpoczęciem bitwy. Cechuje ją styl podniosły, uroczysty, miejscami sztucznie kunsztowny. Okresy zdaniowe są długie, a ich budowa zawiła, spotkać można dziwaczne porównania. Obfituje w zwroty bezpośrednie, krótkie wezwania, sprawiające, że styl jest żywy, tok wartki.

"Ogród fraszek" - zbiór wierszy nazwanych roboczo "fraszkami". Zawiera ponad 1800 utworów pisanych najczęściej 13-zgłoskowcem. Jest to swoisty pamiętnik myśli obejmujących katolicką część biografii Potockiego. Świadczą o tym liczne typowo pamiętnikarskie zwroty. Miejscami krytykuje duchowieństwo, drażni go dewocja, ale czyni to nie jako kryptoarianin, lecz jako gorliwy katolik. Również szlachtę krytykuje z pozycji reformatora, broni swobód, ale proponuje złoty umiar pomiędzy "złotą" wolnością a absolutyzmem monarchy. Stan chłopski oglądamy najczęściej w postaci burleskowej kopiowanej z tradycyjnej anegdoty. Nierówność społeczna mieściła się w akceptowanym przez Potockiego ustroju społecznym, była jego podstawą, ale poeta odwołuje się do moralnej odpowiedzialności szlachty za lud, nędzę chłopską widzi jako zaniedbanie obowiązków stanowych. Jest też w "Ogrodzie" sporo błahych żartów na nazwiska, nieco zagadek, bajek, kalamburów, dowcipów, które obecnie uchodzą za wulgarne.

"Moralia" liczą ponad 2100 wierszy; wzorowane są na dziele Erazma z Rotterdamu "Adagia", które są zbiorem łacińskich przysłów komentowanych przez autora (w zamierzeniu autora miały stanowić pomoc do nauki łaciny). Dla Potockiego ważna stała się w nich nauka moralna przekazywana przez antyk. Odnosi się z szacunkiem do starożytnych mądrości, ale przebija poczucie dumy, gdy może wykazać wyższość mądrości ewangelicznej nad starożytnością. Generalnie jednak stara się komentować antyczne maksymy. Teksty są ostre i bezkompromisowe (nie przeznaczył ich do druku). Nad zbiorem ciąży ton przygnębienia, mniej ufa przemianom społecznym i przestał już wierzyć w skuteczność perswazji. Ukazuje wręcz apokaliptyczną wizję współczesności: człowiek staje samotny przeciwko złu, zbiorowości ("świat" - Rzeczpospolita) opanowanej przez szatana. Konflikt ten ukazywał już J. Kochanowski, ale u Potockiego wyraża on wewnętrzny dramat patrioty, który własnemu narodowi nie może przekazać prawd decydujących o jego losie. Mówi głosem przewidującego socjologa, że Polska "między samsiady [się] rozpłynie"; obserwował mechanizm działania ustroju społecznego, utracił wiarę w możliwość poprawy szkodliwych sprzężeń, dostrzegł obiektywne rezultaty historii.

Z Wespazjanem Kochowskim ("Psalmodia polska") i Janem Chryzostomem Paskiem - łączy go pokolenie, pozycja społeczna - średnio zamożna szlachta i przynależność dzielnicowa - Małopolska.

Jan Chryzostom Pasek (około 1636-1700) pochodził z Mazowsza, z rodziny szlacheckiej herbu Doliwa. Ukończył kolegium jezuickie, władał więc nieźle łaciną, poznał sztukę składania wierszy, a w retoryce (sztuce pięknego mówienia) rozsmakował się najbardziej. Karierę życiową zaczął od służby w dywizji Stefana Czarnieckiego w czasie "potopu" szwedzkiego. W latach 1656-1657 walczył ze Szwedami i Rakoczym, później wyruszył na wyprawę wojenną do Danii, a po powrocie wziął udział w walkach z Moskwą. W 1661 roku powrócił do domu i, jak przystało Sarmacie, zajął się gospodarstwem i działalnością publiczną.

"Pamiętniki" nie dochowały się w całości. Odpis, który dotrwał do XIX wieku pozbawiony jest początku i końca, są również luki wewnątrz tekstu.

Dzieło Paska wyraźnie dzieli się na dwie części:

Część I - żywot rycerski (lata 1656-1666)

"Żegnaj moj dereszu" (1656): wiersz o koniu, który padł w bitwie ze Szwedami.

"Potrzeby ze Szwedami" (1656): opis kilku bitew (Gniezno, Warszawa, Warka) i rzezi pod Trzemeszną. Pochwała Czarnieckiego.

"Na sukces królowi duńskiemu" (1658): opis początkowej fazy wyprawy do Danii, pożegnania i błogosławieństwa ojca, przeprawa przez Odrę.

"Widząc takie rzeczy, czego w Polszcze widzieć trudno..." (1658-1659): opis Danii - przyrody (piękno morza), miast i rolnictwa, a także odmiennych obyczajów (np. chodaki jako obuwie kobiet, łóżka przypominające szafy, tradycja spania nago). Opowieść o skandynawskich diabłach.

"Szczęśliwe wiktoryje" (1658-1659): szturm na Kolding i zdobycie wysp Als. Tu wspaniałe sceny batalistyczne i szokujący opis targów szlachciców o prawo ścięcia szwedzkiego oficera.

"Po tak ciężkich pracach..." (1660): triumfalny powrót do Polski. Uwagi o modzie i jej zmienności. Powrót do domu z naręczem upominków, których wręczenie poprzedza uroczysta i kunsztowna mowa.

"Ogarnęły mie kłopoty, z których ledwiem wybrnął..." (1660): przygotowania do wojny z Moskwą, obóz wojskowy pod Siedlcami i opis życia żołnierskiego (pijaństwo i burdy). Pasek trzykrotnie pojedynkuje się jednego dnia, by na koniec wypłacić karę poszkodowanym.

"Nasze wojowanie" (1660): dynamiczny opis bitwy.

"Żeby pamiętali czarniecczyków..." (1662): potyczka z grupą konfederatów ze Związku Święconego, rabujących szlacheckie obejście na Litwie.

"Posłów carskich prowadząc..." (1662): Pasek prowadzi do Warszawy posłów moskiewskich, w Nowogródku deputacja ma kłopoty z zakwaterowaniem i wyżywieniem, więc oddział przemocą uzyskuje należne mu dobra.

"Na królewskich pokojach" (1662): w Warszawie Pasek otrzymuje należne mu wynagrodzenie, ale popada w konflikt z królewskim dworzaninem, Mazepą. Tu też opowieść o człowieku - niedźwiedziu.

"Kto guza szuka, snadko znajdzie" (1662): wyjazd do Wilna i awantury z Litwinami, w wyniku których Pasek musi potajemnie uciekać.

"Francuskie dziwowisko na teatrum" (1664): zapis znanej anegdoty o tym, jak szlachta w czasie przedstawienia teatralnego, przejęta widowiskiem, poczyna strzelać z łuków do aktorów, zabijając kilku z nich.

Część II "Pamiętników" - żywot ziemiański (lata 1664-1688)

"Wojna domowa, czyli goniony taniec" (1664-1665): Rokosz Lubomirskiego, opisy bitew; uwagi o nieszczęściach narodu wynikających z wygórowanych ambicji magnatów.

"Co się przy afektach mówiło..." (1667): obyczaje związane z zawieraniem kontraktów przedślubnych (interesy ponad uczuciem). Zapis kunsztownych mów swatów i konkurentów.

"Jak uczyniłem sobie pokój wśród sąsiadów" (1669): Pasek po ślubie zamieszkuje w Krakowskiem, gdzie spotyka się z pogardą sąsiadów, którzy kpią z jego pochodzenia. Szacunek i poważanie zdobywa sobie siłą.

"Elekcja Piasta" (1669): opis elekcji, na której, przy poparciu Paska, królem wybrano Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Opis intryg i obyczajów elekcyjnych (agitacji, sojuszy, przekupstwa).

"Nie bądźmy hierozolimską, ale polską szlachtą" (1672): konfederacja powołana dla obrony króla; pospolite ruszenie pod Gołębiem, nieopodal Puław w związku z groźbą najazdu tatarskiego.

"Moje myślistwo" (1680): zapis anegdoty o oswojonej przez Paska wydrze, którą ofiarował królowi Janowi Sobieskiemu. Opis "zwierzyńca" autora: ptaków myśliwskich (sokoły, jastrzębie, rarogi) i chartów oraz dzikich zwierząt (przejaw dumy osobistej z talentów).

"Zbrodnia obrazy majestatu" (1683): Pasek, w czasie pobytu w Gdańsku, słyszy, jak innowiercy obrażają króla i życzą przegranej armiom pod Wiedniem. Obrażony w swej katolickiej i szlacheckiej dumie, staje w obronie króla i państwa.

"Choróbska z przepicia" (1685): ciężka choroba Paska wynikła na skutek przepicia. Nocne pojawienie się św. Antoniego, wynikiem którego jest poprawa zdrowia, Pasek uznaje za szczególny dowód opieki boskiej.

"Pamiętniki" Paska to manifestacja sarmatyzmu w literaturze polskiej. Świadczą o tym: przekonanie o wyższości stanu szlacheckiego ponad innymi, przywiązanie do ideałów wolności i równości szlacheckiej, odrębny obyczaj i formy życia towarzyskiego, tradycjonalizm, religijna dewocyjność, szowinizm, a przynajmniej dystans wobec innych narodów, wybujały indywidualizm, niechęć do podporządkowywania się autorytetom, upodobanie do swoiście pojętej zabawy.

Tekst uznaje się za pierwowzór gawędy szlacheckiej dzięki następującym cechom:

kreacja narratora-bohatera, przeciętnego szlachcica snującego pod koniec swego życia opowieść o wypadkach z przeszłości znanych mu z autopsji,
subiektywność i partykularność punktu widzenia,
upodobanie do narracji nieciągłej, przerywanej anegdotami i dygresjami; nacechowanej silnym wpływem języka potocznego (żywej mowy),
tematem - życie szlacheckiej prowincji toczące się pomiędzy polami bitew, sejmikami i własną zagrodą,
apologetyczny stosunek do przeszłości,
uznanie swojskości za naczelną cnotę, w opozycji do cudzoziemskości, a w ramach polszczyzny - do tego, co nieszlacheckie (mieszczaństwa, arystokracji).

"Pamiętniki" Paska uznaje się za swoistą "szlachecką epopeję", stąd stawia się je obok: "Pana Tadeusza" A. Mickiewicza i "Trans-atlantyku" W. Gombrowicza, "Pamiątek Soplicy" Rzewuskiego i "Trylogii" H. Sienkiewicza.

Elementy gawędy znaleźć można we wspomnianych utworach Mickiewicza i Rzewuskiego, a także w: "Urodzonym Janie Dęborogim" Syrokomli, "Szczenięcych latach" M. Wańkowicza, i "Mieszczaninach obyczajowych" Kuśniewicza.

Samuel Twardowski (1600-1661) pisywał wiersze okolicznościowe, panegiryki ku czci możnych protektorów, poematy historyczne (np. "Władysław IV, król polski i szwedzki" - rodzaj kroniki z wieloma opisami o charakterze obyczajowym i panegirycznym), kroniki ("Wojna domowa z Kozaki i Tatary..." obejmująca ogromny materiał historyczny, nieprzebrane bogactwo szczegółów historyczno-obyczajowych dających wszechstronny opis życia polskiego w XVII wieku), sielanki ("Dafnis drzewem bobkowym" - pisana oktawą sielanka mitologiczna, której osnową jest zaczerpnięty z Owidiusza mit o nieszczęśliwej miłości Apollina do nimfy Dafnis).

Jest przede wszystkim twórcą polskiego romansu barokowego: "Nadobna Paskwalina ". Utwór, dedykowany Krzysztofowi Opalińskiemu, odznacza się fantastyczną fabułą, w której losami bohaterów kierują skłócone boginie.

Wyszukiwarka