41. Gospodarka III Rzeszy w okresie wojny światowej.

Przygotowania do wojny Niemiec rozpoczęły się wkrótce po dojściu Hitlera do władzy (styczeń 1933). Nowoczesny i dobrze rozwinęty przemysł niemiecki stanowił znakomite zaplecze. Jeszcze w okresie przedwojennym kontroli państwowej poddana została produkcja, co umożliwiło jej szybkie przestawienie na potrzeby zbrojeń. Równolegle nastąpiło zwiększenie inwestycji wojskowych. Poważnym krokiem w tym kierunku była realizacja czteroletniego planu gospodarczego rozpoczęta w 1936 r.

Zagrożenie dla możliwości realizacji niemieckich planów wojskowych stanowiły braki własnych złóż wielu surowców strategicznych, a co z tego wynika poważne uzależnienie od importu. Z niedostatku rezerw i uzależnienia od importu wynikała m.in. koncepcja wojny błyskawicznej. Niemiecka flota handlowa była piątą co do wielkości flotą handlową świata. Słabość floty wojennej powodowała jednak, że w przypadku wojny z mocarstwami zachodnimi i ogłoszenia przez nie blokady Niemcy nie mogły liczyć na surowce sprowadzane drogą morską. Swobodny dostęp istniałby tylko w basenie Morza Bałtyckiego, dlatego Niemcy przywiązywały dużą wagę do kontaktów gospodarczych z krajami satelickimi. Z Rumunii importowano ropę naftową oraz niektóre wyroby przemysłu metalowego, ze Słowacji niewielkie ilości ropy naftowej, rudy metali kolorowych i żelaza, z Bułgarii węgiel i rudy metali, z Bułgarii, Rumunii, Słowacji i Węgier artykuły rolne. Import ten nie pokrywał w pełni zapotrzebowania gospodarki niemieckiej, toteż ogromną wagę przywiązywano do wykorzystania surowców wtórnych oraz produktów zastępczych (np. benzyna syntetyczna).

Niemiecka marynarka nie wyglądały równie imponująco jak reszta armii. Ponieważ w dniu wypowiedzenia wojny Brytania ogłosiła morską blokadę Niemiec więc ich flota jak i floty państw sprzymierzonych zostały zablokowane. Jednakże szybkie zakończenie kampanii wrześniowej i wchłonięcie bogatych w surowce ziem polskich, a także wspólna granica z sojuszniczym ZSSR spowodowały, że blokada nie była zbyt uciążliwa. Po rozpoczęciu działań wojennych ustawowo podporządkowano całą gospodarkę jednolitemu kierownictwu państwowemu. Równocześnie wprowadzono kontrolę dewizową, racjonowanie zaopatrzenia ludności i inne. Sukcesy odniesione do połowy 1940 zwiększyły rezerwy oraz możliwości eksportu. Szczególnie ważnym dostawcą, aż do niemieckiego ataku nań był ZSRR.

Niemcy starali się maksymalnie wykorzystać gospodarczo podbite kraje. Stosunkowo najbardziej uprzywilejowane były ziemie włączone na początku do Rzeszy (Górny Śląsk, Pomorze, Wielkopolska), gdzie przynajmniej na początku nie prowadzono gospodarki rabunkowej. Przejęto tu na własność państwa bądź obywateli niemieckich całość majątku przemysłowego i rolnego. W celu zmiany stosunków etnicznych zastosowano masowe przesiedlenia. W państwach zachodnich niemcy starały się przede wszystkim uzależnić od siebie przemysł pracujący na potrzeby wojny. W tym celu obok konfiskaty majątku żydowskiego wykupywano, także przymusowo, zakłady należące do miejscowych przedsiębiorców. Na okupowanych terenach Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej (Generalne Gubernatorstwo, okupowane tereny ZSRR, Jugosławia) gospodarka miała charakter bardziej rabunkowy. Skonfiskowano tam w całości majątek państwowy, mienie żydowski i wielką własność. Zachowano miejscową własność drobną i średnią, poddaną bezwzględnej kontroli władz niemieckich. Działania te spowodowały spadek globalnej produkcji przemysłowej (przy wzroście wojskowej) na wszystkich okupowanych terenach.

Patrz też pyt.59

42. Polityka gospodarcza III Rzeszy w krajach okupowanych.

Trzy podstawowe zadania:

• podporządkowanie w jak najszerszym zakresie istniejącego w podbitych krajach potencjału gospodarczego

• ograniczenie spożycia ludności miejscowej

• wykorzystanie istniejących zasobów na potrzeby Rzeszy i jej armii

Praktyczna realizacja tych założeń w poszczególnych krajach była różna. Na obszarach Polski daleko posunięte konfiskaty i rabunek mienia. Przejęto nieodpłatnie własność państwową, mienie osób uznanych za Żydów, ale także ogromną część przedsiębiorstw należących do Polaków. Konfiskowano nie tylko majątki obszarnicze, ale także i grunty chłopskie. Odmiennie traktowano mienie należące do państw zachodnich, duża część tych udziałów została wykupiona przez niemieckie koncerny na drodze dobrowolnych umów. Na terenach Generalnego Gubernatorstwa drobna i średnia własność polska została zachowana, ale poddano ją kontroli władz niemieckich w celu dostosowania do potrzeb Rzeszy. Podobna polityka prowadzona była na okupowanych terenach ZSRR (szczególnie silnie eksploatowano tam surowce).

Natomiast w Europie zachodniej okupanci główną uwagę kierowali na formy pośredniego uzależnienia istniejącego potencjału gospodarczego. W większym stopniu nieodpłatnemu przejęciu podlegały zapasy surowców i wyrobów gotowych. W państwach zachodnich Niemcy starały się uzależnić od siebie przemysł pracujący na potrzeby wojny, dokonywano tego obok konfiskat majątku żydowskiego przez przymusowy wykup.

Niemcy we wszystkich okupowanych krajach włączały ich gospodarkę do niemieckiego systemu zarządzania i planowania gospodarczego, którego naczelną zasadą było podporządkowanie całej działalności gospodarczej potrzebom wojny. Niemcy odgórnie narzucali poszczególnym zakładom profil produkcji, jej wielkość, narzucano powiązania kooperacyjne, poziom płac, cen itp. Jeszcze silniejsze były makroekonomiczne ingerencje - na niektórych terenach świadomie dewastowano przemysł, aby rozwijać go na innych; w okupowanych krajach dążono do likwidacji przemysłu konkurencyjnego w stosunku do zakładów niemieckich.

Należy przy tym pamiętać, że praktyczna działalność gospodarcza administracji niemieckiej w okupowanych krajach wykazywała nieustanne zmiany, które zależały od sytuacji wojennej. Po 1943, kiedy to wprowadzono totalna mobilizację, dążono do jeszcze większego wykorzystania gospodarczego okupowanych krajów. Starano się zwiększyć produkcję na potrzeby wojny kosztem pokojowej (w Europie wschodniej dokonało się to już wcześniej).

Działania te spowodowały spadek globalnej produkcji przemysłowej (przy wzroście wojskowej) na wszystkich okupowanych terenach. Zmniejszenie produkcji spowodowało wzrost bezrobocia, umożliwiło to Niemcom wywóz ludności na roboty przymusowe bez konieczności ograniczania miejscowej produkcji.

Dla Niemców ważny był także problem wyżywienia armii i ludności Rzeszy. Dlatego początkowo starali się o stworzenie warunków do wzrostu produkcji rolnej w okupowanych krajach. Już około 1942 r. jednak potrzeby były tak duże, że Niemcy przestawili się na rabunkową gospodarkę w rolnictwie.

Wobec ograniczenia nakładów na rolnictwo i niedostatku maszyn i nawozów w większości okupowanych krajów nastąpił spadek globalnej produkcji rolnej jak i zbiorów z 1 ha. Mimo tego spadku rósł wywóz do Niemiec.

Istotne znaczenie w polityce Niemiec wobec państw okupowanych miała polityka pieniężna. W Niemczech poprzez zamrożenie płac i cen dążono do zapewnienia stabilizacji siły nabywczej marki, w krajach okupowanych wykorzystywano inflację jako jedną z metod obniżenia siły nabywczej ludności (co powodowało spadek konsumpcji) oraz finansowania swych wydatków. Dlatego w państwach podbitych zachowywano miejscową walutę.

Niemcy ponadto prowadziły nieekwiwalentną wymianę handlową. Z podbitymi krajami podpisywano dwustronne umowy clearingowe, przewidujące wzajemną wartościową kompensatę dostaw, ale wykowywano je jednostronnie.

Oprócz tego na podbite państwa nałożono obowiązek pokrywania kosztów utrzymania armii i administracji niemieckiej.

Eksploatacji gospodarczej towarzyszyły różne działania zmierzające do ograniczenia konsumpcji miejscowej ludności.

W sumie trzeba podkreślić, że w wyniku realizowanej opisanej powyżej polityki Niemcom udało się aż do końca 1942 roku prowadzić działania wojenne bez uszczerbku dla położenia materialnego własnej ludności.

43. Znaczenie gospodarki amerykańskiej w świecie po II wojnie światowej

Stany Zjednoczone znajdowały się po II wojnie światowej w szczególnej sytuacji, gdyż nie miały zniszczeń wojennych, takich jak państwa europejskie. To umożliwiło wysunięcie się USA na miejsce lidera gospodarczego w świecie.

Stany Zjednoczone zaangażowały się w związku z tym w akcje pomocy krajom dotkniętym lub zniszczonym skutkami wojny. W latach 1943-47 USA przeznaczyło blisko 3 mld $ na działalność UNRRA (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy), co stanowiło 75% funduszy całego programu pomocy. Pomoc ta objęła państwa sojusznicze i realizowana była nie w formie przekazu gotówkowego, ale konkretnych darów (gł. tego, co wyprodukowano na potrzeby wojny, a co nie zostało wykorzystane; np. produkty żywnościowe, artykuły chemiczne itp.).

W latach 1948-52 realizowany był z kolei plan Marshalla. W odróżnieniu od UNRRA zakładał on pomoc wszystkim państwom europejskim dotkniętym skutkami wojny oraz był finansowany wyłącznie przez Stany Zjednoczone. Była to pomoc w formie korzystnych kredytów (w sumie o wartości ok. 15 mld $), które miały być wykorzystane na inwestycje pokojowe. Po 1950r. fundusze z planu Marshalla w związku z wojna koreańską zaczęły być niestety przeznaczane na zbrojenia. Pomoc amerykańska w powojennej odbudowie Europy miała znaczący wpływ na rozwój gospodarczy państw korzystających z tej pomocy.

Czołowa pozycja USA w gospodarce światowej bezpośrednio po II wojnie nie była jednak trwała. Państwa Europy Zachodniej oraz Azji Płd.-Wsch. odnotowywały większe przyrosty PKB niż USA. Doprowadziło to do utraty wiodącej roli Stanów Zjednoczonych w gospodarce na świecie, ale pomimo tego zdołały one utrzymać pozycję w czołówce państw najwyżej rozwiniętych.

Gospodarczą politykę zagraniczną Stany Zjednoczone chciały przede wszystkim oprzeć na liberalizacji handlu w skali światowej. Utwierdziłoby to dominujące miejsce USA w świecie poprzez szeroki i łatwy dostęp do większości międzynarodowych rynków. Wpływ na handel światowy USA chciało wywrzeć min. poprzez działalność GATT-u. W ramach struktur GATT Stany Zjednoczone dążyły do obniżenia barier celnych, liberalizacji handlu światowego, zapobieżenia tendencjom izolacji poszczególnych rynków światowych (zagrożenie widziano szczególnie w EWG).

Duże znaczenie gospodarki amerykańskiej w świecie potwierdzane było szczególnym traktowaniem dolara, choć żadne formalne zobowiązania w tej materii nie istniały. Dolar był wymienialny na złoto. Stał się również walutą większości międzynarodowych operacji finansowych; w stosunku do dolara trzymano kursy innych walut oraz posługiwano się dolarem jako pokryciem emisji banków centralnych w innych państwach.

Przewaga gospodarki USA przejawiała się w wielu dziedzinach. Zarówno w wydajności pracy, organizacji, poziomie technologii, zastosowaniu nowoczesnych metod zarządzania, jak i rozwoju badań naukowych, Stany Zjednoczone przodowały w świecie. Poziom gospodarki amerykańskiej był niejako celem, do którego dążyły państwa Europy Zachodniej. Przejmowały one stopniowo sposoby i metody prowadzenia gospodarki i dążyły do uzyskania stopy życiowej na poziomie USA.

44. Przemiany techniczne i organizacyjne w przemyśle po II wojnie światowej

Po II wojnie światowej nastąpił szybki rozwój nauki i techniki. Z każdą dekadą wprowadzane były coraz nowocześniejsze technologie i rozwiązania techniczne.

Energetyka

Nowym źródłem energii stała się energia jądrowa (pierwsza elektrownia atomowa powstała w 1954r. w ZSRR, Obmińsk pod Moskwą). Od lat 70 zaczęto wykorzystywać niekonwencjonalne źródła energii: energię wiatrową, energie słoneczną, siłę pływów morskich.

Organizacja pracy w przemyśle

Na szeroką skalę zaczęto wprowadzać pełniejszą automatyzację produkcji, tzn. nie tylko linie produkcyjne miały być zautomatyzowane, lecz również dążono do sterowania automatycznego procesami produkcji.

Transport

W lotnictwie komunikacyjnym do produkcji wprowadzono samoloty z silnikami turbośmigłowymi (1948r.) oraz z silnikami odrzutowymi (1949r.). W 1969r. rozpoczęto produkcję Boeinga 747, który szybko opanował rynek i przejął większość pasażerów z oceanicznych linii transatlantyckich.

Podbój kosmosu

W badaniach kosmicznych odnotowano olbrzymi postęp. W dużej mierze motywowany on był wyścigiem zbrojeń pomiędzy ZSRR a Stanami Zjednoczonymi.

Historycznymi wydarzeniami było min.:

· wprowadzenie sztucznego satelity na orbitę okołoziemską (1957r.),

· załogowy lot kosmiczny (1961r.),

· lądowanie człowieka na Księżycu (1969r.),

· lot promu kosmicznego (1981r.).

W pewnym stopniu postęp w tej dziedzinie został zahamowany w latach 70, gdy zaczęło brakować funduszy (kryzys naftowy, kryzys walutowy).

Elektronika

Po II wojnie świat został opanowany przez telewizję - pierwszy kolorowy telewizor wyprodukowano w 1953r. (USA). W latach 50 wynaleziono tranzystor, którego wejście do produkcji umożliwiło zastąpienie dużych lampowych odbiorników radiowych - tranzystorowymi - mniejszymi i poręczniejszymi. W latach 60 rozpoczęto produkcję magnetofonów, a w 70 magnetowidów.

Ogromny postęp w elektronice odnotowano dzięki rozwojowi informatyki - pierwszy komputer ENIAC powstał w 1942-44r. (USA). Komputery pierwszej generacji oparte były na lampach elektronowych, ale dopiero wynalezienie tranzystorów, a następnie układów scalonych i mikroprocesorów przyniosło rewolucję w informatyce i technice. Komputeryzacja pociągnęła za sobą zmiany w innych dziedzinach działalności człowieka. Prawdziwym przełomem stało się masowe wprowadzenie do produkcji komputerów osobistych (lata 80).

Medycyna

W medycynie nastąpił rozwój w technologiach produkcji antybiotyków i szczepionek. Przyczyniło się to do spadku umieralności niemowląt i wydłużenia życia. W 1967r. dokonano pierwszego przeszczepu serca, co było istotnym krokiem do dalszego rozwoju transplantologii.

Zmiana struktury gospodarki

W krajach wysoko rozwiniętych nastąpił rozwój najnowocześniejszy dziedzin przemysłu (np.: elektroniki, biotechnologii, niektórych gałęzi przemysłu chemicznego) oraz szeroko rozumianych usług. Gałęzie niskodochodowe, produkujące słabo przetworzone artykuły, szkodliwe dla środowiska (np.: przemysł ciężki, metalurgiczny, wydobywczy) w miarę możliwości przenoszone zostały do krajów słabo rozwiniętych i rozwijających się.

45. Nacjonalizacje w Europie Zachodniej po II wojnie światowej

Po zakończeniu II wojny światowej w krajach Europy Zachodniej doszło do nacjonalizacji, czyli upaństwowienia niektórych gałęzi gospodarki. W szczególnie dużym stopniu zjawisko to występowało we Francji i Wielkiej Brytanii.

W latach 40 do władzy we Francji doszła Partia Pracy, która przeprowadziła nacjonalizację: Banku Francji, przemysłu wydobywczego, systemu ubezpieczeń oraz niektórych banków komercyjnych. Wprowadzono również karne nacjonalizacje za kolaborację z Niemcami w czasie II wojny światowej (min. upaństwowieniu podległa wówczas z tych powodów firma Renault). Poza zasięgiem procesów upaństwowienia znalazły się: przemysł stalowy oraz towarowy transport samochodowy. 50 lata przyniosły z kolei ustanie procesów nacjonalizacyjnych.

We Francji na dużą skalę przeprowadzono upaństwowienie zakładów i rozbudowę sektora państwowego po roku 1981, gdy do władzy doszli socjaliści. Trwało to aż do roku 1986.

Podobnie jak we Francji, tak i przez Wielką Brytanię przewinęła się po II wojnie fala nacjonalizacji. W latach 1946-51 u władzy była Partia Pracy. Upaństwowieniu uległy:

Bank Anglii, przemysł wydobywczy, przemysł stalowy, transport kolejowy, energetyka i gazociągi.

W tym okresie partia konserwatywna występowała przeciw wszystkim aktom nacjonalizacyjnym ogłaszanym przez labourzystów. Po dojściu do władzy w 1951r., Konserwatyści przeprowadzili prywatyzację hutnictwa oraz transportu kołowego, pozostałe sektory gospodarki pozostały państwowe. W 1964r. ponownie Partia Pracy przejmuje władzę i wydaje decyzje o upaństwowieniu przemysłu stalowego.

Począwszy od 1979r., gdy premierem została konserwatystka Margaret Thatcher, nastąpiło zdecydowane odchodzenie od rozszerzania sektora państwowego. Sprywatyzowano szereg gałęzi gospodarki należących do sektora państwowego.

46. System z Bretton Woods i jego upadek

W lipcu 1944r. w USA w Bretton Woods odbyła się międzynarodowa konferencja, w której udział wzięły państwa sojusznicze. Przedmiotem debaty był problem systemu walutowego, jaki miał obowiązywać po zakończeniu II wojny światowej. Utworzono wówczas:

1. Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF)

2. Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD) -zwany Bankiem Światowym.

System walutowy z Bretton Woods przewidywał:

· ostateczne odejście od waluty złotej,

· brak obowiązku wymiany walut poszczególnych krajów na złoto,

· utrzymanie sztywnych walut - dopuszczenie wahań kursów o 1%, a w przypadku odchyleń powyżej 1% banki centralne zobowiązano do przywrócenia poprzedniego kursu,

· dążenie do pełnej wymienialności walut,

· oparcie zasad działania IMF na podobnych do spółki akcyjnej, tzn. np. pożyczki państwom członkowskim mogą być udzielane do wysokości ich wkładu,

· teoretyczny brak uprzywilejowanej pozycji dolara w stosunku do innych walut, ale praktycznie kursy trzymane były w stosunku do dolara.

Silną pozycję dolara utwierdziła decyzja prezydenta Trumana z 1947r. o zobowiązaniu się USA do wymiany dolarów na złoto na żądanie banków centralnych państw IMF. Uprzywilejowana pozycja dolara zapewniła mu stabilność. Ponieważ USA po II wojnie światowej prowadziło politykę interwencjonizmu, to miało stały deficyt budżetowy, który pokrywany był emisją dolara. Nie powodowało to jednak inflacji w USA, gdyż dolary szły do zagranicznych banków centralnych i stawały się podstawą emisji danej waluty, co prowadziło do inflacji w tych krajach. Proces ten był wypaczeniem systemu z Bretton Woods; był za to wyjątkowo korzystny dla gospodarki amerykańskiej.

Cena złota (ustalona w 1934r.) utrzymywana na poziomie 35$ za uncję była sztuczna, gdyż ceny wzrosły od 1934r. dwukrotnie. W związku z dużym popytem na złoto zobowiązanie USA do wymienialności dolara na złoto stało się wyjątkowo uciążliwe i w 1971r. pokrycie popytu zagranicznego na ten kruszec możliwe było do realizacji jedynie w 19%. W efekcie prezydent Nixon zawiesił wymienialność.

Kolejny czynnik destabilizujący system z Bretton Woods to inflacja w latach 60 w USA (głównie z powodu wojny w Wietnamie, ambitnego programu socjalnego prezydenta Johnsona oraz programu kosmicznego). Tłumiona ona była poprzez wprowadzenie maksymalnego oprocentowania kredytów, co pociągnęło za sobą ucieczkę od Banku Centralnego USA do Europy. W 1966r. banki komercyjne przeniosły finansowe operacje amerykańskie do Europy i w ten sposób stały się niezależne zarówno od amerykańskiego, jak i miejscowych banków centralnych. Powstał w ten sposób rynek eurodolarowy (możliwe to było już w roku 1958 gdy większość europejskich walut zyskała wymienialność).

Zalew Europy dolarami po 1966r. doprowadził do destabilizacji kursów miejscowych walut. W listopadzie 1967r. doszło do dewaluacji funta szterlinga o 14%. W tym samym roku odbyła się również konferencja IMF w Rio de Janeiro, na której wprowadzono nową jednostkę pieniężną SDR (początkowo 1 SDR = 1$, a po dewaluacji dolara w 1971r. kurs SDR liczony był jako średnia ważona z walut).

W grudniu 1971r. na konferencji w Waszyngtonie zawarto porozumienie zwane smithoniańskim, na mocy którego zmieniono postanowienia z Bretton Woods o 1% wahaniach kursów. Kursy walut mogły wahać się w 4,5 % "tunelu walutowym" (państwa europejskie podjęły decyzję o 2,25 % "wężu walutowym"). Był to początek kryzysu walutowego lat 70 i praktyczny upadek systemu z Bretton Woods.

47. Zmiany układu sił w świecie po 1945r.

Po roku 1945r. doszło do zasadniczych zmian w układach sił w gospodarce na świecie. Generalnie można wyodrębnić następujące okresy:

1. Zdecydowana dominacja gospodarcza Stanów Zjednoczonych.

2. Wzrost znaczenia krajów Europy Zachodniej (na czele z Niemcami).

3. Dynamiczny rozwój gospodarczy państw Azji Południowo-Wschodniej.

Po II wojnie światowej USA było niekwestionowana potęgą światową - głównie dzięki nie zniszczonej wojną gospodarce. Rynek amerykański stanowił poza tym zintegrowana całość; był w znacznej mierze samowystarczalny, a także dobrze zorganizowany i sprawnie zarządzany.

Wysoki poziom gospodarki USA był dopingujący dla państw europejskich. Stało się oczywistym, że konieczne jest stworzenie w Europie wspólnego rynku, dzięki czemu możliwy byłby szybki wzrost gospodarczy i zastopowanie dominacji amerykańskiej. W ten sposób doszło najpierw do powstania CECA, potem zaś współpracę rozszerzono w ramach EWG. Przewaga Stanów Zjednoczonych była stopniowo przełamywana, min. dzięki szybszemu przyrostowi PKB w krajach Europy Zachodniej niż w USA. W ciągu 30 lat od 1960r. PKB wzrósł w EWG ponad 13 razy, zaś w Ameryce Północnej w tym samym okresie 7,5 raza.

Bardzo ciekawym zjawiskiem światowej gospodarki powojennej stała się Azja Południowo-Wschodnia. Początkowo Japonia, potem zaś "tygrysy azjatyckie" - Korea Płd., Tajwan, Hongkong i Singapur, a wreszcie "tygrysy drugiej generacji" - Malezja, Tajlandia, Indonezja i Filipiny, odnotowywały szybki wzrost gospodarczy. Państw te były nowym elementem gospodarki światowej, szybko jednak dzięki wyjątkowemu dynamizmowi rozwoju stały się ważną siłą gospodarczą obok USA i Europy Zachodniej.

Tak szybki rozwój gospodarki japońskiej, a także pozostałych krajów dalekowschodnich możliwy był początkowo dzięki istnieniu taniej siły roboczej. Najpierw rozwijał się więc tu przemysł lekki. Następny etap to dominacja przemysłu ciężkiego - chemicznego i maszynowego - idąca w parze z podnoszeniem poziomu wykształcenia społeczeństwa. W Japonii okres ten trwał do lat 60, zaś w "tygrysach azjatyckich" w latach 70. Ostatni etap postępu gospodarczego omawianych państw to rozwój najnowocześniejszych technologicznie gałęzi przemysłu przy istniejącym zapleczu odpowiednio wykształconych pracowników.

Inne czynniki, które przesądziły o sukcesie państw azjatyckich to:

· stabilność polityczna,

· stabilność walutowa oraz utrzymywanie wyższej niż inflacja stopy oprocentowania oszczędności,

· swoiste uwarunkowania kulturowe: powściągliwość konsumpcji, przywiązanie pracownika do jednej firmy.

Kolejna grupa krajów, które znacznie się wzbogaciły w okresie powojennym to państwa arabskie zrzeszone w OPEC. Podstawą ich rozwoju stały się wyjątkowo bogate zasoby ropy naftowej. Największe wzbogacenie przyniosły lata 70 dzięki znacznemu podwyższeniu ceny produktów ropy naftowej, od której dostaw uzależnione były kraje Zachodnie. W latach 70-80 PKB w krajach Bliskiego Wschodu uległ 7-krotnemu podwyższeniu, zaś w EWG wzrósł w tym samym okresie 4 razy. W krajach tych jednak poza wydobyciem ropy naftowej nie istnieje praktycznie żaden inny rozwinięty przemysł, co nie świadczy o korzystnej strukturze gospodarki.

Regionami, które nie wykorzystały w pełni możliwości do rozwoju i wzrostu gospodarczego, są kraje postkomunistyczne, w których socjalistyczny system gospodarowania doprowadził do zacofania technologicznego i strukturalnego, co dało wyraz w głębokim kryzysie gospodarczym w tych państwach.

Nie wykorzystały również szans kraje Ameryki Łacińskiej. Nie miały one zniszczeń wojennych, niestety po 1945r. prowadziły niewłaściwą politykę gospodarczą, co w parze z niepokojami politycznymi, zostawiło te państwa w tyle za czołówką światową.

Zdecydowanie w najpoważniejszej sytuacji znajduje się Afryka oraz część państw Azji. Ogromne różnice w poziomie rozwoju gospodarczego między krajami trzeciego świata a wysoko rozwiniętymi ulegają pogłębieniu. Niedorozwój tych krajów wynika przede wszystkim z braku niezbędnych środków finansowych na stworzenie infrastruktury, niskiego poziomu wykształcenia, niepewnej sytuacji politycznej, dużego ryzyka inwestycyjnego, małej wydajności pracy, niskiej jakości wytwarzanych produktów oraz zacofania przemysłu i rolnictwa.

48. Kryzys walutowy lat 70-tych XX w.

Początkiem kryzysu lat 70 było zawieszenie wymienialności dolara na złoto w sierpniu 1971r. przez rząd amerykański. Oznakami kryzysu były już wcześniejsze decyzje o dewaluacji funta brytyjskiego w 1967r. oraz wprowadzenie przez państwa członkowskie IMF podwójnego rynku złota w marcu 1968r. W grudniu 1971r. nastąpiła dewaluacja dolara. Zawarto w tym samym czasie nowe porozumienie w miejsce systemu sztywnej waluty z Bretton Woods. 1% amplitudę wahań kursów zastąpiono tunelem 4,5 %. Zdewaluowano również dolara w stosunku do SDR. Od 1973r. kolejne państwa zaczęły odchodzić od tunelu walutowego, wprowadzając system płynnych, nieograniczonych kursów (tzw. floating ), co IMF ostatecznie zaakceptował. Rok 1974 to pierwszy kryzys naftowy, który spowodował wysoką inflację w państwach zachodnich. Niekorzystne było utrzymanie ceny złota (ustalonej w 1934r.) na sztucznie niskim poziomie 35$ za uncję. Po upadku systemu z Bretton Woods cena złota na rynkach światowych gwałtownie skoczyła w górę, osiągając poziom 190 $ w 1974r., a w 1980r. blisko 600$ za uncję.

Dla rynku złota przełomowym był rok 1976. Odbyła się wówczas międzynarodowa konferencja w Kingston na Jamajce. Uchwalono wówczas demonetaryzację kruszcu. Złoto stało się wówczas zwykłym towarem nie mającym nic wspólnego z systemem walutowym. Koniec lat 70 to początek drugiego kryzysu naftowego. Wzrost cen ropy na rynkach światowych spowodował inflację w krajach importujących ropę. Przypieczętowaniem kryzysu walutowego lat 70 było porozumienie o wprowadzeniu nowej jednostki walutowej w Europie. Doszło do tego w marcu 1979r. Nową walutę nazwano ECU (European Currency Unit) - w odróżnieniu od SDR, ECU posiada banknoty i monety.

49. Koniunktura gospodarcza w świecie po II wojnie światowej

Bezpośrednio po II wojnie światowej doszło do sytuacji kryzysowych w gospodarce. Związane było to szczególnie z koniecznością przeorganizowania gospodarki po jej przystosowaniu do potrzeb wojny. Kryzys ten nie był jednak długotrwały (do około 1947r.) i szybko koniunktura zaczęła się poprawiać , a to głównie dzięki planowi Marshalla (1948-52) oraz wojnie koreańskiej (1950-53).

Faza dobrej koniunktury uległa załamaniu w 1958r. Wtedy to produkcja światowa spadła o 3% (najwięcej w Chile o 14%, w Belgii o 6%). Był to kryzys krótkotrwały i kolejna dekada to okres korzystnie rozwijającej się koniunktury aż do 1967r.. Wtedy to nastąpił początek załamania się systemu walutowego z Bretton Woods (z 1944r.). Produkcja światowa zaczęła spadać. Do pogłębienia sytuacji kryzysowej doszło w 1974r., gdy OPEC podwyższył ceny ropy naftowej, co spowodowało w wielu krajach zachodnich rozwój procesów inflacyjnych.

Lata 1974-75 to okres najgorszej koniunktury po załamaniu wojennym - zwany pierwszym kryzysem naftowym. W większości krajów obok inflacji obserwować było można wzrost bezrobocia i spadek produkcji przemysłowej. Kolejne pogorszenie się koniunktury na świecie związane było z drugim kryzysem naftowym w 1979r. (rewolucja w Iranie i ponowne podwyższenie cen ropy przez OPEC).

Poprawa koniunktury nastąpiła w 1981r., gdy rozpoczęto proces zbrojeń. Do wzrostu gospodarczego w początku lat 80 przyczynił się również gwałtowny postęp w gałęziach elektroniki wytwarzających produkty wysokich technologii (Japonia, USA). W 1989r. doszło do kolejnego załamania się koniunktury, a to głównie dzięki spekulacjom giełdowym, polityce deflacyjnej Bundesbanku (utrzymywanie wysokiej stopy procentowej) oraz końcowi wyścigu zbrojeń związanemu z kresem "zimnej wojny".

50. Polityka gospodarcza rządu amerykańskiego po II wojnie światowej

Gospodarka amerykańska po II wojnie światowej wystartowała z pozycji szczególnie korzystnej w porównaniu do innych państw na świecie.

W pierwszych latach po wojnie rząd amerykański wziął za podstawę keynesowską teorię ekonomii; dążono zgodnie z jej założeniami do uzyskania warunków pełnego zatrudnienia i wykorzystania w pełni czynników produkcji. W tym celu w 1946r. uchwalona została ustawa o zatrudnieniu mająca zapewnić wszystkim pracę oraz wzrost produkcji. Nałożone w czasie wojny konieczne ograniczenia w gospodarce zniesione w 1946r. Uwolniono wówczas poziom cen i płac oraz wysokość inwestycji i zatrudnienia. Pod kontrolą państwa ze względów strategicznych pozostały transport i produkcja energii.

Swobodne kształtowanie się cen i płac nakręciło oczywiście procesy inflacyjne (w latach 1945-48 inflacja wyniosła ok. 10% rocznie). W sytuacji tej rząd dążył do podwyższenia podatków, jednak Kongres obawiając się, że spowoduje to pogorszenie koniunktury, nie wyrażał zgody na podjęcie takich decyzji.

W 1947r. Kongres uchwalił ustawę o związkach zawodowych (nazywaną ustawą Tafta-Hartley'a). Okazało się to niezbędne w związku z mnożącymi się w okresie powojennym strajkami robotników (wywoływanymi spadkiem dochodów w związku ze skróceniem dnia pracy) wypływającymi z nadmiernej swobody działania związków zawodowych.

Od początku lat 50 z powodu wojny w Korei gospodarka amerykańska odnotowywała poprawę koniunktury, jednak w połowie dekady ponownemu wzmożeniu uległa inflacja.

Ograniczając wzrost cen stosowano metodę trzymania wysokich stóp procentowych oraz prowadzono politykę równowagi budżetowej. Nie przyniosło to jednak spodziewanych efektów.

Ważnym zwrotem w amerykańskiej polityce gospodarczej stał się wybór demokraty J.F. Kennedy'ego na prezydenta w 1968r. Za jego rządów realizowano politykę gospodarczą według programu "New Economics". Generalnymi założeniami tego planu były:

· zwiększenie roli państwa w życiu gospodarczym,

· wzmożenie produkcji,

· osiągnięcie pełnego zatrudnienia,

· rozszerzenia opieki społecznej i socjalnej.

Obniżono w tym czasie stopy procentowe i podatki. W 1964r. weszła w życie nowa ustawa podatkowa, której podstawowym celem było dążenie do obniżenia stopy podatkowej - zarówno w podatkach od firm, jak i osobistych dochodów ludności. Miało wywrzeć to stymulujący wpływ na działalność gospodarczą, wzmożyć popyt i poprawić koniunkturę.

Lata 60 zapisały się również jako okres walki z nędzą i rozwarstwieniem społeczeństwa na biednych i bogatych. Był to program pochłaniający wielka część budżetu państwa, co spowodowało ograniczenie wydatków w innych dziedzinach. Wzmogło to również procesy inflacyjne i prowadziło do recesji gospodarczej.

W 1969r. władzę przejęli republikanie stawiając sobie za główny cel walkę z inflacją. Wprowadzone reformy nie przyniosły jednak poprawy sytuacji gospodarki amerykańskiej, ponieważ ograniczając podaż pieniądza i zwiększając podatki pogłębiona została jednocześnie recesja. Postawiło to prezydenta Nixona przed koniecznością zmiany polityki gospodarczej. Zdecydował się on na rządową kontrolę cen i płac, chcąc w ten sposób ograniczyć inflację. Zdecydowano się również zawiesić wymienialność dolara na złoto, aby zapobiec niepokojąco szybkiemu odpływowi kruszcu za granicę. Uwolniony został kurs dolara, który od tej pory mógł się swobodnie kształtować.

Nowy kurs polityki gospodarczej przyniósł poprawę koniunktury i wzrost produkcji; nie była to jednak zmiana długotrwała z powodu spadku zysku przedsiębiorstw spowodowanego wzrostem płac, których poziom był stopniowo uwalniany spod kontroli administracyjnej.

Kryzys lat 1973-74 został bardzo dotkliwie odczuły w USA (wzrost bezrobocia, inflacji, spadek produkcji, recesja). Kryzys gospodarczy był trudny do przezwyciężenia. Walka z nim polegała przede wszystkim na ograniczeniu podatków i zmniejszeniu zużycia importowanej ropy naftowej. Działania te przyczyniły się do poprawy koniunktury (inflację ograniczono do 6% w 1976r. od poziomu 10% w roku poprzednim). Problemem było nadal utrzymujące się na wysokim poziomie bezrobocie (7-8%). Socjalnemu programowi naprawczemu przeszkodziło kolejne podniesienie cen ropy naftowej w 1979r. Inflacja w USA przekroczyła 10% w stosunku rocznym. Walka z postępującą inflacją realizowana była w oparciu o doktrynę monetaryzmu. Ograniczono dopływ pieniądza na rynek oraz wzmocniono kontrolę nad bankami komercyjnymi. Polityka antyinflacyjna odniosła częściowy sukces, gdyż w 1982r. inflacja wyniosła tylko 4%. Towarzyszyła temu niestety recesja gospodarcza.

Rok 1981 był radykalnym zwrotem w polityce gospodarczej. Do władzy doszedł bowiem R. Reagan - republikanin. System jaki wprowadzono nazwany został reaganomiką. Nowy program gospodarczy zakładał:

· obniżenie podatków oraz restrykcyjną politykę pieniądza,

· zgodnie z zasadami wolnorynkowymi, ograniczenie ingerencji państwa w gospodarkę,

· ograniczenie wydatków budżetowych na cele socjalne.

Na mocy ustawy z 1981r. redukcji uległy dochody indywidualne ludności oraz dochody przedsiębiorstw. Wejście tej ustawy w życie miało przynieść wzrost wpływów do budżetów państwa, dzięki spodziewanemu ożywieniu gospodarczemu. Niestety oczekiwania te się nie spełniły.

W 1986r. przeprowadzona została generalna reforma całego systemu opodatkowania:

· zniesiono większość ulg podatkowych i możliwości odpisu kwot od podstawy opodatkowania,

· obniżono po raz kolejny stawki podatkowe,

· sposób naliczania podatków uległ uproszczeniu i ograniczył możliwości unikania płacenia podatków.

Polityka gospodarcza Reagana nie przyniosła jednak zmniejszenia deficytu budżetowego (wydatki na zbrojenia były zbyt wysokie, a ograniczenie wydatków rządowych na cele oświatowe i socjalne niewystarczające). Utrzymujący się deficyt budżetowy spowodował wzrost stopy procentowej, co z kolei przyczyniło się do ograniczenia wydatków na inwestycje i zmniejszenia tempa wzrostu gospodarczego. Konsekwencją deficytu budżetowego było także ujemne saldo wymiany handlowej z zagranicą, co spowodowało wzrost zadłużenia USA.

51. Plan Marshalla (European Recovery Plan)

Został on przedstawiony 5 VI 1947 przez sekretarza stanu USA, George'a Marshalla, jako propozycja pomocy gospodarczej dla zniszczonej wojną Europy. Realizowany w latach 1948-52, pochłonął ponad 16 miliardów dolarów, wzięło w nim udział 16 państw: Wielka Brytania, Francja, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg, Austria, Grecja, Dania, Norwegia, Irlandia, Szwecja, Turcja, Portugalia, Islandia, Hiszpania, oraz Wolne Miasto Triest. W 1949 do programu włączono też zachodnie strefy okupowanych Niemiec (od 21 IX 49 RFN). Chociaż oferta była zaadresowana do wszystkich krajów europejskich, nie przyjęły jej państwa bloku wschodniego, gdyż ZSRR widział w niej groźbę gospodarczego i politycznego uzależnienia od USA (przykład: rządy Polski i Czechosłowacji początkowo zaakceptowały plan, ale pod naciskiem Kremla wycofały się z rozmów). Marshall mówił wprawdzie, że polityka USA nie jest skierowana przeciwko żadnemu państwu czy doktrynie, a jedynie przeciw ubóstwu i chaosowi, ale sam był zwolennikiem powstrzymywania komunizmu, a jego plan powstał dla realizacji doktryny Trumana (marcowe przemówienie prezydenta w Kongresie zapowiadające "poparcie wolnych narodów, które stawiają opór uzbrojonym mniejszościom lub zewnętrznemu naciskowi", akcentujące zwłaszcza problem Grecji i Turcji).

Jednak dużo ważniejszy od podtekstów politycznych był ekonomiczny cel planu - zapobieżenie spodziewanemu kryzysowi. Oto jego przesłanki:

* koniec działań wojennych = koniec lend-lease (od III'41 dostawy, pożyczki i wynajem sprzętu wojskowego USA dla sojuszników) = konieczność płacenia za dostawy amerykańskie,

* zrujnowanie systemu monetarnego w wielu krajach (Niemcy, Włochy, Japonia, Polska, Jugosławia, Węgry, Rumunia, Francja...),

* "głód dolara" w Europie - brak dewiz i złota na handel ze Stanami spowodowany wielkimi kosztami wojny,

* bezpośrednie zniszczenia wojenne w Europie (spadek produkcji przemysłowej i rolnej, zniszczone miasta...),

* problem przebudowy gospodarczej zarówno w Europie jak i w USA (przestawienie z prod. wojennej na pokojową),

* demobilizacja armii = bezrobocie, problemy mieszkaniowe...

* już w końcu 1947r. wiele wskazywało na to, że nadwyżka eksportowa USA (wojna rozkręciła koniunkturę) wyniesie w skali rocznej ok.12,5 mld$. = groźba "zadławienia".

Jeszcze w 46r. sytuację łagodziła konieczność utrzymywania w Europie i Azji wojsk amerykańskich, udzielane przez USA kredyty, międzynarodowa pomoc ONZ, przekazywanie ludności sprzętu wojskowego oraz zapasów żywności i odzieży. Były to jednak rozwiązania chwilowe. Ekonomiści zdawali sobie sprawę z niebezpieczeństwa uzależnienia Europy od stałej pomocy USA i z konieczności dokonania realnej odbudowy i stabilizacji gospodarki europejskiej. Temu właśnie miał służyć, dość elastyczny w swych założeniach, plan Marshalla. Wraz z jego wejściem w życie ustały inne formy pomocy ameryk. np. działalność UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration przy ONZ, powst. w 43r, 75% finansowały USA - było to ok. 2,7 mld $).

Realizacja:

* warunki wzięcia udziału w planie: dopuszczenie kapitału ameryk. na rynek, uzgadnianie projektów odbudowy i rozwoju z USA, spełnienie ameryk. oczekiwań politycznych (premierzy Francji i Włoch musieli usunąć z rządów komunistów),

* zrzeszenie się państw biorących udział w planie w Organization of European Economic Cooperation (OEEC),

* stworzenie aparatu kontrolującego wykorzystanie pomocy amerykańskiej - sumy osiągnięte ze sprzedaży towarów z USA do banku centralnego, skąd można je wydawać tylko na rozwój gosp. i tylko w porozumieniu ze specjalnym pełnomocnikiem amerykańskim,

* wydatki głównie na inwestycje, nie na konsumpcję, w latach 50-51 również na zbrojenia (w związku z "zimną wojną"),

Skutki:

* wzrost prod. przem. 16-tki o 35% w stos. do stanu przedwojennego, produktu narodowego o 15%, wzajemnej wymiany handlowej o 70%, ożywienie gospodarcze zwłaszcza w Niemczech i we Włoszech po 50r,

* powstrzymanie inflacji i konfliktów społecznych,

* zbliżenie między administracją amerykańską i rządami państw zachodnioeuropejskich,

* integracja ekonomiczna Europy Zachodniej,

* podział gospodarczy świata (niemal zupełny zanik wymiany handlowej między Wschodem i Zachodem)

52. Powstanie EWG

Realizacja planu Marshalla sprzyjała integracji Europy Zachodniej. Oczywistą konsekwencją była chęć stworzenia różnych międzynarodowych struktur. Francja i kraje Beneluksu chciały stworzyć federację ogólnoeurop. o wielu ponadnarodowych uprawnieniach, zaś Wielka Brytania, Irlandia i inne kraje północne były raczej za utworzeniem organizacji jedynie koordynującej.

Celem takiej organizacji miało być pogłębianie współpracy gospodarczej, a potem także politycznej, Zachodu. Istotna była też chęć uniezależnienia się od USA i stworzenia trzeciej siły w zimnej wojnie. Ponieważ jednak koncepcje Francji i W.Brytanii były różne, obok EWG powstała EFTA (Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu 60r; Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja i W.Brytania), z której W.Bryt. wystąpiła dopiero w 73r, wchodząc do EWG.

Kalendarium:

1943 rządy emigracyjne krajów Beneluksu zawarły układ monetarny - ustaliły parytety franka i guldena; 1944 - konwencję celną (zniesienie ceł wewn, wspólne cła zewn, swobodny przepływ kapitału i siły roboczej)

14 III 47 w wyniku Paktu Brukselskiego Belgia, Holandia, Luksemburg i W.Brytania tworzą organizację militarną

4 III 49 : Pakt Brukselski, Dania, Irlandia, Norwegia, Szwecja i Włochy utworzyły Radę Europy dla budowania jedności i koordynowania współpracy

4 IV 49 NATO (pakt północnoatlantycki): USA + Kanada + 10 państw europejskich; powodem - zimna wojna

USA i W.Bryt chcą ze względu na duży, mogący się przydać w zimnej wojnie, potencjał gospodarczy RFN włączyć ją do NATO i znieść ograniczenia powojenne dotyczące produkcji stali, aby umożliwić odbudowę militarną. Francja boi się wzrostu znaczenia Niemiec i zniesienia dostaw węgla niemieckiego do Lotaryngii. Po wielu sporach:

18 IV 51 Traktat Paryski - Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, RFN, i Włochy tworzą Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (CECA) gwarantując RFN równouprawnienie z innymi państwami w korzystaniu z węgla i stali pod kontrolą niezależnego organu międzynarodowego. Jednocześnie postulaty utworzenia wspólnego rynku CECA

1955 Holenderski plan Bayena (utworz. wspólnoty gosp.) kontra brytyjski plan Mauldinga (przekształc. OEEC w strefę wolnego handlu)

1 VI 55 porozumienie w Messynie -> prace na rzecz utworzenia Wspólnego Rynku wewnątrz CECA ->

25 III 57 Kraje EWWiS podpisują Traktaty Rzymskie ustanawiające Europejską Wspólnotę Gospodarczą (wolny przepływ towarów, kapitałów i siły roboczej; cel - unia celna) oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom), które zaczynają działać 1 I 58

VII 67 Powstanie "Rady Ministrów" wspólnej dla wszystkich Wspólnot Europejskich (EWG, EWWiS, Euratomu)

XII 74 Powstanie Rady Europejskiej - regularnych spotkań szefów państw i rządów

Korzyści: poszerzenie rynku = możliwości obniżenia kosztów produkcji dzięki specjalizacji. Największe korzyści - RFN, bo jej gospodarka była najlepiej przygotowana do popytu światowego, wyroby były konkurencyjne dzięki dużym nakładom inwestycyjnym w latach 50. (Niemcy dostały b. dużo w planie Marshalla), niskim kosztom robocizny, słabemu popytowi wewn. (sprzyja eksportowi) i brakowi trudności w bilansie płatniczym (terms of trade). Do takiej sytuacji przyczyniły się paradoksalnie, podobnie jak w przypadku Japonii, poważne zniszczenia w przemyśle - wiele trzeba było zbudować na nowo i czyniono to przy użyciu najnowszych technologii, co zaowocowało poważną przewagą (np sytuacja Francji w EWG była dużo mniej korzystna).

W ciągu pierwszych 4 lat istnienia Wspólnego Rynku bezpośrednie inwestycje amerykańskie w Europie osiągnęły 16 mln $ (podwojenie). Inwestowano głównie w przemysł elektrotechniczny i elektroniczny, chemiczny i w komunikację, co spowodowało, że przedsiębiorstwa amerykańskie zaspokajały duży procent popytu europejskiego w tych gałęziach. Również w najbardziej rozwojowych dziedzinach gospodarki (lotnictwo, technol. kosmiczne i energia jądrowa) przedsiębiorstwa amerykańskie dominowały lub wręcz były monopolistami. W latach 60. firmy ameryk. umieściły w ramach EWG ponad 25% ogółu inwestycji. Pozwoliło to na stabilizację i szybki rozwój gospodarczy w tym okresie.

53. Rozpad systemu kolonialnego po II wojnie światowej

Po zakończeniu II wojny światowej Europa Zachodnia i (formalnie prawie nie posiadające kolonii) Stany Zjednoczone nadal dominowały nad ogromnymi obszarami Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Tymczasem druga wojna światowa rozbudziła i zradykalizowała dążenia niepodległościowe w wielu koloniach, oznaczało to konieczność głębokich przemian społecznych i gospodarczych i groziło powstaniem dyktatur komunistycznych w nowych państwach. Tymczasem waga kolonii dla Zachodu nie malała (potrzeby powojennej odbudowy, chęć przeciwdziałania rosnącej potędze ZSRR, własne aspiracje mocarstwowe). Stany Zjednoczone dbały o utrzymywanie dominacji ekonomicznej, wchodząc nieraz w drogę państwom zachodnim i opowiadając się nawet za suwerennością kolonii (aby mieć łatwiejszy dostęp na ich rynek). Warto zauważyć, że nowopowstałe państwa zachowywały granice dawnych kolonii nie mające wiele wspólnego z rzeczywistymi granicami etnicznymi, bo dyktowane w przeszłości interesem kolonizatorów, co do dziś stanowi przyczynę różnych konfliktów, destabilizacji i dyktatur wojskowych. Długotrwały rozpad systemu kolonialnego przebiegał w większości przypadków boleśnie, pochłonął miliony ofiar, a wiele przykrych skutków przetrwało do dziś.

Dekolonizacja w imperium brytyjskim. Jeszcze w czasie II wojny światowej W.Bryt. zaciągnęła zobowiązania dotyczące niepodległości Indii. W rezultacie konfliktu między hinduistami i muzułmanami proces zakończył się dopiero w 1947 powstaniem dwóch państw: formalnie neutralnych, sympatyzujących z ZSRR Indii o przewadze hinduistów, oraz muzułmańskiego Pakistanu - państwa w dwóch kawałkach (Pakistan Wschodni -> Bangladesz od 1971), o orientacji prozachodniej. W tym samym roku uzyskał niepodległość Nepal, w następnym Birma i Cejlon, gdzie brytyjczycy zachowali jednak wpływy gospodarcze i wojskowe. Na Malajach Anglicy stoczyli długą wojnę (1948-57) aby pozostawić po sobie kraj prozachodni a nie komunistyczny, wojna zakończyła się sukcesem a Malezja uzyskała niepodległość.

Wojna w Indochinach. W X 1945 wojska francuskie powróciły do Indochin, gdzie dążenia do autonomii były b.silne; Wietnam ogłosił niepodległość jeszcze pod rządami japońskimi w III 45, zaś we wrześniu 45 rząd komunistyczny zadeklarował w Hanoi powstanie Wietnamskiej Republiki Demokratycznej i rozbroił oddziały francuskie, Francuzi zdołali się utrzymać na południu kraju. W 1946 rozpoczęła się "brudna wojna", trwająca do 1954 roku. Początkowo Francuzom udało się odeprzeć wojska wietnamskie do granicy chińskiej i ustanowić przyjazny sobie rząd, jednak w 1949 komuniści zaczęli odzyskiwać utracony teren. W Kambodży i Laosie Francuzi utrzymywali się z trudem i w 1949 musieli im przyznać niepodległość, przy czym Kambodża pozostała umiarkowanie prozachodnia i weszła w skład Unii Francuskiej (powst.46r. objęła teryt. zal. od Francji przyznając im pewną autonomię), natomiast w Laosie zwyciężyli komuniści. Wojna zakończyła się klęską Francji pod Dien Bien Phu w 1954,podziałem Wietnamu, przyznaniem pełnej niepodległości Laosowi, Kambodży i Wietnamowi Południowemu i ostatecznym wycofaniem się Francuzów z Indochin.

Indonezja. Holenderskie Indie Zachodnie proklamowały niepodległość w VIII 1945 jako Indonezja, jeszcze przed powrotem Holendrów. Przy początkowej pomocy Anglików i po późniejszych ciężkich walkach z komunistami (w l.45-49 zginęło 6 mln osób) Holendrzy opanowali sytuację, ale pod naciskiem ONZ musieli w XII 1949 uznać niepodl. Indonezji.

Filipiny uzyskały od USA niepodl. w VII 1946, Ameryka pomagała im gospodarczo by utrzymać tam prozachodni rząd i swoje bazy wojskowe.

Afryka. Jeśli nie liczyć przejęcia niemieckich kolonii i terytoriów powierniczych przez Francję i W.Brytanię, to do połowy l.50. w Afryce nie zaszły poważne zmiany. Niepodległe były jedynie Egipt, Etiopia, Liberia i Libia (od 51). Ruchy niepodległościowe były dopiero w zalążku, proces wyzwalania kolonii uległ przyspieszeniu dopiero w II poł. l.50 (1956-Maroko, Sudan i Tunezja, 1957-Ghana, 1958-Gwinea). Rok 1960 został nazwany rokiem Afryki, bo wiele państw wyzwoliło się właśnie wtedy: Burkina Faso (Górna Wolta), Czad, Dahomej, Gabon, Kamerun, Kenia, Kongo Francuskie, Kongo Belgijskie (Zair), Madagaskar, Mali, Niger, Senegal, Somalia, Togo i Wybrzeże Kości Słoniowej. Inne państwa zdobywały niepodległość do lat 70. (np. Angola i Mozambik, które na skutek ówczesnego układu sił w świecie znalazły się w radzieckiej strefie wpływów, odzysk. niepodl. w 1975). Niektóre państwa afrykańskie posiadały cenne surowce, inne miały dla Europy znaczenie strategiczne, na ogół były jednak słabo rozwinięte gospodarczo.

54. Powstanie i działalność OPEC

Organizację Państw Producentów Ropy Naftowej (OPEC) stworzyły w 1960r. Iran, Irak, Kuwejt, Arabia Saudyjska i Wenezuela. Później do tego międzynarodowego kartelu wstępowały inne państwa: Katar (61), Indonezja i Libia (62), Abu Dabi (67), Algieria (69), Ekwador (73) i Gabon (75). Początkowo nie odgrywała ona większej roli, nie miała wpływu na ceny ropy ustalane przez kompanie naftowe. Ale tendencje do wykorzystywania kontroli nad ropą jako narzędzia nacisku na kraje kapitalistyczne nasilały się, zwłaszcza po wyodrębnieniu się z OPEC węższej grupy, zrzeszającej tylko kraje arabskie - OAPEC. W 1970r. OPEC zaczęła zwiększać opodatkowanie kompanii. W październiku 1973r. doszło do pierwszego kryzysu naftowego (trwał do 75r.) gdy OPEC w ciągu kilku miesięcy niemal czterokrotnie podniosła cenę ropy, oraz nałożyła embargo na jej eksport do USA i Holandii (za to, że najmocniej popierały Izrael w wojnie arabsko - izraelskiej). Kryzys wstrząsnął gospodarką światową. Przyczyną drugiego kryzysu naftowego (1979-82) była rewolucja irańska (1979). W 1980 wybuch wojny iracko-irańskiej skłócił państwa OPEC, od 1986 kartel stracił kontrolę nad cenami ropy (jego monopol został przełamany)i jego dochody spadły.

Skutki działalności OPEC:

* wzbogacenie państw "naftowych" = pogorszenie sytuacji innych państw Trzeciego *wiata

* nowe energo- i surowcooszczędne technologie (lżejsze samochody, izolowanie budynków...-sukcesy Japonii), zwrot ku ekologii, pytania na jak długo wystarczy surowców itd.

* podjęcie eksploatacji nowych złóż (co przy niższych cenach było nierentowne) np na Morzu Płn i Alasce,

* zastępowanie ropy innymi paliwami: gaz ziemny, węgiel, alkohol z trzciny cukrowej... + elektrownie jądrowe

Z powyższego zestawienia wynika wiele ciekawych wniosków: warto m.in. zwrócić uwagę na relację cen bieżących do stałych zwłaszcza w czasie drugiego kryzysu (wynikało to z faktu iż kolejne podwyżki cen ropy nie nadążały za dewaluacją dolara). Oczywiście ograniczanie zużycia ropy dotyczyło różnych krajów w różnym stopniu; największe osiągnięcia notowała Japonia, niewiele gorsze były rezultaty oszczędności we Francji, Szwecji, RFN, nawet w USA, jednocześnie jednak w wielu państwach rosła ropochłonność gospodarki (Chiny, ZSRR, Meksyk mające własną ropę i przechodzące industrializację, a nawet importujące ropę Indie), bardzo różnie kształtują się też współczynniki: ilość zużytej ropy na jednego mieszk. lub na jednostkę GNP, ale to już nie ten temat.

55. Przesłanki zacofania Trzeciego *wiata

Pojęcie Trzeciego *wiata stworzył w 1956 roku francuski socjolog A.Sauvy mając na myśli analogię do Trzeciego Stanu we Francji przedrewolucyjnej, upowszechniło się w czasach dekolonizacji gdy powstawało wiele nowych państw. Potocznie jest ono jednak rozumiane jako opozycja w stos. do Zachodu i Wschodu - głównych aktorów zimnej wojny. Nie należy go utożsamiać z krajami postkolonialnymi, bowiem do Trzeciego *wiata zalicza się także większość państw Ameryki Łacińskiej, ponadto jego kryteria są dość płynne. Niewątpliwie jednak wspólną cechą państw Trzeciego *wiata jest zacofanie gospodarcze wobec państw uprzemysłowionych, które stale się pogłębia wbrew nadziejom z l.60. Nic w tym zresztą dziwnego, bo kraje te nie mają przeważnie dobrze rozwiniętej infrastruktury, brak im surowców naturalnych lub nie potrafią ich dobrze wykorzystać (np rozwijają gospodarkę tylko w jednym kierunku, nie wycofują się w porę z polityki surowcowej -kontrprzykładem współczesne Chiny umiejętnie korzystające ze swoich surowców).

Szczególnym problemem jest przeludnienie. Powstaje tu zamknięte koło, samonapędzający się mechanizm zwany równowagą ubóstwa polegający na nie wygasającej eksplozji demograficznej (nadmierny przyrost naturalny ma podłoże kulturowe - dzieci uważa się za zabezpieczenie na przyszłość, zaś paradoksalnie pogarsza sytuację postęp medycyny). Zachodzą też inne czynniki powodujące, że nawet duża pomoc finansowa "ginie w morzu potrzeb" i niemożliwa jest akumulacja kapitału.

O ile w pierwszym okresie postkolonialnym postęp gospodarczy w krajach rozwijających się był niejednokrotnie znaczny, to już w latach 60 okazało się, że wskutek ciągłego rozwoju gospodarki i techniki krajów wysokorozwiniętych dystans Północ-Południe wzrasta.

Potrzeba wspólnego działania (utrudniona lokalnymi konfliktami politycznymi - np. Indie/Pakistan, Indie/Chiny, Iran/Irak) dla rozwiązania problemów Trzeciego *wiata była powodem powstania wielu międzynarodowych organizacji:

Dzięki wysokiemu kursowi walutowemu ściągano import i podnosił się poziom życia ludności, lecz zanikał eksport (deficyt bilansu handl.), rosło zadłużenie, w końcu dochodziło do załamania waluty i inflacji (a nawet hiperinflacji) w latach 70. i 80. Powstawały rządy populistyczne i dyktatury wojskowe.

W 1964 państwa III *wiata utworzyły Grupę 77 jako ogólnoświatową organizację gospodarczą współdziałającą z Konf. Nar. Zjedn. d/s Handlu i Rozwoju (UNCTAD), reprezentującą odtąd ich interesy w kolejnych konferencjach Północ-Południe (1-Paryż 1975, 2-Cancum 1981).

Czy to dobrze, czy źle, że Trzeci *wiat jest tak zacofany? Z jednej strony przeszkadza to w integracji gosp. świata i hamuje rozwój państw wysokorozwiniętych (podobnie jak sytuacja w powojennej Europie hamowała rozwój USA), ale nie da się opracować nowego "planu Marshalla". Kraje wysokorozwinięte zdają sobie sprawę, że w miarę upływu czasu (i rozwoju demograficznego) problemy krajów Trzeciego *wiata odgrywać będą coraz większe znaczenie w polityce i gospodarce. Stąd różne akcje i programy pomocy dla III *wiata dla zapobieżenia przyszłym zagrożeniom w dobrze pojętym własnym interesie.

Zastanówmy się jednak, co by było, gdyby kraje tej grupy osiągnęły poziom gosp. zbliżony do europejskiego i podobny poziom konsumpcji? Czy nie zabrakłoby surowców?

56. Kryzys zadłużeniowy lat 80-tych i próby jego przezwyciężenia

W latach 70. banki dysponując nadwyżkami depozytów (głównie z krajów naftowych) chętnie udzielały kredytów, zaś rządy przewidujące zachowanie tendencji inflacyjnych chętnie z nich korzystały. Niebezpieczne rozmiary zadłużenia ujawnił drugi kryzys naftowy w połączeniu z monetarystycznym zwrotem w gospodarce USA. W sierpniu 1982 grupie największych dłużników zagroziła niewypłacalność. Należały do nich m.in.:

1980 1986

Brazylia 63 108

Meksyk 57 105

Polska 23

Rumunia 9

Węgry 8

(dane przybliżone w mld USD)

Jak widać dominowały tu kraje Ameryki Łacińskiej, których długi miały największą wartość bezwzględną, ale dla krajów afrykańskich długi były większym obciążeniem. Sytuacja państw azjatyckich (z wyj. Bangladeszu) nie była naprawdę zła. Zadłużone były też niektóre państwa Europy Wschodniej.

Kraje wysokorozwinięte dbały początkowo tylko o stabilność systemu bankowego, lecz próba powstania kartelu dłużników (1984-grupa z Kartageny) spowodowała zwrot w ich polityce:

1985 plan Bakera: udzielenie dłużnikom nowych kredytów, liberalizacja ich handlu i rynków kapitałowych, prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych. Plan upadł ze względu na pasywność banków.

1986 Peru ogłosiło, że na obsługę długu będzie przeznaczać max.10% dochodów z eksportu, inne państwa postąpiły podobnie.

1988 plan Brady'ego: redukcja części długów w zamian za udziały w przedsiębiorstwach dłużników i obowiązek spłacenia reszty; szereg innych udogodnień; warunki-podjęcie reform z planu Bakera; początek realizacji-89r.; skutki-redukcja zadłużenia w znacznej części Trzeciego *wiata (przykład Argentyny).

57. Działalność RWPG

Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej powstała na moskiewskim szczycie w I 1949. Założycielami były: Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR, potem przystąpiły inne państwa: NRD 50, Mongolia 62, Kuba 72, Wietnam 78; w 62r. wystąpiła Albania. Od 64 w niektórych pracach brała udział Jugosławia; w skład Rady wchodziły też na zasadzie obserwatorów Finlandia, Chiny i Korea Płn. Jedną z przyczyn powstania Rady była blokada ekonomiczna państw socjalistycznych ustalona przez Zachód na tle narastania zimnej wojny. Działając w warunkach niewymienialnych walut, zachowania barier celnych i silnych tendencji autarkistycznych, RWPG starała się doprowadzić do integracji gospodarczej KDL-ów (skr. Kraje Demokracji Ludowej) za pomocą decyzji politycznych. Działalność RWPG można podzielić na dwa okresy: I-przyspieszenie powojennej odbudowy gosp. państw członkowskich i stworzenie podstaw socjalist. uprzemysłowienia; II-(pocz. l.50.)-wzajemna wymiana handl., współpraca w planowaniu gosp., specjalizacja i kooperacja prod., współpr. nauk.-techn., wspólne inwestycje (np gazociąg orenburski)... Pierwszy okres był korzystny dla krajów członkowskich: wzajemna pomoc ułatwiła odbudowę; w Albanii, Bułgarii i Rumunii stworzono podstawy przem. ciężkiego, rozbudowano go w Polsce i na Węgrzech... lecz przy bardziej skomplikowanych celach ekonomicznych ujawniła się słabość centralnego kierowania.

W 1964 wprowadzono rubla transferowego - fikcyjną jednostkę monetarną mającą umożliwić wielostronny clearing (kompensatę wzajemnych zobowiązań). W połączeniu ze specjalizacją poszczególnych państw w różnych gałęziach przemysłu system ten utrudniał wymianę handlową z pominięciem ZSRR (bo płatności we własnych walutach były zakazane). Ceny były ustalane odgórnie a nie przez rynek i nie miały wiele wspólnego ze światowymi. Rubel transferowy był walutą niewymienialną, ściśle rozrachunkową, służącą wyłącznie do ustalania relacji z góry ustalonych kontyngentów towarów na wymianę, jego nadwyżek nie można było przeznaczyć na zakup dowolnych dóbr. Jego wysoki kurs wobec dolara przynosił korzyści ZSRR, zniechęcając inne kraje do współpracy. W odróżnieniu od EWG demokracja była fikcją; najważniejsze decyzje podejmowano w Moskwie. Lepiej rozwinięte państwa socjalistyczne (Czechosł., NRD, Polska i Węgry) popierały jednak początkowo wzrost wzajemnych powiązań i specjalizację, zaś kraje surowcowo-rolne obawiały się utrwalenia swej struktury gosp. i wolały prowadzić samodzielną politykę protekcyjną (Rumunia w l.60.). Osiągnięcie pełnej integracji (cel główny) nie powiodło się, bo poszczególne kraje członkowskie starały się uzyskać jak najwięcej swobody i nie chciały nieraz korzystać z wzorów ZSRR (np tzw węgierski model rozwoju gosp., czy niezrealizowanie kolektywizacji w Polsce).

Dezintegracja RWPG rozpoczęła się w l.70., gdy niektóre kraje (Polska, Węgry) rozpoczęły współpracę z Zachodem, osłabiając więzy gosp. z Radą (już w 1956 państwa zyskały większą swobodę ze względu na ówczesny kryzys i rewizję założeń polityki gosp.), pogłębił ją kryzys l.80.- zadłużenie, spadek tempa wzrostu gosp, inflacja w poszczeg. krajach. Obalenie reżimu komunistycznego w większości państw członkowskich w 1989 i przejście na rozliczenia dolarowe doprowadziło do likwidacji Rady w VI 1991 i załamania się wymiany handlowej.

58. Próby zreformowania gospodarki radzieckiej po II wojnie światowej.

II wojna światowa doprowadziła do istotnej zmiany w układzie się. Wzrosła rola Związku Radzieckiego, na dalszy plan schodziły tradycyjne mocarstwa europejskie: Francja, Wielka Brytania. Jednakże kraj ten pozostał zacofany na płaszczyźnie gospodarczej. Było to w dużej mierze konsekwencją gospodarczego niedorozwoju

Rosji carskiej, której ZSRR był spadkobiercą, sytuacji polityczno-ekonomicznej ZSRR w okresie międzywojennym jak i ogromnych zniszczeń wojennych. Produkcja z roku 1945 w wielu dziedzinach nieznacznie tylko przekraczała połowy produkcji sprzed pięciu lat.

Gospodarkę zaczęto odbudowywać i rozbudowywać w okresie bezpośrednio powojennym. Czyniono to sposobami tradycyjnymi. Podobnie jak w latach 30 postawiono na rozwój przemysłu ciężkiego kosztem rolnictwa i przemysłu lekkiego. Znaczna część wysiłku produkcyjnego skierowana była na produkcję zbrojeniową. Wynikało to z konfrontacyjnej polityki państwa radzieckiego starającego się za wszelką cenił poszerzyć swą strefę wpływów. Wysiedlano nielicznych ocalałych jeszcze rolników indywidualnych. Ekonomiczny rozwój opierano w szczególności na niewolniczej pracy więźniów łagrów, rabunkowej eksploatacji krajów zależnych, przejawiającej się np. w demontażu fabryk czy linii kolejowych z terenów b. NRD czy dodatkowym obciążaniu znajdującego się i tak w bardzo trudnej sytuacji rolnictwa.

Skrajnie nieefektywny sposób gospodarowania powodował, że wzrost (nie: rozwój) gospodarczy ZSRR odbywał się ogromnym kosztem i miał charakter wybitnie ekstensywny. Niezbędne były zmiany dotykające samej istoty systemu. Po śmierci Stalina (1953) pewne reformy gospodarcze polegające na zwiększeniu środków przeznaczonych na rozwój przemysłu lekkiego i rolnictwa planował jeden z walczących o władzę aparatczyków, Grigorij Malenkow. Jednakże poststalinowska odwilż polityczna, która zaowocowała licznymi zwolnieniami z łagrów, na którą nałożył się nieurodzaj w rolnictwie spowodowały zarzucenie planów reformy.

Następca Stalina na stanowisku sekretarza generalnego partii komunistycznej, Nikita Chruszczow powrócił to tradycyjnego modelu gospodarki opartego na dominacji przemysłu ciężkiego. Zmuszony był jednak szybko doinwestować konsumpcyjne działy wytwórczości, gdyż niedoinwestowanie rolnictwa i przemysłu lekkiego stawało się barierą rozwoju gospodarczego kraju. Wzrost produkcji rolnej zamierzano osiągnąć przez wzrost areału ziemi uprawnej i pewne zmiany organizacyjne, które jednak nie zmieniały istoty systemu gospodarczego ZSRR. Przeprowadzano na przykład wielkie prace irygacyjne. Zamiast jednak doprowadzić do użyźnienia nowych terenów wywołały one klęskę ekologiczną. Odstąpiono od planu pięcioletniego lat 1956-60

tworząc plan siedmioletni (1959-65) i snując plany prześcignięcia USA pod względem potencjału gospodarczego do roku 1970 i stworzenia rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego do roku 1980.Te ambitne plany nie zostały jednak zrealizowane. Tempo rozwoju zaczęło szybko słabnąć. Coraz więcej środków pochłaniał przemysł zbrojeniowy w związku z rywalizacją militarną ze Stanami Zjednoczonymi. Absorbowane przezeń środki nie mogły być przeznaczone na rozwój innych gałęzi przemysłu.

Z powyższych powodów gospodarka radziecka rozwijała się w bardzo wolno. Problem wolnego tempa rozwoju postanowiono rozwiązać idąc na ustępstwa wobec USA i krajów Europy Zachodniej. Obiecując dialog na płaszczyźnie politycznej i pewne otwarcie na Zachód jeśli chodzi o gospodarkę starano się uzyskać pomoc gospodarczą. Liczne kredyty otrzymywane z Zachodu posłużyły ZSRR do rozwinięcia nieco innych niż przemysł ciężki dziedzin produkcji. Nadal jednak większość środków absorbował ten dział wytwórczości, w szczególności przemysł zbrojeniowy. Choć wielkość produkcji niektórych dóbr przewyższała poziom USA, to jednak efektywność ich wytworzenia i wykorzystania była skandalicznie niska.

ZSRR eksportował przede wszystkim surowce. Od połowy lat siedemdziesiątych był największym producentem ropy naftowej. Zasoby tanich surowców, jak również zasoby siły roboczej kurczyły się stając się barierą rozwoju gospodarczego. Podejmowano akcje oszczędzania energii, ale działania te, jako oderwane od realiów gospodarczych, nie kończyły się powodzeniem. Jednocześnie, fatalne posunięcia dotyczące polityki rolnej spowodowały, że ZSRR stał się importerem żywności. Warto przypomnieć, że Rosja carska była jednym z największych jego eksporterów. Przykład ten uzmysławia skalę spustoszeń, której dokonały w gospodarce kilkudziesięcioletnie rządy komunistów.

Powrót ZSRR do polityki konfrontacji (inwazja na Afganistan-1979) spowodował odcięcie strumienia kredytów z Zachodu. Ponadto spadła produkcja w rolnictwie. Kapitały potrzebne do rozwoju przemysłu zbrojeniowego i importu produktów żywnościowych starano się uzyskać przez zwiększenie eksportu surowców w szczególności złota. Kraje Europy Zachodniej, w szczególności USA, postanowiły pokonać ZSRR wykorzystując jego słabość gospodarczą. W roku 1984 rozpoczęto w Stanach Zjednoczonych realizację programu wojen gwiezdnych. Koszty tego programu gospodarka amerykańska była w stanie ponieść. Nie można tego jednak powiedzieć o gospodarce radzieckiej. Próby niedopuszczenia do zdobycia przez USA przewagi na polu militarnym wymagały w warunkach radzieckich koncentracji dodatkowych środków na inwestycje w zbrojenia. Nie było to możliwe. ZSRR zmuszony był uznać wyższość Stanów Zjednoczonych. Gospodarka zmierzała prostą drogą do całkowitej katastrofy. Konieczne były głębokie reformy, które pod nazwą "pieriestrojki" zapoczątkował M.Gorbaczow. Aczkolwiek radykalne, nie zapobiegły one ogromnemu kryzysowi gospodarczemu, którego szczyt przypadł na lata 1990-91.W grudniu 1991 ZSRR przestał istnieć.

59. Przekształcenia ustroju w krajach Europy Wschodniej po II wojnie światowej.

Zwycięstwo koalicji antyhitlerowskiej nad państwami faszystowskimi, odniesione w znacznej mierze dzięki wysiłkowi militarnemu ZSRR, spowodowało istotne zmiany w układzie się. Znacznie wzrosło znaczenie tego państwa szczególnie na terenach Europy Środkowej i Wschodniej, uznanych przez USA i Wielką Brytanię za radziecką strefę wpływów.

Państwa tego regionu były przed rokiem 1939 krajami dość słabo, jak na warunki europejskie, rozwiniętymi. Jeśli chodzi o ustrój polityczny były republikami lub monarchiami konstytucyjnymi. Nigdzie jednak nie istniał system polityczny, który przypominałby stosunki panujące w ZSRR. Nie ulegało zatem wątpliwości, że realia polityczno-gospodarcze musiały zostać dostosowane do systemu radzieckiego. Była to niewątpliwie zmiana na niekorzyść, przejście od wyższej do niższej formy zaawansowania stosunków społecznych. Całkowitej kontroli państwa starano się poddać życie gospodarcze i społeczne. Miało to na celu eliminację wpływu obywateli na władzę. Dążono nawet do odwrócenia ról. Ludność starano się uzależnić od aparatu państwowego licząc, że wyeliminuje to ewentualne próby obalenia systemu.

ZSRR prowadził wobec krajów, które znalazły się w strefie jego wpływów, politykę stosunkowo jednorodną. Dążył do zdobycia pełnej nad nimi kontroli, bezpośredniego wpływu na istotne decyzje polityczne podejmowane w tych krajach, przy czym za "istotne " i "polityczne" uważano niemal wszystko. Ważnym instrumentem realizacji tego celu były lokalne partie komunistyczne. Pomimo, iż nie cieszyły się one zbytnim poparciem to właśnie z ich szeregów pochodzili członkowie władz. Zwalczano bezpardonowo opozycję demokratyczną (patrz przykład polskiego PSL, podobnie na Węgrzech, w Bułgarii) Ugrupowania, które mogły być polityczną alternatywą dla komunistów (np. partie socjalistyczne) zmuszano do podporządkowania się nim. Inne delegalizowano, a członków kierownictwa prześladowano a nawet mordowano (patrz casus Mikołajczyka, N.Petkowa w Bułgarii). W części krajów regionu w czasie wojny władze kolaborowały z Niemcami (Węgry, Bułgaria, Rumunia).Tu koncentracja władzy dokonywała się pod przykrywką walki z "przestępcami wojennymi". Proces jej przejmowania i umacniania trwał w zasadzie do końca lat czterdziestych. Wyjątkiem od zasady hegemonii ZSRR w tym regionie była Jugosławia. Wynikało to z faktu, że istniała tu silna partyzantka komunistyczna pod dowództwem J.Broz-Tity, która walczyła z Niemcami przez okres II wojny światowej walnie przyczyniając się do wyzwolenia kraju. Związek Radziecki obawiał się otwartego konfliktu zbrojnego z Jugosławią z powodu ukształtowania terenu sprzyjającemu walce partyzanckiej. Również jednak w Jugosławii komuniści dzierżyli w swych rękach pełnię władzy.

Władze rządzące z nadania Moskwy nie zdołały zdobyć społecznej akceptacji i to pomimo akcji zjednywania sobie rzesz ludności wiejskiej przy pomocy reformy rolnej. Wszędzie zresztą, poza Polską, ziemia szybko przestała jednak być własnością prywatną wchodząc w skład "spółdzielni" produkcyjnych kontrolowanych przez państwo.

Terror wobec ludności zmniejszył się po śmierci J.Stalina w roku 1953. Mimo stopniowej liberalizacji panujących w państwach regionu stosunków istota systemu pozostała niezmieniona aż do schyłku lat osiemdziesiątych. Wybuchy społecznego niezadowolenia (Węgry, Polska-1956, Czechosłowacja-1968, Polska-1970,1981) tłumiono siłą. W okresach przesileń władze usiłowały udawać, że reformują system polityczny bez wiary jednak w powodzenie tej akcji.

60. Próby reform gospodarczych w krajach socjalistycznych po II wojnie światowej.

Zdobycie przez ZSRR kontroli nad krajami Europy Wschodniej nad sferą polityki nie mogło pozostać bez wpływu również i na gospodarkę. Przed II wojną światową państwa regionu należały do grupy rolniczych lub rolniczo-przemysłowych krajów kapitalistycznych. Ten rozziew między polityką a gospodarką trzeba było szybko zlikwidować. Nie należy bowiem zapominać o tym, że gospodarka jest używana jako instrument przez polityków, instrument bardzo skutczny w rękach tych, którzy wiedzą, jak go użyć.

W latach 1944-47 znacjonalizowano przemysł, przeprowadzono reformę rolną. Wprowadzono centralne planowanie. Od początku lat pięćdziesiątych, gdy nowa władza zdążyła okrzepnąć, rozpoczęto proces kolektywizacji rolnictwa. Nie udało się jej jednak przeprowadzić w Polsce. Realizując zamierzenia gospodarcze nie wahano się, w razie potrzeby, używać przymusu. Skala jego stosowania była jednak znacznie mniejsza niż w ZSRR. Zasadą było, że gospodarkę rozwijano według modelu radzieckiego inwestując przede wszystkim w przemysł ciężki. Na drugi plan schodziły te działy wytwórczości, które produkowały środki przeznaczone do bezpośredniej konsumpcji. Rozwój przemysłu możliwy był dzięki znacznym rezerwom siły roboczej, które znajdowały się na wsi. Postępował w związku z tym proces urbanizacji. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych gospodarki krajów socjalistycznych napotykać zaczęły na bariery rozwoju gospodarczego wynikające, podobnie jak miało to miejsce w ZSRR, z wyczerpywania się możliwych do relatywnie taniego pozyskania źródeł siły roboczej i surowców. Próbowano wyeliminować tę barierę przez zwiększenie stopnia efektywności wykorzystania zasobów, jak dotąd bardzo niskiego. Zwiększenie zaangażowania pracowników w działania na rzecz zreformowania gospodarki starano się osiągnąć poprzez wprowadzenie elementów samorządu robotniczego. Szybko jednak odstąpiono od reform. Spowodowało to znaczne obniżenie tempa rozwoju gospodarczego, które z kolei wymusiło w połowie lat sześćdziesiątych powrót do reform. W Polsce bodźcem do ich podjęcia w ograniczonym zakresie były wydarzenia z 1970 r. Najdalej w reformowaniu gospodarki poszły : Czechosłowacja (gdzie zostały one jednak zatrzymane po wydarzeniach z 1968 r.) i Węgry, gdzie program zwany Nowym Mechanizmem Ekonomicznym polegający na dopuszczeniu w ograniczonym zakresie działania mechanizmów rynkowych w gospodarce przy zachowaniu jednak nad nią całościowej kontroli państwa. Te połowiczne nawet reformy spowodowały znaczny wzrost tempa rozwoju gospodarczego i poziomu życia ludności. Pokazuje to wyraźnie znaczną nieefektywność komunistycznego systemu gospodarowania.

Rozwój gospodarczy w państwach socjalistycznych w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych oparty był przede wszystkim na pożyczkach z krajów zachodnich, które starały się w ten sposób wpływać na politykę tych państw. Rządy państw bloku wschodniego zakładały, że uda im się zainwestować środki pochodzące z kredytów w przedsięwzięcia na tyle dochodowe, że możliwa będzie stopniowa spłata kredytów z dochodów z produkcji. Nadzieje te nie sprawdziły się jednak. Dług powiększał się coraz bardziej osiągając w przypadku Polski 23,3 mld$(1980) i 40mld $(1990). Tego niekorzystnego trendu nie udało się już powstrzymać.

Nieco inaczej przebiegał gospodarczy rozwój Jugosławii. Tam szerzej postawiono na samorząd robotniczy, stymulowano rozwój spółdzielczości, dopuszczono w szerszym stopniu istnienie własności prywatnej, otwarto się na wymianę gospodarczą z Zachodem. Stopniowo jednak gospodarkę jugosłowiańską zaczęły trapić te same problemy co gospodarki innych państw socjalistycznych. Doprowadziło to do głębokiej gospodarczej zapaści, a w konsekwencji do rozpadu państwa i wojny domowej.

Wymiana handlowa wewnątrz państw socjalistycznych koncentrowała się głównie na wymianie między ZSRR a innym członkiem bloku. Do wymiany między państwami -satelitami Moskwa miała stosunek podejrzliwy. W celu intensyfikacji wymiany między krajami socjalistycznymi powołano do życia w roku 1949 Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Wymiana ze Związkiem Radzieckim była przede wszystkim formą gospodarczej eksploatacji przez to państwo krajów zależnych. Wprowadzono sztuczną walutę, w której dokonywano transakcji - tzw. rubel transferowy, którego kurs ustalono w sposób jaskrawie preferujący ZSRR. Daleko posunięta niedobrowolność i nieekwiwalentność wymiany gospodarczej wewnątrz bloku, szczególnie w kontaktach z ZSRR, powodowała, że RWPG nie stało się nigdy odpowiednikiem Wspólnot Europejskich.

Warto wspomnieć kilka słów o przemianach gospodarczych, które zaszły w interesującym nas okresie w pozaeuropejskich krajach socjalistycznych (innych niż ZSRR). Na szczególną uwagę zasługują tu Chiny. Początkowo po wprowadzeniu na terytorium Chin kontynentalnych socjalizmu (1949) rozwijały one gospodarkę według wzorów radzieckich. Jednakże sytuacja w Chinach była inna niż w krajach europejskich. Zachodziła potrzeba przystosowania ideologii marksistowskiej do realiów Trzeciego Świata, innych stosunków ludnościowych. Próbą owej adaptacji był tzw. wielki skok, program realizowany w latach 1958-62. W celu podniesienia poziomu produkcji przemysłowej i rolnej postanowiono stworzyć komuny, których mieszkańcy obok pracy na roli zajmowaliby się również produkcją przemysłową. Plan ten jednak zakończył się niepowodzeniem, a w trakcie jego realizacji kilkadziesiąt milionów ludzi zmarło z głodu. Kolejnym pomysłem na rozwój gospodarczy i upowszechnienie ideologii socjalistycznej była tzw. rewolucja kulturalna (1965-69). Również i ona nie przyniosła planowanych rezultatów. Pewna poprawa zarysowała się dopiero w latach siedemdziesiątych (reformy premiera Zhou Enlai). Zostały one przyspieszone po roku 1976 (śmierć Mao Dzedonga), a w szczególności po 1980 (zakończenie walk o schedę po nim). Dopuszczano coraz szerzej udział wolnego rynku w gospodarce dbając jednak o zachowanie monopolu partii komunistycznej w sferze polityki. Obecnie Chiny to jeden z najprężniej rozwijających się krajów świata, wyrastający na pierwszą potęgę gospodarczą świata. Bardzo krwawy przebieg miał proces wprowadzania socjalizmu przez Czerwonych Khmerów Kambodży. W latach 1975-79 (okres realizowania planu) śmierć poniosło 30% mieszkańców tego kraju. Obecnie dramatyczna sytuacja gospodarcza panuje w dwóch krajach, które jako jedyne pozostały socjalistyczne (Kuba, KRLD). Wydaje się, że dni systemu gospodarki socjalistycznej są w tych państwach policzone.

---