GEOGRAFIA POLITYCZNA

I. METODOLOGICZNE PROBLEMY GEOGRAFII POLITYCZNEJ:

Wszyscy uważają proces polityczny i przestrzen za podstawowe atrybuty geografii politycznej. Tematyke badawcza geografii politycznej można podzielic na trzy zakresy. Pierwszy obejmuje badanie obszarow politycznych, drugi - ogniskuje się na panstwie, trzeci - najbardziej współczesny - uwzglednia podejście behawioralne do procesow politycznych.

BADANIA OBSZAROW POLITYCZNYCH

Gdy Arystoteles tworzyl model :panstwa”, badal zależności występujące pomiedzy ludnością a terytorium przez nia zamieszkanym. Określał jakie funkcje powinna pelnic stolica, armia, granice i inne czynniki w odniesieniu do środowiska naturalnego, a szczególnie w zależności od klimatu, który uważał za czynnik determinujący funkcjonowanie panstwa. Deterministyczne podejście do wielu zagadnien, które złożyły się na podstawy koncepcji geografii politycznej, przetrwalo do dzis w pogladach niektórych geografow.

Strabon, autor „Geografii”, podobnie jak Arystoteles był „etnocentrykiem” tzn.wierzyl, ze jego ojczyzna ma idealne warunki przyrodnicze(klimat) i stosuje najlepsza technike rzadzenia. Jednym z najbardziej znanych podróżników jest Abd al. Rahman ibn Chaldun. Jego badania dotyczące istoty rozwoju jednostek politycznych prowadzily do teorii o politycznej integracji i dezintegracji, a w koncu do koncepcji cyklicznego rozwoju panstwa. Sladem starożytnych filozofow podążył tez Ch.L. de Montesquieu, który podkreślał znaczenie krajobrazu i klimatu w formowaniu systemow rządów. Dostrzegal wiele powiązań miedzy gospodarka rolna, zaludnieniem, systemami politycznymi i zatrudnieniem, obszarem panstwa, żyznością gleb i sposobem rzadzenia. Jego dzielo „O duchu praw” jest przesiąknięte determinizmem geograficznym. Buffon natomiast odrzucal determinizm, a mowil raczej o wzajemnym wpływie człowieka i środowiska. C.Ritter wysunął cykliczna teorie rozwoju panstwa, podobna do teorii A. ibn Chalduna, lecz oparta na analogii do rozwoju organizmu.

Termin „geografia polityczna” pojawil się w XVIII. m.in. w pracach ekonomisty francuskiego A.R.Turgota oraz u filozofa niemieckiego I.Kanta, który geografie polityczna uważał za dyscypline zajmujaca się badaniem zależności miedzy poszczególnymi jednostkami politycznymi, a ich fizykogeograficznym zapleczem. W Polsce po raz pierwszy pojawil się w książce K.Wyrwicza.

BADANIA NAD PANSTWEM

W XIXw. scierały się poglady racjonalistycznego indeterminizmu, który upatrywal przyczyny kształtowania się stosunkow społecznych i politycznych w woli jednostek, z pogladami deterministycznymi, wedlug których były one niezależne od woli człowieka.

Racjonalistyczny indeterminizm - zaklada w konsekwencji demokracje. Panstwo i społeczeństwo jest tworzone z woli jednostek (umowa spoleczna), a jest zradzane wedlug tej woli (demokracja). Rozwijal się glownie we Francji.

Determinizm - jest w swej konsekwentnej formie albo teokratyczny - powstanie i upadek panstwa jest dzielem Boga, albo przyrodniczy - przyczyna powstania i rozwoju panstwa i społeczeństwa SA warunki naturalne, czyli warunki geograficzne, albo rasa, czyli warunki biologiczne. Rozwijal się główne w Niemczech.

F. RATZEL - w kształtowaniu jego filozofii badawczejduza role odegral K.Darwin i jego teoria ewolucji. W swoich publikacjach porównywał panstwo do organizmu biologicznego, wprowadzając pojecie „panstwa organicznego”. Tak jak organizm, potrzebuje ono pożywienia w postaci przestrzeni życiowej - Lebensraum i surowcow. Panstwa stale współzawodniczą o przestrzen i surowce. Jako organizm przechodza okres młodości, dojrzałości i starosci z możliwością odmlodzenia się.

W 1896r. Ratzel przedstawil 7 praw rozwoju panstwa:

1)Przestrzen panstwa poszerza się wraz z ekspansja ludności majaca te sama kulture

2)Terytorialny wzrost nastepuje za innymi ekspansjami rozwoju panstwa

3)Panstwo rosnie przez wchłanianie mniejszych jednostek politycznych

4)Granica jest peryferyjnym organem panstwa, który odzwierciedla jego sile i rozwoj, stad nie jest ona stala

5)Panstwa w trakcie rozwoju szukaja terenow nadających się do wchloniecia

6)Kierunek ekspansji przesuwa się od panstw bardziej do slabiej rozwiniętych cywilizacyjnie

7)Dazenie do ekspansji terytorialnej rosnie w miare poszerzania się obszaru

Żywotność panstwa można mierzyc jego wielkością. Pojecia położenia (Lage) i obszaru (Raum) odgrywaja wiodaca role w metodologii badan Ratzla nad państwem. „Pojecie położenia oznacza, ze żaden członek ciala politycznego, a nawetludzkosci, jakkolwiek bylby oddalony, nie może być traktowany oddzielnie”, obszar zas oznacza, ze kazde panstwo należy rozważać z punktu widzenia miejsca, które zajmuje w stosunku do swoich sąsiadów.

R.KJELLEN - wywarl decydujący wpływ na dalszy rozwoj i kierunek geopolityki Niemczech. Geopolityka dla Kjellena była dzielem polityki jako syntetycznej nauki o panstwie. Przedmiotem geopolityki „nie jest ziemia, lecz zawsze i wyłącznie ziemia przeniknieta polityczna organizacja”. Terytorium dla Kjellena było „cialem panstwa”, dlatego jest ważniejsze od ludności. Z tego punktu widzenia również terytorium można porównać do wyodrębnionego organizmu (stad tak wazne jest znaczenia granic).

Kjellen wydzielil kilka kryteriow, wedlug których należy badac panstwo:

1)Kratopolityka - nauka o organizacji władzy

2)Socjopolityka - badanie stosunkow i potrzeb społecznych

3)Etnopolityka - badanie psychologii narofu

4)Ekopolityka - nauka o gospodarce

5)Geopolityka - badanie środowiska geograficznego panstwa

Biologiczno - organiczna teoria Kjellena stawiając na pierwszym miejscu panstwo jako jedność geograficzna, trafila na podatny grunt w Niemczech po I wojnie swiatowej.

Kjellen uważał, ze panstwo stale współzawodniczy z sąsiadującymi panstwami, chcąc zdobyc prawo do przewodzenia innym. Panstwa wieksze powinny rozciągać wladze lub zwierzchnictwo nad mniejszymi, a na swiecie powinno istniec tylko kilka bardzo dużych i krancowo silnych panstw, tzw.mocarstw. Kjellen, bedacy germanofilem, widział Europe jako supermocarstwo kontrolowane przez Niemcy.

A.GRABOWSKY - wychodzil z zalozenia, ze geografowie uważają Ziemie i jej właściwości za trwale, geopolityka zas, będąc czescia polityki, ujmuje to, co jest z Ziemi zmienne lub to, co dla każdej epoki i dla każdego panstwa ma inne znaczenie. To dynamiczne ujecie problemu sprawilo, ze zaliczono geopolityke do nauk politycznych i tym samym zaprzestano ujmowania jej z „przyrodniczego” punktu widzenia.

Pewna odmiana geopolityki jest uprawiana wciąż geostrategia. W jej rozwoju istotna role odegrali:

A.T. MAHAN - podkreślał role morza w zyciu panstwa, był wielkim orędownikiem budowy potężnej floty marynarki wojennej. Jego zdaniem na rozwoj i utrzymanie potęgi morskiej oddziałują:

1)Polozenie geograficzne

2)Fizyczne „ukształtowanie” panstwa (rodzaj wybrzeza)

3)Rozciągłość terytorialna (długość lini brzegowej)

4)Liczba ludności

5)Charakter narodowy

6)Sposób rzadzenia - czyli polityka rzadu sprzyja warunkom stworzonym przez środowisko i ludzi i przyczynia się do rozwijania potęgi morskiej.

Mahan był zwolennikiem polityki sily. Nawoływał Stany Zjednoczone do zajecia Hawajow, rozciągnięcia kontroli nad obszarem karaibskim i budowy kanalu łączącego Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym. Poglady Mahana odpowiadające potrzebom rozwijającego się wówczas imperium amerykańskiego, wywarly duzy wpływ na polityke Th.Roosvelta. Wszystkie propozycje mahana zostaly wprowadzone w zycie.

H.J. MACKINDER - tworca znanych koncepcji geopolitycznych w Wlk.Brytani. Uważał, ze era potęgi morskiej już minela, na co wpływ mialy zmiana technologii i rozwoj transportu kolejowego. W 1904r. na posiedzeniu Rogal Geographical Society w Londynie przedstawil swoja koncepcje geopolityczna, która nazwal „Geograficzna os historii”. Zgodnie z ta koncepcja kontynenty: Europa, Azja i Afryka tworzaWorld Island (wyspe swiata), która otacza wewnetrzna strefa brzegowa oraz zewnetrzna strefa brzegowa obejmujaca : Japonie, Wielka Brytanie, obie Ameryki, Australie oraz Afryke Poludniowa. Jaderem wyspy swiata, a zarazem geograficzna osia historii swiata, jest tzw.Heartland, obejmujący Rosje, zachodnia czasc Chin, Mongolie, Afganistan, Beludżystani Iran. Heartland tworzyl najwieksza naturalna fortece, predysponowana do panowania nad swiatem, zgodnie z teza Mackindera, ze:

1)Kto rzadzi Europa Wschodnia, rzadzi Heartlandem

2)Kto rzadzi Heartlandem, rzadzi wyspa swiata

3)Kto rzadzi wyspa swiata, rzadzi swiatem

W pierwszej wersji tej koncepcji w roli władców swiata widział nie Rosjan, lecz Niemcow. Dopiero w czasie II wojny swiatowej, gdy potega militarna Niemiec nie była już w stanie sprostac sila sprzymierzonym, Mackinder zmienil zdanie. Mackinder miał wielu krytykow, za czolowego uwazano Spykmana.

N.J. SPYKMAN - w swych pracach kładł nacisk na stosunki międzynarodowe i wpływ geografii na polityke, lecz odrzucil niemiecka szkole geopolityki. Spykman wykazal slabe strony teorii Heartlandu, a mianowicie przecenienie potencjalnych sil tego obszaru; jego znaczenie w rzeczywistości było mniejsze z powodu niedostatkow transportu wewnętrznego i slebego dostępu do niego. Spykman we wlasnej teorii geopolitycznej, próbował udowodnic, ze zasadnicze znaczenie strategiczne i politycznemaja nie srodkowe, lecz obrzezne obszary Eurazji, tzw. Rimland, które SA buforem miedzy mocarstwami ladowymi a morskimi. Zawarl to w slowach „kto kontroluje obrzeza, ten rzadzi Eurazja, kontroluje losy swiata”.

A.P. SEVERSKY - prezentowal odmienna koncepcje, mowil o zmierzchu znaczenia sil morskich i zalecal rozbudowe sil powietrznych. Po II wojnie swiatowej, gdy rozpoczęła się era „zimnej wojny”, Seversky opublikowal książkę, w której powtórzył poglady o nadrzędności sil powietrznych nad silami ladowymi i morskimi.

D.W. MEINING i D.J. HOOSON - zmodyfikowalikoncepcje Heartlandu i Rimlandu. Meining sugerowal, ze Rimland jest terytorialnie bardziej zróżnicowany, niż to opisywal Spykman. Hooson uściślił definicjeHeartlandu w zakresie takich kryteriow, jak zaludnienie, stopien urbanizacji, zasoby surowcow i ich dostępność, czynniki gospodarcze oraz uwarunkowania historyczne. Przesunął obszar Heartlandu bardziej na zachod ZSRR.

S.B.COHEN prezentowal bardziej innowacyjna koncepcje, dzieli on swiat na regiony geostrategiczne. SA one właściwie strefami wpływów Stanow Zjednoczonych, krajow Europy Zachodniej, ZSRR i Chin. Mysl ta rozwinął: rownowaga sil, która istniała miedzy Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim w okresie zimnej wojny, i pozniejsze odprężenia, mialy teoretyczne podstawy w geopolitycznym spojrzeniu na swiat, podzielony pomiedzy eurazjatyckim Heartlandem i mocarstwami NATO. Wedlug Cohena przemijanie tego porządku jest związane z gruntownymi zmianamigospodarki swiatowej, stosunkow społecznych, z rozprzestrzenieniem zaawansowanej technologii militarnej oraz z nowo powstałymi pradami ideologicznymi, odrzucającymi zarówno zachodni kapitalizm, jak i wschodni komunizm. Po II wojnie swiatowej, wedlug Cohena, system globalny ewoluowal w kierunku wyspecjalizowanej integracji, początkowo przez dwubiegunowość supermocarstw, a nastepnie przez wielobiegunowość mocarstw. W ciagu ostatniego dwudziestolecia rownowaga tego ladu swiatowegoulagla zaburzeniu w wyniki powstania sil regionalnych. Zostanie ona przywrocona, gdy system osiagnie wyższy poziom specjalizacji - integracje hierarchiczna. Integracja hierarchicznaopiera się na istnieniu panstw na roznych poziomach rozwoju, które SA powiazane zarówno w skali swiatowej, jak i regionalnej. Wyłaniający się system ma pieciostopniowa strukture hierarchiczna. Sile glowna tworza USA. ZSRR, Wspolnota Europejska, Japonia i Chiny. Sily drugorzędne to silyregionalne, których znaczenie ogranicza się do wlasnych regionow geopolitycznych. Trzeci i czwarty poziom zajmuja panstwa, których zasieg jest ograniczony tylko od czesci ich wlasnych regionow. Miejsce panstwa w hierarchii można oszacowac za pomoca wielu miar, takich jak:

1)Wielkość zasobow ludzkich i materialnych (ilość, jakość, rodzaj i poziom technologii i kultury)

2)Zaawansowana technologia jadrowa

3)Stopien zawartości narodowej (zalezny od czynnikow społecznych, religijnych, etnicznych, kulturowych i rasowych)

4)Wielkość zasobow polityczno - militarnych (okresla je stan uzbrojenia i sil zbrojnych, militarna i ekonomiczna pomoc dla zagranicy, liczba ambasad itp.)

5)Ranga geograficzna zwiazana z lokalizacja w stosunku do innych panstw

6)Rodzaj i gęstość sieci powiązań międzynarodowych

7)Stopien jawności systemu narodowego

8)Ekonomiczne, polityczne i militarne możliwości oddziaływania w stosunku do możliwości sasiadow

9)Cele i strategia rozszerzenia wpływów poza granicami

10)Liczba i złożoność spraw międzynarodowych

11)Percepcja, czyli wyobrażenia o swoim miejscu w swiecie

Osiagniecie równowagi swiatowej zdaniem Cohena nie jest możliwe przy obecnym podziale swiata. Nie może to być swiat podzielony na dwie czesci, wzdłuż tradycyjnych linii oddzielających potęgi morskie od poteg ladowych, ani swiat podzielony pomiedzy piec mocarstw. Dotychczasowe zasiegi wpływów decydujące o współpracy lub sporach miedzy głównymi silami, wedlug Cohena, będą nadal odgrywac decydujaca role w określaniu przyszłego porządku geopolitycznego.

WSPOLCZESNA GEOGRAFIA POLITYCZNA

Na rozwoj nowych pradow w naukach politycznych i w geografi politycznej mialy wpływ poglady K.W.Deutscha, który zwracal uwage na znaczenie przepływu informacji i podejmowania decyzji dla kształtowania struktury społeczeństwa, a w następstwie zachowania równowagi społecznej. Spostrzeżenia Teutscha SA chetnie wykorzystywane przez geografow interesujących się problematyka nowo powstałych panstw niezależnych. Wzoruja się oni w pewnym stopniu na pogladach Teutscha i usiłują określić stopien modernizacji panstwa, rodzaj przepływu informacji, innowacji i dobr. Czesc geografow wraca do klasycznych interpretacji makrogeograficznych, w tym również tych, które wykorzystuja teorie wzrostu organicznego.

Metody badawcze geografii politycznej można podzielic na:

1)Badania mikroskalowe - SA to badania prowadzone w obrebie panstwa, w okregach administracyjnych i innych jednostkach regionalnych. Tradycyjnie geografia polityczna koncentrowala się na panstwie i problemach międzypaństwowych lub ogólnoświatowych. Obecnie liczne sa pracewykonywane w mikroskali, np.geografia wyborcza. Badania mikroskalowe dotycza także obszarow zurbanizowanych.

2)Badania interakcji przestrzennej takich czynnikow, jak przeplyw towarow, usług i idei na określonym obszarze. Analizuje się efekty przestrzenne czynnikow strukturalnych, a także sile polityczna, konflikty, wartość systemow politycznych, polityke spoleczn

3)Tradycyjne badania mezo- i makroregionalne

Jedna z chronicznych słabości geografii politycznej, nawet w porównaniu z innymi galeziami geografii, jest to, ze jest oparta na faktach, a nie na teorii. M.Glassner i H. de Blij stwierdzaja, ze dysponuje ona bogatym materialem faktograficznym, natomiast oparcie teoretyczne jest skromne. Waznymi tematami badawczymi, które mogą prowadzic do rozwoju geografii politycznej, wedlug M.Glassnera sa:

1)Przestrzenne układy roznych zjawisk politycznych występujące na badanym obszarze

2)Proby laczenia procesow politycznych z formami ich przestrzennego rozmieszczenia, tak aby typy wzorow zachowan politycznych na danym obszarze, w określonym czasie, można było przewidzieć

3)Przestrzenna interakcja, która jest źródłem wielu hipotez o pojawieniu się określonych zjawisk

4)Terytorialosc i percepcja

5)Koncepcje wyprowadzone z ekonomii, takie jak koszty lokalizacji i korzyści, koncepcje regionu politycznego itp.

GEOGRAFIA POLITYCZNA W POLSCE

Geografia polityczna z jednej strony zajmuje się procesami przyrodniczymi, z drugiej zas niepowtarzalnymi zjawiskami historycznymi. Laczy efekty dzialania praw przyrody i prawidłowości społecznych. Rozwoj tej dyscypliny w Polsce rozpoczął się po I wojnie swiatowej, choc jej początki sięgają drugiej polowy XIXProblematyke geografii politycznej poruszali m.in. W.Pol, F.Szwarcenberg - Czerny lub W.Nalkowski. Na Nalkowskiego i innych geografow tego okresu silny wplywwywarlo nowe podejście do geografii politycznej, które zainicjowal Ratzel. Pod wpływem tych poglądów W.Nalkowski zbudowal teorie „przejściowości” terytorium Polski. Przejściowość terytorium, rozumiana jako brak wyraźnych granic naturalnych na wschodzie i zachodzie, jest wedlug tej teorii powodem wszelkich nieszczęść spadających na Polske, z utrata niepodległości włącznie. Poglad ten spotkal się z osta krytyka E.Romera. Przeciwstawil on teorii „przejściowości” teorie „pomostowości” terytorium Polski. Pomostowość miedzy morzami oraz miedzy Wschodem a zachodem była zdaniem Romera korzystna z punktu widzenia geopolitycznego.

Polska geografia polityczna z chwila odzyskania niepodległości przez Polske starala się zaznaczyc i udokumentowac istnienie niepodległego panstwa, aby bronic interesow polski przed atakami zagranicznych politykow, którzy kwestionowali prawo Polski do niepodległego bytu. Szczególne miejsce w publikacjach z zakresu geografi politycznej zajmowaly zagadnienia panstwa, granic i ludności. Geografowie polscy duza role przypisywali wpluwowi środowiska geograficznego, na jego istnienie i rozwoj panstwa. Przez panstwo rozumiemy terytorium i jego ludność. Taka definicje panstwa znajdujemy u Pawłowskiego „…panstwo jest tworem przyrodzonym, w sklad którego wchodza dwa czynniki: kawalek ziemi i gromada ludzka skupiona na owym kawalku…”. E.Romer stwierdzil, ze „…panstwo ma za podstawe dwa elementy: narodowy i terytorialny, moralny i fizyczny…”. Uważał on panstwo za organizm żyjący, którego rozwojem kieruje działalność ludzka, ale który jest także uzależniony od swoich praw rozwojowych, tj. od środowiska geograficznego. W odniesieniu do polski tym decydującym czynnikiem wedlug Romera był układ sieci drog naturalnych wyznaczonych przez siec rzeczna naszego kraju. Z podobnym stanowiskiem w sprawie panstwa wystąpił J. Loth, uważając panstwo za organizm zywy, który „aby trwac...,dbac musi o to, aby się rozwijac”. Loth przedstawil klasyfikacje panstw z punktu widzenia zajmowanego obszaru, kształtu, położenia, struktury wewnętrznej i stanowiska mocarstwowego z określeniem ustroju politycznego”.

Zupełnie inna metoda posłużył się przy klasyfikacji panstw J. Smoleński. Wedlug niego niezwykle wazne jest odkrycie praw rządzących zespołami panstw i roli poszczególnych panstw w obrebie tych zespołów. Smoleński zdawal sobie sprawe z faktu, ze wyjaśnienie rozwoju panstw samym tylko wpływem środowiska geograficznego jest niewystarczające. W uzasadnieniu swojej teorii stwierdza, za stosunki ekonomiczne sa czynnikiem, który warunkuje grupowanie się panstw w pewne zespoly i one rzutuja na ewolucje panstw oraz decyduja o ich rozwoju lub upadku. Umiastowski poruszyl problem idealnych naturalnych granic z punktu widzenia obronności. Idealem była granica naturalna, wyraznie zaznaczajaca się w krajobrazie, umozliwiajaca jednak kontakt z sasiadami.

Glowny nacisk w badaniach geografii politycznej okresie międzywojennym był skierowany na ustalenie roli czynnika terytorialnego, położenia i związanych z tym warunkow środowiska - im przypisywano decydujące znaczenia w rozwoju organizmu państwowego. Mniej uwagi poswiecono czynnikowi ludzkiemu. Ogolnie można stwierdzic, ze na problematyke badawcza polskiej geografii politycznej okresu międzywojennego ciążyła rozbieżność poglądów Nalkowskiego i Romera na temat położenia Polski oraz wynikających z tego skutkow rozwoju politycznego i terytorialnego kraju. Prace z geografii politycznej dotyczyly najczęściej zagadnien panstwa, granic i położenia geograficznego oraz odnosily się bezpośrednio do terytorium Polski

PROBLEMY BADAWCZE GEOGRAFII POLITYCZNEJ OSTATNIEJ DEKADY XXw.

Najnowsze studia z geografii politycznej dotycza systemow politycznych w skali ponadnarodowej, panstwa narodowego, wewnatrzregionalnej lokalnej jednostki terytorialnej, nowych pojec i wymiarow przestrzeni politycznej. Za szczególnie wazne uwaza się w swiatowej geografii politycznej trzy zakresy problemowe:

- współistnienie systemow narodowych i politycznych

- wewnetrzna organizacje przestrzenna panstwa

- zdolności egzystencjalne malych panstw narodowych

Poza tymi zakresami badan geografii politycznej istnieja również inne o duzym znaczeniu, do których realizacji stosuje się metody analizy geograficznej:

- plaszczyzna styku pomiedzy wielkimi międzynarodowymi ugrupowaniami gospodarczo - politycznymi

- zgrupowania panstw i ich wewnętrzne napiecia

- obszary napiec i konfliktow na swiecie

- parametry przestrzenne roznych panstw w stosunku do grupy mniejszości, z określeniem ich dynamiki

- stosunek ludzi do wielkich ideologii rozmieszczonych przestrzennie i przenikających się wzajemnie w poszczególnych krajach i w skali swiata

- problemy ochrony środowiska w polityce międzynarodowej

- geografia karty praw człowieka

II. MAPA POLITYCZNA SWIATA

ZARYS HISTORYCZNY ZMIAN NA MAPIE POLITYCZNEJ SWIATA

Charakterystyczna cecha stosunkow panujących do czasow wielkich odkryc geograficznych było rozbicie owczesnego swiata na izolowane obszary. Z powodu słabego rozwoju drog i srodkow komunikacji obszary Afryki, Azji i Ameryki faktycznie były nie znane mieszkancom Europy. W starożytności duza wiedze o swiecie mieli Fenicjanie, Kartagińczycy i Grecy, znajacy dobrze obszary morz Śródziemnego i Czarnego oraz wybrzeza Europy Zachodniej. Dopiero wraz z rozwojemgospodarczym oraz wewnętrznych i międzynarodowych powiązań handlowych w europie zaczely powstawac wielkie panstwa, którym towarzyszyl proces tworzenia się narodow. Dzieki rozwojowi transportu obszary dotychczas izolowane wiązały się wzajemnie, a terytoria państwowe stawaly się jednym organizmem gospodarczym. Rozpoczął się okres wielkich odkryc geograficznych, w którym trzy fakty odegraly bardzo istotna role i zaważyły na podziele politycznym swiata na wiele wiekow. Były to: odkrycie Ameryki przez Kolumba, podroz Casco da Gamy do Indii, pierwsza podroz dookoła swiata Magellana. Grupe panstw odkrywcow i zdobywcow nowych terenow tworzyly: Portugalia, Hiszpania, Holandia, Anglia i Francja, do których potem dołączyły Niemcy, Rosja i Stany Zjednoczone. Pierwsze rozpoczęły podboj kolonii Portugalia i Hiszpania. Portugalia w XVIw. Osiągnęła maksymalny zasieg imperium kolonialnego. Od konca XVIIw. Do początku Xix. Trwala rywalizacja o hegemonie miedzy Wielka Brytania i Francja w Afryce, Azji i Ameryce. Głównym źródłem sukcesow Wielkiej Brytanii w walce z jej konkurentem była silna flota. Wielka Brytania dążyła przede wszystkim do opanowania morz i kontrolowania ważniejszych szlakow morskich. Na kontynencie eurazjatyckim największych podbojow terytorialnych w XVII i Xviii. dokonala Rosja, opanowując Syberie, Az po Ocean Spokojny oraz Azje Srodkowa i Kaukaz, a w Ameryce Polnocnej - Alaske. Odkrycia geograficzne i podboje kolonialne towarzyszace tym odkryciom przyczynily się do znacznego wzmożenia kontaktow międzynarodowych w skali swiatowej. W XIXw. Nastąpiły dalsze zmiany na mapie politycznej. Kongres wiedenski w 1815r. przyczynil się do powaznych zmian mapy politycznej europy. Do konca XIXw. Wielka Brytania zakończyła podboj Indii i ugruntowala pozycje w Azji i Afryce. Zmiany polityczne zaczly również z Ameryce. Na mocy pokoju paryskiego w 1763r. zakończono walke francusko - angielska o Kanade, która stala się posiadłością brytyjska. Uzyskanie niepodległości przez kolonie angielskie w Ameryce i wydarzenia polityczne w Europie staly się bodzcem do walki wyzwoleńczej w Ameryce Łacińskiej przeciw Hiszpanii i Portugalii. W latach 1810 - 1825 kraje ladowe Ameryki Łacińskiej uzyskaly niepodległość i staly się republikami. W tym okresie Hiszpania i Portugalia znalazly się już poza mapa polityczna Ameryki Łacińskiej, jakkolwiek jezyk i kultura świadczą nadal o ich wspolnych korzeniach. Nowy układ terytorialno - polityczny na przelomie XIX i XXw. odzwierciedlal przemiany społeczno ekonomiczne, typowe dla ustroju kapitalistycznego. Z mapy politycznej swiata zniknęły tzw. Ziemie niczyje. Wszystkie obszary weszly w sklad panstw niezależnych lub staly się koloniami albo terytoriami zaleznymi. Panstwa europejskie w pogoni za koloniami kierowaly się glownie checia zapewnienia sobie źródeł surowcow i rynkow zbytu. Dosc istotnym motywem do podboju niektórych terytoriow były także wzgledy strategiczne. Pierwsza wojne swiatowa uznano za wojne majaca na celu nowy podzial swiata. Zmiany mapy politycznej swiata po I wojnie swiatowej były wyrazem układu sil, kompromisu i scierania się roznych orientacji.

WSPOLCZESNA MAPA POLITYCZNA SWIATA

Od zakończenia II wojny swiatowej nastąpiły istotne zmiany na mapie politycznej swiata, dotyczące zarówno granic politycznych, jak również układów geostrategicznych i gospodarczych. Liczba panstw suwerennych wzrosla z 50 na początku XXw. Do 192 w 1994r. Proces politycznej dezintegracji, badacy następstwem rozpadu wielonarodowych panstw i dekolonizacji, trwa nadal. Równocześnie zaznacza się rosnaca tendencja do politycznej i gospodarczej integracji międzynarodowej, wynikajaca z potrzeb zmian w układach produkcji i tworzenia sprawniejszej, a przez to efektywniejszej gospodarki swiatowej oraz z potrzeb współczesnej rewolucji naukowo - technicznej. Należy także odnotowac wazne wydarzenia zainicjowane w 1989r. związane z wyzwoleniem się spod radzieckiej dominacji krajow srodkowej i wschodniej Europy, oraz zjednoczenie Niemiec. W 1991r, przestal istniec Związek Radziecki. W miejsce ZSRR powstaly republiki nadbałtyckie jako panstwa niezawisle oraz Wspolnota Niepodległych Panstw z Rosja na czele. W istotny sposób na kształt mapy politycznej swiata po II wojnie swiatowej wpłynęło utworzenie organizacji międzynarodowych o charakterze politycznym, gospodarczym, społecznym i wojskowym. Organizacja Narodow Zjednoczonych z glowna siedziba w Nowym Jorku, utworzona w 1945r. obecnie skupia 184 panstwa. Szczególnie wazna role pelni jako mediator we wszelkiego rodzaju konfliktach i inicjator akcji mających na celu zachowanie pokoju oraz promowanie postepu. ONZ ma wiele wyspecjalizowanych agend zajmujących się m.in. wyzywieniem i rolnictwem (FAO), oswiata i kultura (UNESCO), zdrowiem (WHO), rozwojem przemyslu (UNIDO), handlem i rozwojem (UNCTAD). Procz nich przy ONZ działają także komisje regionalne. Duze znaczenia dla rozwoju międzynarodowych stosunkow ma istnienie Banky Swiatowego, Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Ogolnego Porozumienia Taryf i Ceł (GATT). Z organizacji militarnych, które kształtowały podzial swiata po II wojnie swiatowej, dwie z nich były najpotężniejsze: Pakt Północnoatlantycki (NATO) oraz Układ Warszawski. W ostatnich latach doniosla role w likwidacji napiec oraz rozwijaniuroznych form współpracy międzynarodowej w Europie odegral powolany w Helsinkach Komitet Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE).

MAPA POLITYCZNA EUROPY SRODKOWEJ:

Od dawna uzywa się pojecia w sesnsie geograficznym, historycznym i politycznym, a nawet kulturowym „Europa Srodkowa”, jednak dotychczas nie ma jednoznacznej definicji tego obszaru. Termin Europa Srodkowa (Mitteleuropa) pojawil się w XIX w. i był wyrazem pewnej owczesnej niemieckiej wizji geopolitycznej i ideologicznej, która odzwierciedlala określone układy i perspektywy polityczne. Pojecie to narodzilo się po zjednoczeniu Niemiec pod nadzorem pruskim po zwycięskich wojnach z Austria (1866) i Francja (1870). Potężne, zjednoczone Niemcy staraly się rozszerzyc wpływy na tereny Austro - Wegier, krajow baltyckich, Turcji i Bliskiego Wschodu. Kleska Niemiec po I wojnie swiatowej przekreślił te dazenia. Powrot do idei Europy Srodkowej (Mitteleuropy) nastąpił w okresie międzywojennym w geopolitycznych koncepcjach hitlerowskich Niemiec. Wraz z upadkiem III Rzeszy i ten rozdzial geopolitycznego widzenia podzialu Europy zamknięto. W latach dziewięćdziesiątych XX w. termin Europa Srodkowa nabral jeszcze innego znaczenia. Rozpad panstw „obozu socjalistycznego” i otwarcie się panstw Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej na przyjecie ich do swego grona likwiduje ostry podzial na Europe zachodnia i Europe Wschodnia. Powstaja nowe wzajemne układy, które maja przyspieszyc proces zjednoczenia Europy. Przykładem tych procesow jest „inicjatywa pentagonalna”, w której piec krajow : Austria, Czechoslowacja, Jugoslawia, Wegry i Wlochy postanowilo w 1990r. podjąć blizsza wspolprace w zakresie gospodarki, problemow humanitarnych i ochrony środowiska. Do grupy tej dołączyła Polska i grupa pentagonalna zmienila nazwe na grupe heksagonalna. Przykładem trwającego procesu zmian w Europie Wschodniej jest tez powstanie „grupy wyszechradzkiej”.

PERCEPCJA SPOLECZNA MAPY POLITYCZNEJ

Geografowie zajmujący się geografia polityczna wykazuja duze zainteresowanie badaniami podejmowania decyzji. Jednym z najważniejszych czynnikow wpływających na podejmowanie decyzji jest wyobraznia, a w geografii - wyobrażenia miejsca, bezpośredniego otoczenia, kraju, swiata czyli mapy pamięciowej. W rozwazaniach na temat map pamięciowych często siegamy do położenia punktu „centralnego”. Dla dziecka punktem centralnym jest jego dom. Jest to najbardziej znany mu punkt, najważniejsze miejsce na swiecie. W swiecie dorosłych najbliższe i najważniejsze sa: dom, miasto, nastepnie panstwo i pozostala czesc swiata. Każdy z nas przyjmuje inna skale wartościowania miejsc przy wykonywaniu mapy pamięciowej. Dodając do określenia punktu centralnego slowo „strategiczny”, zaczynamy myśleć geopolitycznie. Mapy pamięciowe lub wyobrażeniowe sa oparte na indywidualnej percepcji swiata, prawie zawsze kształtowanej przez wpływy miejscowe i kulture lokalna. Percepcja przestrzeni przekazanej na mapie jest uwarunkowana także przez wykonywany zawod. Wszystkie mapy zniekształcają rzeczywistość. Do podstawowych elementow mapy naleza: odwzorowanie, skala i przyjęte symbole. Mapy oraz inne odwzorowania graficzne mogą zawierac rozne informacje. Do celow politycznych sa publikowane również mapy propagandowe. Maja one często forme szkicu lub karykatury. Map propagandowych uzywa się tez w wojnie psychologicznej. Odgrywaja one wazna role w probach urabiania opinii publicznej. Nie ma zadnych podstaw, aby sadzic, ze mapy tego typu będą mialy mniejsze znaczenie w przyszłości.

III PRZESTRZEN GEOPOLITYCZNA

PANSTWO I NAROD - POJECIE PANSTWA

Panstwo jest terytorialna i suwerenna organizacja przymusu, dzialajaca w interesach gospodarczych, politycznych i ideologicznych ludzi zamieszkujących określone terytorium. Terytorium panstwa obejmuje lad za wszystkimi wodami wewnętrznymi, przestrzen pod powierzchnia ziemi, obszar powietrzny oraz przylegający pas wod morskich. Za terytorium panstwa uwaza się również w aspekcie prawnym poklady statkow morskich i samolotow, pływających i latajacych pod bandera danego panstwa. Cechami panstwa sa: terytorium, ludność i suwerenna wladza. Organizacja panstwa spelnia okreslona role w zakresie służenia dobru ogolnemu obywateli. Do niej należy obrona przez wrogiem zewnętrznym, działalność gospodarcza, utrzymanie porządku i bezpieczeństwa wewnętrznego, promowanie rozwoju i dobrobytu społeczeństwa. Panstwo zajmuje szczególne miejsce wśród innych organizacji społecznych.

Problem suwerenności można rozpatrywac w aspekcie zewnętrznym i wewnętrzny:

1)W aspekcie zewnętrznym rozumienia suwerenności mamy na uwadze stosunki danego panstwa z innymi panstwami. Stosunki te zgodnie ze wspolczesna doktryna i zasadami prawa międzynarodowego powinny kształtować się na zasadzie poszanowania równości i wolności.

2)W aspekcie wewnętrznym panstwo stanowi najwyzsza zwierzchność w stosunku do osob i organizacji w nim działających, czyli ksztaltuje wszystkie stosunki społeczne wewnątrz panstwa.

Problem suwerenności w formie zasad ujal francuski filozof i polityk Jean Bodin następująco:

- suweren ma wyłączność kompetencji prawodawczej

- suweren nie jest związany wlasnym prawem, może je zmieniac

- suweren ma monopol na dysponowanie przymusem

Praktyka miedzynarodowa zna następujące zinstytucjonalizowane formy ograniczonej suwerenności:

1)Protektorat

2)mandat

3)Powiernictwo

Obecnie wszystkie te formy maja jedynie wartość historyczna.

Panstwo spelnia funkcje wewnetrzna i zewnetrzna:

a)funkcja wewnetrzna - obejmuje równocześnie działalność, administracyjna, gospodarcza, kulturalna i wychowawcza.

b)funkcja zewnetrzna - zwiazana jest z organizowaniem stosunkow z innymi panstwami oraz obrona panstwa przez agresja z zewnatrz. Sluza temu dyplomacja i wojsko.

Panstwo przez swe organy prowadzi działalność wladcza, polegajaca na stanowieniu norm (wladza ustawodawcza), wydawaniu decyzji (wladza wykonawcza) oraz orzekaniu wyrokow (wladza sadownicza).

System organow państwowych i ich aparat pomocniczy to aparat panstwa. Może on być roznie zbudowany, lecz najpowszechniejsze sa dwa modele:

1)Model centralistyczny - w którym naczelne ograny panstwa zastrzegaja sobie maksymalna liczbe spraw zaleznych od ich decyzji

2)Model zdecentralizowany - występujący w dwoch wariantach:

a)administracyjnym - organy niższego szczebla, majaduze uprawnienia, ale wladzacentralna może stale ingerowac w jego dzialania

b)samorządowym - organ terenowy ma zastrzezone do wyłącznej kompetencji pewne sprawy

USTROJOWE FORMY PANSTWA

Ustrojem politycznym panstwa nazywa się sposób, w jaki jest realizowane państwowe kierowanie społeczeństwem, tzn. metody rzadzenia, stosunek organow centralnych do organow terenowych oraz strukture prawno - organizacyjna danego panstwa. Jednym z pierwszych, który dokonal klasyfikacji form ustrojowych panstwa był Arystoteles.

Podzielil je następująco:

GRUPA A GRUPA B

1)Monarchia 1)Tyrania

2)Arystokracja 2)Oligarcha

3)Politeja 3)Demokracja

Jednym z najstarszych podziałów form ustrojowych panstwa, jest podzial na monarchie i republike. Doniosłego spostrzeżenia na temat form ustrojowych panstwa dokonal Machiavelli. Uważał on, ze forma ustrojowa panstwa zalezy od zadan, które panstwo ma do spełnienia.

Forma ustrojowa musi być funkcjonalnie przystosowana do zadan panstwa. Trzy grupy czynnikow wpływających na forme ustrojowa panstwa:

1)Układ sil społecznych

2)Zadania panstwa

3)Tradycje kulturowe oraz aktualne idee polityczne kraju

Podzial na monarchie i republike nie ma dzis wiekszeho znaczenia, ponieważ zarówno w jednym, jak i w drugim funkcjonuja systemy parlamentarne, a także dyktatury roznych odmian.

Niezależnie od podzialu na monarchie i republiki wyroznia się następujące formy ustrojowe współczesnego panstwa:

1)Parlamentarna (wystepujaca zarówno w republice, jak i monarchii)

2)Prezydencka (wystepujaca tylko w formie republikańskiej, ponieważ prezydent jest glowa panstwa)

3)Faszystowska (mogaca występować w republice i w monarchii)

4)Dyktature wojskowa (wystepujaca zarówno w formie prezydenckiej, jak i w monarchicznej)

5)Konwentu

Ad 1

System parlamentarny charakteryzuje się nadrzedna pozycja parlamentu wobec rzadu, który sprawuje wladze wykonawcza, odpowiada przed parlamentem. Parlament powoluje lub odwoluje rzad. Jezli rzady sprawuje partia, która dominuje w parlamencie, w rzeczywistości parlament jest pod kontrola rzadu.

Ad 2

Forma prezydencka panstwa wywodzi się ze Stanow Zjednoczonych. W klasycznej postaci północnoamerykańskiej ustroj ten odznacza się silna wladza prezydencka. Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych i on powoluje członków rzady, którzy po uzyskaniu akceptacji parlamentu odpowiadaja wyłącznie przed prezydentem. Jednoczesnie najwyższe cialo przedstawicielskie, dwuizbowy Kongres, ma szerokie uprawnienia kontrolne i jest od prezydenta niezależny. Prezydent współdziała z Kongresem. Dopełnieniem północnoamerykańskiego systemu prezydenckiego jest kontrola konstytucyjności ustaw przez Sad Najwyższy.

System prezydencki ma również Francja. Rozni się on jednak od Północnoamerykańskiego tym, ze:

1)Utrzymuje stanowisko premiera, który jest pierwszym wykonawca decyzji prezydenta

2)Zachowuje zasady politycznej odpowiedzialności rzadu przed parlamentem

3)Nie ma instytucji zajmującej się kontrola konstytucyjności ustaw

Ad 3

Ustroj faszystowski rozwinął się na szersza skale w okresie międzywojennym i polegal na całkowitym odejściu od tradycyjnych form parlamentarnych. Pelnie władzy ustawodawczej i wykonawczej sprawuje jednoosobowo wódz. Rola parlamentu jest znikoma. Charakterystyczne jest dla tej formy panstwa, rozwijanie organizacji paramilitarnych.

Ad 4

Dyktatury militarne staly się tradycja panstw Ameryki Łacińskiej (tzw. junty wojskowe). Charakteryzuja się one odsunieciem porządku konstytucyjnego, który okresla funkcjonowanie instytucji prezydenckiej oraz zapewnia prawa obywatelskie.

Ad5

Konwent, jako forma ustrojowa, istnieje tylko w jednym panstwie - w Szwajcarii. Ustroj ten charakteryzuje jedność parlamentu i rzadu. Wedlug konstytucji z 1874r. organem ustawodawczym jest dwuizbowy parlament - Zgromadzenia Związkowe, składające się z Rady Narodowej, wybieranej na 4 lata w glosowaniu powszechnym i rady Kantonów, wybieranej przez parlament kantonow. Organem wykonawczym jest 7 osobowa Rada Zwiazkowa wybierana przez Zgromadzenie Związkowe, które co roku wybiera także, spośród członków tej rady, prezydenta republiki. Prezydent pelni funkcje glowy panstwa i przewodniczy Radzie Związkowej.

Stosunek centralnych organow panstwa do organow poszczegolnych jednostek terytorialnych wchodzących w skal danego panstwa może opierac się na zasadzie hierarchicznego podporządkowania jednostek niższego rzadu jednostkom wyższego rzadu. Mamy wtedy jednolita (unitarna) budowe panstwa. Jeżeli natomiast panstwo sklada się z mniejszych organizmow państwowych, mających pewien zakres władzy suwerennej, to mowimy o panstwie federalnym. Państwem unitarnym jest np. Polska, a państwem federalnym Republika Federalna Niemiec.

POJECIE NARODU

Narod jest społecznością naturalna, która odznacza się wielka spoistością i żywotnością. Dojrzewanie świadomości narodowej jest procesem bardzo dlugim. Proces formowania się narodow (nawet w Europie) nie zakończył się i ciagle jest możliwe powstanie przy określonych roznicach językowych, kulturowych i religijnych nowych narodow.

Współcześnie w dyskusjach na temat narodu i narodowości dominuje socjologiczny punkt widzenia, zgodnie z którym wiez narodowa widzi się jako swoisty, wykształcony w ciagu wiekow stan i odrzuca się wszelkie poglady doszukujące się w pojeciu narodu tresci natury biologicznej, jak „wspolnota krwi” itp.

W pogladach na te kwestie występują 3 glowne tendencje:

1)Koncepcja narodu jako wspólnoty duchowej, kulturowej i uznanie świadomości narodowej za podstawowy czynnik tworzący narod. Wiez narodowa oparta jest na wiezi emocjonalnej i intelektualnej, a wiec na odczuciach psychicznych i akceptowaniu określonych przekonan oraz wartości społecznych. W XXw. koncepcje ta reprezentowali m.in. M.Weber i F. Znaniecki

2)Koncepcja narodu jako zjawiska społecznego. Traktowala ona narod przede wszystkim jako wspólnotę polityczna, która dazy do niezależnego bytu politycznego we wlasnej organizacja państwowej

3)Koncepcja narodu jako historycznej wspólnoty danej zbiorowości. Świadomość narodowa wyraza się tu w postaci poczucia wspólnoty i solidarności wewnętrznej i jej odrębności na zewnatrz.

Wspolnota narodowa ma wielkie znaczenie dla społeczeństwa i obok panstwa stanowi jeden z najważniejszych czynnikow integrujących spolecznestwo.

Z kwestia narodowosciowa wiaze się wiele pojec dotyczących zycia codziennego, stosunkow miedzy ludzmi i miedzy panstwami. Naleza do nich:

PATRIOTYZM - oznacza postawe społeczno - polityczna oparta na zasadach miłości i przywiązania do ojczyzny, jedności i solidarności z wlasnym narodem. Obrona ojczyzny i jej interesow, dzialanie na rzecz rozwoju wspólnoty narodowej i państwowej sa przejawem patriotyzmu.

NACJONALIZM - postuluje podporządkowanie wszelkich problemow politycznych i społecznych walce o interesy narodowe przeciw innym narodom. Przyjmuje zasade, ze obowiązki człowieka wobec wlasnego narodu zwalniaja go od wszelkich zobowiązań moralnych wobec innych narodow, jeśli te zobowiązania nie sa zgodne z realizacja dążeń wlasnego narodu. Odznacza się pogarda, nietolerancja i wrogością wobec innych narodow, przybierając forme szowinizmu. Nacjonalizm w literaturze naukowej od Pol. XIXw. I w polityce ma 2 znaczenia:

1)Nacjonalizm agresywny, zmierzający do podporządkowania slabych panstw i narodow, panstwom silniejszym

2)Nacjonalizm narodow uciskanych i zagrozonych w swym suwerennym bycie politycznym, bedacy reakcja na nacjonalizm narodu panującego i silniejszego.

Jeśli uczuciu patriotyzmu towarzyszy życzliwość, tolerancja, szacunek i chec udzielania pomocy innym narodom, taka postawe nazywamy internacjonalistyczna. Internacjonalizm, opiera się na określonej tresci ideowej, zakładającej, ze każdy narod wnosi wkład do ogólnoludzkiej kultury.

KOSMOPOLITYZM - termin ten okresla postawe nihilistyczna w odniesieniu do wlasnego narodu, ojczyzny, traktujaca te pojecia jako przestarzale i zaściankowe. Współczesne koncepcje kosmopolityczne sa bardzo zróżnicowane, od skrajnie negujących sens utrzymania panstw narodowych po orientacje propagujące rozwoj wszechstronnej współpracy międzynarodowej

WIELOKULTUROWOSC - jako program dzialania jest odwrotnością segregacji etnicznej, kulturowej i społecznej. Wiele krajow zróżnicowanych narodowościowo odmiennie rozwiazuje sprawy współżycia grup etnicznych w granicach panstwa. Współżycie to może układać się biegunowo roznie:

- na zasadzie wzajemnego poszanowania, np. w Szwajcarii

- na zasadzie konfliktow i wojen etnicznych, np. w bylej Jugosławii lub Indiach

Wiele jednak panstw etnicznie zróżnicowanych, szczególnie tych kolonizowanych przez Europejczykow, jak Kanada i Australia, wprowadzilo polityke wielokulturowa, uczaca współżycia zamiast antagonizmow.

W celu zrozumienia roznych form systemow budowanych przez jednostki należy uwzględnić specyficzna role, jaka pelnia wartości ideologiczne w poszczególnych grupach. Istnieja 2 podtawowe układy ideologiczne, które może wybierac grupa dominujaca wobec grup mniejszościowych i ich kultur.

1)Pluralizm zewnętrzny - zaklada, ze kazda grupa etniczna będzie miala możliwość kultywowania wlasnych wzorow zycia wspólnotowego oraz dziedzictwa kulturowego i jezyka, przy czym nie zwraca się tu specjalnej uwagi na zagadnienie ulatwiania interakcji kulturowych.

2)Pluralizm wewnętrzny - kladzie duzy nacisk na interakcje kulturowe, gdyz w swej czystej postaci, glosi, ze każdy ma możliwość uczestniczenia w procesie internalizacji wartości kulturowych charakterystycznych dla roznych grup, przez tworzenie dualistycznych systemow wartości kulturowych.

W konsekwencji możemy otrzymac 2 modele ogolnego rozwoju społeczeństwa wieloetnicznego (pluralistycznego).

Pierwszy jest oparty na zasadzie dwustronnej współpracy miedzy ludzmi miejscowymi i pochodzenia obcego, zarówno na płaszczyźnie osobistej, jak i grupowej.

Drugi model jest zdecydowanie różny i w odniesieniu np. do społeczeństwa amerykańskiego (ale nie tylko) odpowiada znanej ideologii anglokonformizmu. Zaklada ona uznanie wyższości kultury grupy dominującej i nakazuje, aby inne grupy zrezygnowaly z wlasnej tradycji, wierzen i jezykow oraz zasymilowaly się z grupa dominujaca.

Różny stosunek grupy większościowej (dominującej) do grup mniejszościowych (imigrantow) daje podstawe do wydzielenia 4 typow stosunkow międzyludzkich, które mogą istniec w społeczeństwach wielokulturowych (pluralistycznych):

1)Separatyzm - poszczególne grupy zachowuja swoje wartości kulturowe

2)Współdziałanie i kontakty dwustronne - grupy przyjmuja wartości kulturowe na zasadach wzajemności

3)Synteza kulturowa - mieszkancy tworza nowy typ systemow, który zawiera elementy pochodzące zarówno z większościowych (dominujących), jak i mniejszościowych źródeł kulturowych

4)Konformizm - grupy po pewnym czasie przeznaczonym na adaptacje przyjmuja wartości kulturowe grupy dominującej w danym kraju

PANSTWO I JEGO INSTYTUCJE A KWESTIA NARODOWA

Nauki polityczne XXw. skupily uwage m.in. na zagadnienie federalizmu jako formie panstwa.

Uznano, ze forma federalna panstwa może być uzyteczna jako:

1)Organizacja polityczna panstwa jednolitego pod względem narodowym, ale złożonego z obszarow o roznej tradycji i strukturze

2)Organizacja panstwa wielonarodowego, forma organizacji panstwa może dac szanse pokojowego współżycia roznym grupom etnicznym

Jednak aby to osiągnąć należałoby spełnić podstawowy warunek, a mianowicie, granice członków panstw federacji powinny odpowiadac obszarowi etniczno - językowemu.

TERYTORIUM PANSTWA:

Podstawowym warunkiem istnienia panstwa jest posiadanie wlasnego terytorium. Terytorium panstwa jest obszarem podległym suwerennej władzy. W sklad terytorium panstwa wchodza: lad wraz z wodami śródlądowymi (jeziora, rzaki), morze przybrzeżne (morskie wody wewnetrze i morze terytorialne), przestrzen powietrzna nad ladem i morzem przybrzeżnym oraz podziemie położone pod nimi. Prawo międzynarodowe, Karta Narodow Zjednoczonych uznaja zasade nienaruszalności terytorium panstwa i jego integralosci. Zasieg terytorium panstwa wyznaczaja granice. Z geograficzno - politycznego punktu widzenia zwraca się szczegolna uwage na: wielkość i kształt terytorium panstwa. Waznym problemem jest także rozwoj terytorialny panstwa. Z wielkości terytorium panstwa mogą wynikac zarówno korzyści, jak i niedobory. Wielki terytorialnie kraj niekoniecznie musi być zasobny w bogactwa stosowne do jego wielkości. Lokalizacja, fizjografia, kształt panstwa często podnosza lub obniżają wartość jego terytorium. Oceniając panstwo pod względem jego wielkości terytorialnej należy wziąć pod uwage efektywność terytorium narodowego. Wielkie panstwa sa narazone na niebezpieczeństwo rozpadu. Powierzchnia ladowa swiata i zasoby podstawowych surowcow, od których zalezy rozwoj gospodarczy, sa ograniczone. Panstwo, które ma duzy obszar, ma wieksze prawdopodobieństwo uzyskania tanich surowcow w granicach kraju.

Biorac pod uwage wielkość terytorium panstwa, swiat można podzielic na następujące grupy panstw:

- wielkie o powierzchni powyżej 2,5 mln km2, np. Rosja, Kanada

- duze o powierzchni powyżej 350 tys. km2, np. Francja, Meksyk

- srednie o powierzchni od 150 tys. Do 350 tys. km2, np. Wielka Brytania, polska

- male o powierzchni od 30 tys. Do 150tys. km2, np. Holandia, Liberia

- bardzo male o powierzchni poniżej 30 tys. km2, np.Burundi, Monako

Przy tak ogromnej rozpiętości wielkości terytorium panstwa wprowadzono pojecia geopolityczne na określenie kategorii ich wielkości. I tak bardzo male panstwa, takie jak Liechtenstein i Monako, sa nazywane mikropanstwami. Nieco wieksze panstwa, takie jak Brunei, Gambia I Cypr, sa nazywane minipanstwami.

Istnieja jeszcze dwie jednostki terytorialne: enklawa i eksklawa.

ENKLAWA - jest to terytorium panstwa lub czesc, ze wszystkich stron otoczona przez terytorium ladowe innego panstwa, np.Watykan i san marino we Włoszech.

EKSKLAWA - to czesc terytorium innego panstwa otoczona ze wszystkich stron przez obszar obcego panstwa, nie stanowiaca suwerennej jednostki politycznej.

Kształt terytorium panstwa. Wielkość terytorialna jest tylko jednym z elementow charakterystyki panstwa, który wpływa na jego funkcjonowanie i jego międzynarodowe zachowanie, drugim jest kształt terytorium. Można wydzielic kilka kategorii panstw z punktu widzenia kształtu:

1)Panstwa o wydłużonym kształcie, np. Chile, Norwegia, Szwecja, Togo, Gambia, Wlochy, Panama. Duza rozciągłość terytorialna stwarza utrudnienia w zarzadzaniu krajem, ogranicza dostępność do centrum decyzyjnego, stwarza możliwości ruchow separatystycznych na obszarach skrajnych.

2)panstwa o zwartym terytorium w kształcie prostokąta lub prawie okrągłe. Daje to wiele korzyści, a mianowicie: krotka granice, brak półwyspów i wysp, ulatwia komunikacje ze wszystkimi czesciami kraju i w konsekwencji umozliwia skuteczna kontrole i dobre zarzadzanie krajem

3)Panstwa prawie zwarte terytorialnie , lecz z odnogami w formie półwyspów lub korytarzy wystających poza glowny obszar panstwa; takie panstwa maja często problemy z administrowaniem. Tak jest np. w Zairze.

4)Panstwa o rozerwanym terytorium, składającym się z kilku czesci rozdzielonych przez innepanstwa lub wody międzynarodowe. Często nazywa się je panstwami rozczłonkowanymi lub o wieloczłonowej strukturze terytorialnej. Ze względu na duze oddalenie poszczególnych czesci kraju kontrola rzadowa i zarzadzania mogą być niesprawne, co może sprzyjac ruchom separatystycznym. Przykładem takiego panstwa jest Indonezja, Malezja.

GRANICE POLITYCZNE PANSTWA

Granice panstwa w pojeciu prawnym to powierzchnia prostopadla do powierzchni ziemi, oddzielajaca terytorium jednego panstwa od terytorium innych panstw lub od obszarow nie mających niczyjej suwerenności. Granica panstwa oddziela także strefy: podziemna i powietrzna. Sa granice ladowe i wodne. Podstawa prawna granic panstwa jest z reguly umowa miedzynarodowa. Ustalenia granic państwowych dokonuje się przez ich opisi wyznaczenieogolnego przekroju linii granicznej na mapie o dużej skali. Nastepnymi czynnościami sa delimitacja i demarkacja, czyli szczegółowe określenie, wytyczenie i oznakowanie granicy w terenie. Granice sa niezbędnym komponentem suwerennego panstwa. Swiat złożony z suwerennych panstw jest swiatem podzielonym granicami. Granice sa także istotnym elementem współczesnej gospodarki swiatowej. Istota każdej granicy polega na rozdzieleniu dwoch roznych obszarow: istota granicy państwowej polega na określeniu zasiegu terytorialnej zwierzchności poszczególnych panstw i niedopuszczeniu do działań na wlasnym suwerennym terytorium wl;adzy i praw innego panstwa. Klasyfikacja granic politycznych wyroznia kilka ich kategorii:

- naturalna - przez granice naturalna rozumie się zwykle granice oparte na elementach geomorfologicznych, takich jak gory, rzeki, brzegi jezior lub morz.

- geometryczna - sa wyznaczone wzdłuż równoleżników i południków, nie uwzględniają ani właściwości przyrodniczych, ani kulturowych terenu dzielonego.

- narodowa

Problemem istotnym przy omawianiu granic sa spory graniczne miedzy sąsiadującymi panstwami, Z punktu widzenia prawa międzynarodowego wyroznia się spory graniczne i spory terytorialne.

Spor graniczny - dotyczy roznic stanowiskastron co do interpretacji przebiegu linii granicznej ustalonej traktatem

Spot terytorialny - nastepuje wtedy, gdy jedna ze stron kwestionuje ważność samego traktatu ustanawiającego granice.

Zmienność granic. Obszarami o znacznej zmienności granic w wyniku konfliktow międzynarodowych sa: Bliski Wschod, Azja Południowo - Wschodnia, oraz srodkowa Europa. Największe przesuniecia terytorialne w konsekwencji zmian granic w XXw. nastąpiły w Europei. Wśród przyczyn braku stabilizacji granic najczęściej wymienia się:

- nieistnienie naturalnych barier

- sprzeczności ideologiczne i zróżnicowanie w poziomie rozwoju sąsiadujących panstw

- rozbieżności miedzy granicami politycznymi i etnicznymi.

PODZIAL TERYTORIALNY PANSTWA I JEGOPROBLEMY NA PRZYKLADZIE POLSKI

Problem podzialu terytorialnego pojawia się zawsze w okresach przeobrażeń ustrojowych. Wynika to z konieczności dostosowania terytorialnych ram dzialania terenowych organow władzy i administracji do nowych zadan. Podzial terytorialny dlugo istniejący w terenie wpływa scisle na układ stosunkow społecznych i ekonomicznych, dostosowuje się do niego także układ powiązań komunikacyjnych. Po 1950r. uznano, ze owczesna gmina stanowi jednostke zbyt duza, co utrudnialo organizacje zycia oraz oddalalo wladze od społeczeństwa. W 1954r. zamiast wielkich gmin utworzono wielkie gromady. Szczupłość terytorialna gromad i ich niewydolosc ekonomiczna i spoleczna spowodowaly, ze nie były one zdolne podolac nałożonym na nie obowiązkom. Czesc z tych obowiązków musiały przejac powiaty, ale te z kolei, przekazaly czesc swoich dotychczasowych zadan województwom, a województwa - rzadowi. W konsekwencji nastąpiła nadmierna centralizacja administracji. W 1959r. podjęto proby decentralizacji władzy i administracji terenowej. W 1973r. do dyskusji nad projektem reformy podzialu terytorialnego Polski włączyła się Komisja Planu Krajowego Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN. Ekspertyza KPZK PAN w malym stopniu posłużyła do podjecia w 1975r. decyzji rzadowej o zmianie podzialu terytorialnego Polski. Wprowadzono podzial dwustopniowy, zlikwidowano powiaty jako zbędne ogniwo pośrednie, zwiekszono liczbe gmin do 2327, zwiększając ich obszar. Po 15 latach powrócono do sprawy podzialu terytorialnego polski. Proces zmian w administracji publicznej zapoczątkowała reforma gminna z 1990r. W praktyce kazde podejmowane lub wyznaczone zadanie ma swój terytorialny zasieg. Należy zdecydowac, które z zadan dla danej jednostki terytorialnej ma szczególne znaczenie, i tym zadaniom. Odmiennych rozwiązań w podziale terytorialnym wymagaja miasta. Trzeba przy tym zastanowic się nad takimi zagadnieniami jak:

1)Miejsce miasta w podziale terytorialnym

2)Ustalanie granic miast na terenach niezurbanizowanych

3)Ustalanie granic miast na terenach zurbanizowanych

4)Miasta wydzielone

5)Podzial wielkich miast na dzielnice - zakres uprawnien dzielnic

STOLICA PANSTWA

Niezależnie od tego, jakie były początki stolicy, zawsze decydujące sa jej funkcje pełnione wobec panstwa i wobec sąsiadów - ma odzwierciedlac zamożność, organizacje i sile panstwa. Prawie wszystkie panstwa przeznaczaja znaczna czesc budżetów na budowe miast stołecznych, które odpowiadalyby aspiracja panstwa. Miasto stołeczne odgrywalo wazna role w tworzeniu jezyka narodowego, rozwijaniu idei politycznych, kulturalnych, świadomości narodowej, a także w budowie organow jednolitej administracji oraz jednolitego rynku wewnętrznego. Obecnie stolice wszystkich krajow zachodniej i srodkowej Europy, w pelnym tego slowa znaczeniu, były już nimi w XV i XVIw. Ze wszystkich stolic europejskich jedynie Londyn i Paryz były stolicami nieprzerwanie, siedem miast piastowalo ta funkcje od XVw. Od XVIw. I przez caly XVIIw. W stolicach europejskich panstw nastąpił wielki wzrost liczby mieszkańców, równocześnie zmienil się charakter miast i ich wewnetrzna struktura. Wielkie monumentalne budowle podkreślały centralizacje władzy, palace krolewskie i cesarskie wsiadczyly o absolutyzmie władzy, budynki rzadowe wskazywaly na charakter i funkcje scentralizowanego panstwa. Po okresie absolutyzmu nastąpił rozwoj burżuazji, która również zaznaczyla obecność w architekturze stołecznych miast, wprowadzając neoklasycyzm jako ostatni styl przed nadchodzaco rewolucja przemyslowa. Zwiększyła się rola przemyslu i biurokracji, obie wycisnęły pietno na architekturze miast stołecznych. Ostatnim stadium rozwoju miast stołecznych jest okres postindustrialny. Zwiazana z nim architektura preferuje nowoczesne technicznie konstrukcje, kroluje budownictwo wysokie, o prostej, ale funkcjonalnej architekturze.

Stolica tradycyjnie jest siedziba parlamentu, rzadu i rezydencja glowy panstwa. Tu znajduje swoja siedzibe większość ambasad panstw obcych i biur organizacji międzynarodowych. W większości panstw stolica jest także najbardziej :kosmopolitycznym” miastem kraju. W panstwach o strukturze federalnej miasto stołeczne musi również pelnic funkcje zespalające. Stolica musi być źródłem sily i autorytetu, zapewniac sprawna kontrole nad krajem, a także obrone panstwa przed niepożądanymi wpływami zewnętrznymi. Niektórzy geografowie zajmujący się geografia stolic twierdza, ze istnieja stolice naturalne i stolice „sztuczne”.

W badaniach geograficznych nad stolicami stosuje się wiele metod, lecz za najbardziej efektywne jest uwazane podejście morfologiczne. Problem stolicy ujmuje się w powiazaniu jej z obszarem zalążkowym, rdzeniowym panstwa. Z tego punktu widzenia stolice możemy podzielic na trzy rodzaje:

1)Stolica stala - nazywana często stolica historyczna, gdyz pełniła funkcje wiodącego centrum administracyjnego, gospodarczego i kulturalnego kraju przez kilka wiekow. Do tej grupy naleza: Rzym, Londyn, Paryz, Ateny,

2)Stolica ustanowiona - powstala przez swiadomy wybor. Takie stolice powstaly glownie w czasach nowożytnych

3)Stolica podzielona - w niektórych panstwach funkcje rzadzenia nie sa skoncentrowane w jednym miescie, lecz podzielone miedzy dwa lub wiecej miast. Jest to prawie zawsze kompromis niż wygoda w zarzadzaniu państwem. W królestwie Holandii, parlament ma siedzibe w Hadze, palac krolewski znajduje się w Amsterdamie, „oficjalnej” stolicy kraju.

Przy analizie stolic wazne znaczenie maja nie tylko czynniki ekonomiczne, polityczne, kulturalne i strategiczne, ale również psychologiczne mieszkańców miasta stołecznego i obywateli kraju. Stolica musi jednak spełniać współczesne funkcje, musi być również miastem nowoczesnym. Stolica jest wizytowka panstwa.

PODZIAL POLITYCZNY MORZ I OCEANOW

Obszary morskie pod względem statusu prawno - politycznego dzielimy na:

Wody wchodzące w sklad terytorium państwowego nazywamy wodami terytorialnymi lub morskim terytorium panstwa, i morza otwarte.

R.Bierzanek i J.Symonides dziela obszary morskie na:

1)Wchodzące w sklad terytorium państwowego

2)podlegające w ograniczonym stopniu jurysdykcji suwerennego panstwa

3)Znajdujące się poza granicami jurysdykcji państwowej

Polozenie polityczno - prawne obszrow morskich, zasady ich delimitacji oraz sposoby korzystania z nich sa określone przez prawo międzynarodowe i prawo wewnętrzne. Pierwsza kodyfikacje podzialu morz podjęła w 1949r. Komisja Prawa Międzynarodowego. W pierwszej konferencji prawa morza ONZ uczestniczylo 86 panstw. Przyjęto na niej 4 konwencje:

1)W sprawie morza terytorialnego i strefy przyleglej

2)W sprawie morza otwartego

3)W sprawie rybołówstwa i konserwacji zasobow żywych morza otwartego

4)szelfu kontynentalnego

Nie udalo się jednak wyraznie określić szerokości morza terytorialnego. Na II konferencji

prawa morza w Genewie również nie osiągnięto porozumienia w tej kwestii. W 1967r. do porządku Obrad Zgromadzenia Ogolnego ONZ wpisano punkt dotyczący pokojowego wykorzystania dna morza poza granicami jurysdykcji państwowej. Prace III konferencji prawa morza ONZ trwala 10 lat, ale uzyskane wyniki uznano za jeden z najważniejszych osiągnięć w historii stosunkow międzynarodowych. Na XI sesji, 30 kwietnia 1983r. przyjęto konwencje o prawie morza bedaca swego rodzaju konstytucja morz i oceanow, która reguluje sposoby uzytkowania, badania i ochrony morz. Obszary morskie wchodzące w sklad terytorium państwowego dzielimy na:

1)Morskie wody wewnętrzne - obejmuja wody znajdujące się miedzy ladem a wewnetrzna granica morza terytorialnego. Zalicza się do nich zatoki, których brzegi naleza do jednego panstwa, a ich rozwarcie u ujscia nie przekracza 24 mil morskich, a także wody tzw. zatok historycznych, choc ich szerokość rozwarcia jest wieksza niż 24 mile morskie.

Dekret z 23 marca 1956r. o ochronie granic państwowych do morskich wod wewnętrznych Polski zalicza:

a)czesc Zatoki Nowowarpieńskiej Zalewu Szczecińskiego

b)czesc zatoki Gdańskiej

c)czesc Zalewu Wiślanego

d)wody portow i red, czyli miejsc gdzie statki zawijaja w celu zaladowania lub wyladowania pasażerów i towarow.

Wody wewnętrzne podlegaja całkowitej i wyłącznej władzy panstwa nadbrzeżnego, obejmującej również przestrzen powietrzna nad morzem i dno morskie. Problem wod historycznych (w tym i zatok) nie jest uregulowany w prawie międzynarodowym. Za zatoki historyczne sa uznawane m.in. zatoka Laholm w Szwecji, zatoka Hudson w Kanadzie, Morze Biale w Rosji.

Konwencja o parwie morza z 1982r, wprowadzila nowa kategorie wod wewnętrznych, tzw. wody archipelagowi, na których obowiazuje prawo nieszkodliwego przepływu. Przez przeplyw nieszkodliwy w mysl art. 14 konwencji genewskiej rozumie się przeplyw, który nie zagraza pokojowi lub bezpieczeństwu panstwa nadbrzeżnego. W czasie pokoju z prawa nieszkodliwego przepływu mogą korzystac także okrety wojenne, a lodzie podwodne tylko wynurzone.

2)Morze terytorialne - pas wod morskich położony miedzy wybrzeżem albo wodami wewnętrznymi a morzem otwartym jest nazywany morzem terytorialnym i wchodzi w sklad terytorium panstwa. Obszary morskie podlegaja ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności panstwa nadbrzeżnego obejmuja morski pas przylegly oraz szelf kontynentalny. Morski pas przylegly oznacza obszar morza otwartego o określonej szerokości, przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego. Problem związany z wykorzystaniem szelfu przez Polske uregulowano ustawa z 1997r.

Morze otwarte (morze pelne) - obejmuje wody morskie znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Istota morza otwartego jest obowiazujaca na nim zasada swobodnego korzystania z bogactwa oraz wolności żeglugi, układania przewodow komunikacyjnych i rurociągów, przelotu nad nimi, badan naukowych. Na dnie morz otwartych występują bogate zloza surowcow mineralnych zawierających m.in. nikiel, miedz, kobalt, mangan.

Ciesniny i kanaly morskie o znaczeniu międzynarodowym.

Ciesniny morskie sa naturalnymi drogami wodnymi łączącymi morza i oceany. Czesc z nich ma tylko znaczenie lokalne, a czesc stanowi wazne międzynarodowe szlaki komunikacyjne. Większość ciesnin znajduje się w strefie morza terytorialnego, dlatego III konwencja genewskaprzyjela uchwale, ze nie można zakłócac nieszkodliwego przepływu obcych statkow przez ciesniny, które mogą lezec w strefie morza terytorialnego. Szczegolna pozycje wśród ciesnin zajmuje Ciesnina Gibraltarska, droga na Morze Śródziemne i Ocean Atlantycki. Obok ciesnin morskich wazna role w żegludze odgrywaja kanaly morskie. Za międzynarodowy kanal morski uwaza się sztuczna droge wodna laczaca dwa otwarte dla żeglugi międzynarodowej obszary morskie. Wlonosc żeglugi obowiazuje na kanalach: Sueskim, Panamskim, Kilońskim. Ciesniny morskie i kanaly o znaczeniu międzynarodowym odgrywaja bardzo wazna role w stosunkach międzynarodowych, nie tylko w rozwoju stosunkow handlowych, ale i militarnych. Skracając droge przyspieszaja wymiane towarowa, obniżają koszt transportu.

PANSTWA SRODLADOWE A SPRAWA MORZA

Zagadnieniem o pierwszoplanowym znaczeniu praktycznym dla panstw śródlądowych jest problem swobodnego dostępu do morza. Domagaja się one zagwarantowania udzialu w eksploatacji mórz. Dostep do morza panstw śródlądowych odbywa się na zasadzie tranzytu przez terytorium innych panstw. Realizacja zasady tranzytu wymaga zawierania odpowiednich porozumien miedzy panstwami śródlądowymi a panstwami nadbrzeżnymi. Ruch tranzytowy przez terytorium innego panstwa nie podlega zadnym oplata celnym. Panstwo tranzytowe zachowuje pelna suwerenność nad terytorium tranzytowym. Dla panstw śródlądowych wazne znaczenie ma również zagwarantowanie im prawa do korzystania z bogactw morz i oceanow lezacych poza granicami jurysdykcji panstw nadbrzeżnych. Eksplatacja bogactw w strefach ekonomicznych panstw nadbrzeżnych przez panstwa śródlądowe jest możliwe tylko po zawarciu porozumien dwustronnych.

PRZESTRZEN POWIETRZNA, KOSMICZNA I PODZIAL POLITYCZNY NIEBA

W sklad terytorium panstwa wchodza: przestrzen ladowa, morska i powietrzna rozciagajaca się nad obszarem ladowym i morskim. W 1919r. w Paryzu podpisano miedzynarodowa zasade obowiazujaca wszystkie kraje, mowiaca, ze „kazde panstwo ma pelna i wylaczna suwerenność nad przestrzenia powietrzna ponad swoim terytorium”. W 1967r. podpisano traktat o zasadach prowadzenia badan i wykorzystania przestrzeni kosmicznej lacznie z Księżycem i innymi cialami niebieskimi. Wprowadzil on zasade wolności kosmosu, polegajaca na pelnej równości panstw w jego badaniu i wykorzystaniu, zabronil jego zawłaszczania i umieszczania w nim objektow, które moglyby Stanowic zagrozenie dla swiata. Mamy wiec tu do czynienia ze zróżnicowaniem na przestrzen powietrzna, podlegajaca suwerenności państwowej i kosmos, który nie może podlegac zawłaszczeniu.

Wysylanie pierwszego sztucznego satelity Ziemi w 1957r. przez ZSRR otworzylo nowy rozdzial w podziale politycznym swiata. Istotne znaczenie z punktu widzenia podziałów politycznych ma wyznaczenie wewnętrznej granicy kosmosu, gdyz okresla ona zasieg suwerenności panstwa w przestrzeni powietrznej. W 1959r. Zgromadzenie Ogolne ONZ powołało staly Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej, w którym od 1962r. działają dwa podkomitety : naukowo - techniczny i prawny. Do niewątpliwie waznych spraw związanych z podzialem przestrzeni powietrznej i przestrzeni kosmicznej naleza regulacje polityczna - prawne wykorzystania sztucznych satelitow Ziemi oraz cial niebieskich. W 1961r. Zgromadzenie Ogolne ONZ uchwalilo rezolucje gloszaca, ze prawo międzynarodowe, lacznie z Karta Narodow Zjednoczonych ma być również stosowane do przestrzeni kosmicznej i do cial niebieskich, które mogą być badane i wykorzystywane przez wszystkie panstwa zgodnie z prawem międzynarodowym i nie podlegaja zawłaszczeniu przez panstwa. Dyspozycje traktatowe z 1968r. odnoszące się do cial niebieskich i przestrzeni międzyplanetarnej, zawieraja 3 podstawowe zasady:

1)Wolności kosmosu - tzn. ze badanie i wykorzystywanie przestrzeni kosmicznej, lacznie z Księżycem i innymi cialami niebieskimi, powinno być dokonywane dla dobra i w interesie wszystkich krajow

2)Niezawłaszczalności kosmosu - tzn. kosmos ani nawet jego czesc nie mogą należeć do zadnego panstwa

3)Przetrzen kosmiczna i ciala niebieskie mogą być wykorzystywane wyłącznie do celow pokojowych

IV GEOGRAFIA ORIENTACJI POLITYCZNYCH

Geografia orientacji politycznych działalność badawcza skupia wokół problematykiwyborow parlamentarnych lub samorządowych oraz partii politycznych, które w tych wyborach czynnie uczestnicza. Za klasycznego przedstawiciela tych badan uwaza się A.Siegfrieda, który opracowal kartograficzne wyniki wyborow we Francji. Z poliskich geografow problemem tym zajmowal się J.Wąsowicz, który opracowal mape wyborcza Rzeczpospolitej Polskij.

WYBORY

Geografia orientacji politycznych jest scisle powiazana z problemem wyznaczania okręgów wyborczych. Ustalenie właściwych granic okręgów wyborczych jest niezwykle wazne dla prawidłowego uzyskania wynikow wyborow. Okręgi wyborcze można wyznaczyc w taki sposób, aby uzyskac przewage jednej orientacji nad druga lub faworyzowac któregoś z kandydatow. Partie rządzące mogą doprowadzic do takiego wyznaczenia kręgów, które pozwoli im utrzymac się przy władzy. Aby tego uniknąć, ustalaniem zasięgów okręgów wyborczych w wielu demokratycznych krajach zajmuja się niezależne komisje wyborcze, co zapewnia właściwy rozklad glosow wyborcow.

Systemy partyjne i orientacje polityczne sa oparte na kryteriach klasowych, religijnych lub etnicznych, które również mogą być wazne w określeniu segregacji rezydencjalnej, dlatego można w przybliżeniu określić obszary popierające takie lub inne ugrupowania polityczne.

W Polsce w wyborach parlamentarnych w 1991r. Sojusz Lewicy Demokratycznej zyskal najwięcej glosow w 11 sposrod 37 okregow wyborczych. Unia Demokratyczna w 10, partie chłopskie w 9. Nastąpił polityczny podzial kraju, w którym można wyroznic 3 glowne obszary:

1)Polska katolicko - chlopska - obejmuje polnocne Mazowsze i pd - wsch czesc kraju. Jest to czesc Polski najbardziej tradycyjna, o najwyższym stopniu religijności, ze znaczna liczba ludności wiejskiej.

2)Polska demokracji prawicowej - obejmuje duze miasta oraz pd - zach i zachodnia czesc kraju. Jest to obszar o wysokim stopniu zurbanizowania, uprzemysłowienia i dużych skupisk inteligencji związanej z osrodkami nauki i kultury.

3)Polska demokracji lewicowej - polnosna i zachodnia czesc kraju. Na tym obszarze przewaza ludność naplywowa, umiarkowany stopien urbanizacji.

Przykłady: brytyjski, wloski i polski potwierdzaja reguly zasad procesow wyborczych wpływających lokalnie na decyzje glosujacych.

1)Glosowanie na kandydata, zwykle określane jako efekt przyjacielsko - sąsiedzki. Polega on na tym, ze kandydat otrzymuje dodatkowe glosy ze swego okregu wyborczego.

2)Glosowanie dla sprawy, gdy dany problem ma dla wyborcow w określonych okregach wieksze znaczenie niż inne

3)Efekty kampanii wyborczej odzwierciedlaja rożnice wpływów

4)Efekt sąsiedzki jest najczęściej analizowany wpływem regionu geograficznego na wyniki glosowania.

IDEOLOGIE

Termin ideologia obejmuje system poglądów, pojec społecznych, politycznych dotyczący stosunkow społecznych. Ideologia spelnia doniosla funkcje spoleczna. Jest świadomością danej zbiorowości, jest srodkiem przekazu doświadczenia społecznego. Przyczynia się do integracji jednostek danej zbiorowości, wzmacnia jej spójność, spelnia role stymulatora i inspiratora lub hamulca działań społecznych.

PARTIE POLITYCZNE

Współcześnie przez partie polityczne rozumie się masowe organizacje, których celem jest zdobycie władzy w celu realizacji określonych interesow klasowych i grupowych. Partie polityczne zrodzil ustroj burżuazyjny, ale nowoczesne partie zdolne do organizowania szerokich mas powstaly dopiero w II polowie XXw. Realizacja klasowych interesow nie oznacza, ze partie polityczne sa związane tylko z jedna klasa spoleczna. Im bardziej różnorodne interesy reprezentuje partia, tym mniej jest zwarta, co objawia się w sporach wewnątrz-partyjnych. Partie polityczne sa scisle powiazane z organizacja panstwa. Na nich jest oparty system parlamentarny, sa one niezbędnym czynnikiem tworzenia rzadu, formowania decyzji politycznych, kontroli pracy rzadu przez partie opozycyjne. Podstawowym kryterium podzialu partii sa interesy grupowe. Biorac jednak pod uwage przeważający „interes” danej partii wyroznia się w praktyce następujące partie polityczne:

1)Partie burżuazyjne - typowa taka partia jest np. angielska partia konserwatywna

2)Partie robotnicze - partie socjalistyczne i socjaldemokratyczne, partie pracy itp.

3)Partie klas i warstw pośrednich i chłopstwa lub drobnych kupcow i przedsiębiorców oraz rzemieślnikow - partie skandynawskie, PSL w Polsce, Partia Agrarna we Włoszech

4)Partie reprezentujące interesy narodowe lub regionalne np. Liga Polnocna we Włoszech

5)Partie faszystowskie - obecnie ruch neofaszystowski odnowil się we Włoszech, Francji, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Rosji oraz wielku innych krajach. W programach tych partii odżywaja hasla: prymatu partii i panstwa w społeczeństwie, czystek etnicznych, oraz potrzeba silnego wodza narodu.

Partie w ustroju panstwa tworza pewna całość w ramach struktury politycznej, która nazywamy systemem partyjnym. Systemy partyjne odzwierciedlaja układ sil politycznych w społeczeństwie. Dzieli się je:

1)Systemy jednopartyjne - partia rzadzaca utrzymuje się przy władzy przez dłuższy czas, a jedynie zmienia przywódców, którzy realizuja wlasne programy, tak jest np. w Meksyku

2)Systemy dwupartyjne - gdzie dwie główne partie polityczne zmieniaja się w sprawowaniu rzadu, w zależności od tego, która z nich zwycięża w wyborach, tak jest np. w Wielkiej Brytanii, gdzie głównymi partiami sa partia konserwatywna (Torysi) i partia pracy (Latour Party).

3)Systemy wielopartyjne - gdzie dziala wiele rownorzednych partii zdolnych do tworzenia rzadu i dopuszczanych do jego tworzenia, np. Francja, obecnie Polska, Wegry, Rosja

Najprostsza klasyfikacja partii politycznych jest podzial na lewice i prawice. Partie prawicowe dążą do utrzymania wielu więzi międzynarodowych, podczas gdy partie lewicowe, tworzące „międzynarodówki”, sa wazna czescia historii i tradycji partyjnych o roznych odniesieniach ideologicznych i moralnych. W programach partii prawicowych dominuja wartości nie związane z ekonomia, takie jak nacjonalizm, religia.

V EKOPOLITYKA GLOBALNA

POJECIE EKOPOLITYKI

Ekologia jako nauka o „gospodarce” przyrody może i powinna wskazywac człowiekowi drogi zabezpieczenia się przed ujemnymi konsekwencjami eksploatacji dobr naturalnych i calej gospodarki ludzkiej. Ekopolityka zajmuje się gospodarczymi, ekologicznymi i etycznymi skutkami zmian w środowisku naturalnym z perspektywy stosunkow międzynarodowych. Ekopolityke nazywa się tez współczesnym widmem krążącym po swieciei nękającym politykow i gospodarke. W ekopolityce nie sa wazne granice, tradycyjne zasady stosunkow międzynarodowych, wazne sa jedynie doktryny porządku międzynarodowego oraz normy wartości, które pomagaja ja kształtować.

W historii ludzkości nastąpiły dwie rewolucyjne zmiany gospodarcze, które zasadniczo przekształciły ludzkie środowisko naturalne. Rewolucja agrarna, zwiazana z wprowadzeniem upraw roślin i hodowli zwierzat, wplunela na poprawe wyżywienia, zwiększyła zasoby energii i umożliwiła gromadzenie znaczniejszych zasobow żywności niż w gospodarce łowieckiej i zbierackiej. Druga rewolucja była rewolucja przemyslowa, która spowodowala niezwykly postep technologiczny.

Ekopolityka globalna zajmuje się problemami racjonalnego wykorzystania środowiska, monitoringiem i kontrola zasobow naturalnych oraz urzeczywistnianiem sprawiedliwości społecznej w stosunkach międzynarodowych.

EKSPLOZJA LUDNOSCIOWA

Spośród problemow demograficznych podstawowe znaczenie ma u schyłku XXw. szybki wzrost liczby ludności swiata, określany jako „eksplozja ludnosciowa”. Stosunki demograficzne są ważnym czynnikiem wpływającym na zjawiska polityczne. Jednym z ciekawszych zagadnien dotyczących wzrostu liczby ludności swiata po 1650r. jest jej szybkie zwiekszanie się, trwające do dzis. Szczegółowe analizy przyrostu naturalnego ludności wykazaly, ze miedzy rozwojem uprzemysłowienia a wzrostem liczby ludności istnieje odwrotna zależność. Pod koniec XIXw. Nastąpiło zróżnicowanie procesow demograficznych. W krajach zacofanych wskaźniki demograficzne sa gorsze, lecz i tu wysilki rządów i organizacji międzynarodowych prowadza do podniesienia się poziomu zycia i ograniczenia rozprzestrzeniania się epidemii. Zainteresowania ekopolityki szybkością przyrostu liczby ludności swiata wynikaja m.in. z odnoszenia tego przyrostu do zasobow naturalnych oraz skutkow oddziaływania ludzi na biosfere na skutek degradacji środowiska naturalnego. Zwiększający się przyrost naturalny, stały lub nizszy współczynnik urodzen można przewidzieć na podstawie rozwoju gospodarczego i wskaźników ekonomicznych. Kryteria na podstawie których sporządza się prognozy ludnościowe, musza być jasno określone, tak aby można było dość precyzyjnie przewidywac zmiany na przyszłość. Eksperci ONZ rozważaja 2 rodzaje założeń:

1)Niezmienny wskaźnik przyrostu naturalnego

2)Zmienny wskaźnik przyrostu naturalnego zalezy od sytuacji społeczno - ekonomicznej panstwa

Głownym problemem eksplozji ludnościowej jest to, ze trudności nią powodowane występują w skali swiatowej, natomiast trzeba je rozwiązać w poszczególnych krajach.

SWIATOWY RYNEK ŻYWNOŚCI

Istota współczesnych swiatowych problemow żywnościowych wiaze się ze współzależnościa trzech czynnikow:

1)Rzeczywistymi potrzebami

2)Zdolnościami nabywczymi (popytem)

3)Możliwościami produkcyjnymi

Rzeczywiste zapotrzebowanie na żywność zalezy od liczby ludności i jej struktury oraz wymagań dietetycznych. Staje się popytem tylko wtedy, gdy glodni ludzie maja pieniadze na zakup żywności. Światowy rynek żywności jest również kształtowany przez liczne naturalne i ekonomiczne uwarunkowania wpływające na rozwoj produkcji rolnej.

Rozmiarow glodu i niedożywienia we współczesnym swiecie dokładnie nie określono. Około 2/3 ludnosci swiata żyjącej w krajach slabo rozwiniętych spozywa tylko ¼ swiatowej produkcji protein. Na wolnym rynku produktow rolnych nie ma ochrony dla biednych i nie ma też gwarancji, ze każdy kraj zanim wyeksportuje płody rolne za granice, nakarmi najpierw swoich obywateli. Żywność zatem odgrywa obecnie ważna rolę programie ekspolityki globalnej oraz w międzynarodowych stosunkach. Handel międzynarodowy płodami rolnymi jest jedna z możliwości uzupełnienia braków własnej produkcji. Głównymi eksporterami płodów rolnych sa: Stany Zjednoczone, Argentyna, Francja, Australia i Nowa Zelandia oraz Kanada. Wielcy importerzy to Europa zachodnia i Japonia. Żywność może być wykorzystania jako broń lub środek nacisku w stosunkach międzynarodowych. Zaspokojenie potrzeb żywnościowych zalezy jednak głownie od: ilości ziemi nadającej się do uprawy, wody dostępnej dla rolnictwa i technologi uprawy ziemi oraz kapitalu. Poza czynnikami ekologicznymi wpływającymi na ograniczenie strefy uprawnej ważny jeśli nie decydujący jest czynnik ekonomiczny, czyli opłacalność podejmowanych prac. Obserwowany wyrazny wzrost wydajności osiagany na ziemi uprawnej jest rezultatem zastosowania nowych technologii do produkcji rolnej. Mechanizacja zastąpiła sile żywa w wielu pracach. Doprowadzilo to w efekcie do zmniejszenia zatrudnienia w rolnictwie, przy wielokrotnym zwiekszeniu produkcji. Nowa produkcja przyczynila się do wzrostu produkcji żywności i pewnego uzależnienia jej od warunkow przyrodniczych, ale ściślej powiązała ją ze źródłami energii. Wynika stad prosta zależność - ceny żywności będą wzrastaly wraz ze wzrostem cen energii. Jest to tzw. współzależność technologiczna.

SWIATOWA POLITYKA ENERGETYCZNA

Pierwszym źródłem energii wykorzystywanym w rozwoju ludzkości była energia sloneczna. Zaleta energii słonecznej jest jej praktycznie nieograniczona odnawialność. Większość osiągnięć rewolucji przemysłowej powstala jednak dzieki opanowaniu technologii wykorzystania paliw kopalnych jako źródła energi i substytutu sily ludzkiej. Czesciowym rozwiązaniem swiatowego problemu energetycznego może być bardziej efektywne wykorzystanie energi słonecznej. Dodatkowym, leczdotychczas słabo uzywanym, źródłem energii jest grawitacja, m.in. wykorzystanie perzyplywu fal morskich oraz energii wiatru. Ważna role w wielu rozwiniętych krajach odgrywa energia jądrowa. Zużycie energii wzrasta bardzo szybko. Energia stala się głownym czynnikiem uwzględnianym w założeniach współczesnej ekopolityki. Kopalne surowce paliwowe sa kluczowe w większości działań gospodarczych, sa tez waznym towarem w handlu międzynarodowym - na paliwa przypada około polowa importu i eksportu surowców. Wiele organizacji międzynarodowych, a w tym OPEC, probuje kształtować wielkość dostaw paliw na rynku swiatowym. Pierwszym paliwem kopalnym wykorzystywanym w znacznych ilościach był węgiel kamienny. Struktura pozyskiwanej energii jest nastepujaca: 64% pochodzi z paliw kopalnych, a 21% to energia wodna. Energia jadrowa stanowi 15% całości energii. Stale poszukuje się nowych rozwiązań technologicznych w energetyce. Jest to niezbędne do dalszego rozwoju ekonomicznego krajow uprzemysłowionych. Nowe technologie sa glownie związane z energia jadrowa. We współczesnym swiecie występują scisle związki miedzy rozwojem ekonomicznym a wzrostem zużycia energii. Wystepowanie kryzysow energetycznych nie jest zjawiskiem nowym, charakterystycznym dla epoki przemysłowej.

PRZYSZLOSC POLITYKI ENERGETYCZNEJ

Długofalowa polityke energetyczna w przyszłości będą kształtowały takie czynniki, jak:

1)Uświadomienie społeczeństwu, ze ustawiczny wzrost eksploatacji złóż paliw kopalnych prowadzi do ich wyczerpania i w konsekwencji do wzrostu cen energii

2)Zmiany w sytuacji politycznej i ekonomicznej krajow eksploatujaca rope naftowa mogą wpłynąć na stosunki z krajami importującymi rope naftowa

3)pojawienie się nowych technologii w energetyce, które mogą się wiązac z gazyfikacją węgla

GEOPOLITYCZNE ZNACZENIE ROPY NAFTOWEJ I GAZU ZIEMNEGO NA PRZYKLADZIE REGIONU KASPIJSKIEGO

Morze kaspijskie otacza 5 krajow: Rosja, Iran, Kazachstan, Turkmenistan i Azerbejdżan. Kraje te korzystające ze wspolnej bazy surowcow energetycznych i rozstrzygające uwarunkowane geopolitycznie problemy ich przesylania, składają się na tzw. region kaspijski. Kraje wokół Morza Kaspijskiego i położone w jego najbliższym sąsiedztwie (bez Iranu) stanowily do 1991r. republiki Związku Radzieckiego. Od czasu uzyskania niepodległości borykaja sie one jednak z licznymi trudnościami natury gospodarczej i społecznej. Podstawa ich gospodarki jest eksploatacja złóż ropy naftowej i gazu ziemnego, lecz na wydobycie i zbyt surowcow wpływają nie tylko uwarunkowania techniczne, ale tez społeczne i polityczne. Obecnie większość pól naftowych i gazowych regionu kaspijskiego to jedne z najbardziej atrakcyjnych obszarow do inwestowania przez międzynarodowe firmy. Kilka znaczących firm naftowych Zachodu, takich jak: Cheveron, Exxon i Mobil, uczestniczy w programach eksploatacji złoz ropy naftowej i gazu w Azerbejdżanie, Turkmenistanie i Uzbekistanie. Istnieja jednak przeszkody polityczne i techniczne hamujące eksploatacje złóż ropy naftowej i gazu w tym regionie. Obecność zachodnich firm naftowych w regionie kaspijskim jest dla Rosji konkurencyjna. Infrastruktura techniczna regionu kaspijskiego jest ponadto bardzo słabo rozwinięta, a wszystkie istniejące dotad szlaki transportowe sa zorientowane na Moskwe. Miejscowy przemysl naftowy, przy współudziale kapitalu zachodniego, zabiega o budowe nowej sieci rurociągów o kierunku wchód - zachód z pominieciem terytorium Rosji. Budowe rurociągu wchód - zachód hamuja rozne układy polityczne. Przebiegowi rurociągu przez terytorium Iranu sprzeciwiaja się Stany Zjednoczone, które chca utrzymac izolacje Iranu. Również porozumienia sojusznicze Rosji i Iranu, przy sprzeciwie Rosji, jeśli chodzi o budowe tego rurociągu, sprawiaja, ze jest to przedsięwzięcie trudne do realizacji. Konflikty etniczne to wazny problem, a jego rozwiązanie jest konieczne, aby w regionie kaspijskim mogło dojść do strategicznego współdziałania na wieksza skale. Kraje regionu kaspijskiego dążą ponadto o współprace z NATO i wykazuja chec integracji z Wspolnota Europejska. Te zainteresowania, jak i projekt rurociągu wschód - zachód z pominieciem terytorium Rosji, budza sprzeciw tej ostatniej. Na zachodzie przygotowano ogólne zalozenia programowe pomocne w rozwiązaniu problemów regionu kaspijskiego, według nich należy:

1)Zbudowac infrastrukture techniczna łącząca wszystkie kraje regionu kaspijskiego, a tym samym zredukowac prawdopodobieństwo konfliktu wyrosłego m.in. z roznic w poziomie zycia

2)Zdynamizowac nowe narodowe identyfikacje przez podejmowanie działań sprzyjających postepowi także w sąsiednich krajach

3)Skierowac pomoc Zachodu bezpośrednio do ludności regionu, a nie do rządów, w dodatku pomoc powinna mieć aspekt bardziej humanitarny, z większym naciskiem na przestrzeganie praw człowieka

GLOBALNE PROBLEMY Z WODA

Spośród zasobow wodnych kuli ziemskiej 97% przypada na wode słoną mórz i oceanow. Pozostale 3% stanowi woda słodka, lecz jej ¾ wystepuje w postaci lodowcow i pokrywy lodowej. Większość pozostałej ¼ tworzą wody gruntowe. Woda jest jednym z najbardziej uniwersalnych surowcow, niezbędnych w procesie metabolicznym organozmow żywych, w tym człowieka. Dzienne zapotrzebowanie organizmu ludzkiego na wode wynosi 2,5 l. Ogromne ilości wody pochłaniają procesy przemysłowe. Woda jest także wykorzystywana w hydroenergetyce. Zapotrzebowanie na wode stale rosnie, szczególnie w krajach uprzemysłowionych. Największe ilości wody słodkiej na powierzchni Ziemi znajduja się w jeziorach i rzekach afrykańskich - 30%, nastepnie w Wielkich Jeziorach w Ameryce Polnocnej - 25% oraz jeziorze Bajkał - 18%. Do nawadniania uzywa się obecnie wód głębinowych oraz odsalanej wody morskiej. Gromadzenie wód płynących nastepuje w sztucznych zbiornikach powstałych przez budowe zapór. Największymi zaporami sa: Karina w Zambii i Akosombo w Ghanie. Spiętrzanie wód daje gospodarce olbrzymie korzyści, ale ma także negatywne skutki dla zycia biologicznego i społecznego.

Waznym źródłem wody sa wody głębinowe. Stanowia one 0,5% całkowitej ilości wody na Ziemi. Perspektywa wyczerpania się zasobów wody słodkiej skłania człowieka do doskonalenia technologii pozyskiwania wody słodkiej z wody słonej mórz i oceanow. Odsalanie wody morskiej na wieksza skale jest jednak bardzo kosztowne i nie można obecnie mowic o skali przemysłowej tego procesu. Sugeruje się także wykorzystanie jako źródeł zaopatrzenia w wode lodowców na Grenlandii i Antarktydzie. W Polowie lat pięćdziesiątych amerykańscy eksperci zaproponowali plan wspólnego wykorzystania wód Jordanu, Jarmużu i Litanii przez Izrael i sąsiadujące z nim panstwa arabskie. Projekt odrzuciala jednak Liga Arabska.

W Polsce zasoby wody sa skromne, a postępujący postep demograficzny, urbanizacyjny i pzemyslowy wywoluje staly wzrost zapotrzebowania na wode. Badania hydrologiczne wykazaly, ze w Polsce wystepuje nie tyle absolutny deficyt wody, ile deficyt wody czystej.

Do najważniejszych czynnikow konfliktogennych w Polsce naleza:

1)Czynniki naturalne - wynikające z ograniczoności zasobów i coraz gorszej jakości źródeł zasilania

2)Czynniki demograficzne - związane ze zwiekszajaca się liczna ludności

3)Czynniki techniczne - spowodowane rozwojem infrastruktury technicznej

4)czynniki ekonomiczne - związane z dazeniem do obnizania kosztów eksploatacji zasobów wodnych.

Zasobność wód powierzchniowych w stosunku do 1 mieszkanca stawia Polske na przedostatnim miejscu wśród krajów Europy. Istnieje przekonanie, ze zasoby wodne sa dobrem ogolnym, a wiec tak jak powietrze, powinny być za darmo. W efekcie istnieje wielkie marnotrawstwo wody. W obliczu niedoboru wody i wzrastających kosztow jej pozyskania waznym kierunkiem rozwojowym staje się poszukiwanie skutecznych metod oczyszczania ścieków, pozwalających na ponowne wykorzystanie wody. Pelne uzdatnianie wody pochodzącej ze ścieków jest przeciętnie pięciokrotnie tańsze od dostarczania świeżej wody.

EKOPOLITYKA - TECHNOLOGIA - ROZWOJ

Rozwoj technologiczny i wzrost uprzemysłowienia stwarza wiele problemów natury ekologicznej, ekonomicznej i społecznej. W stosunkach międzynarodowych udzial w swiatowym pozyskiwaniu energii może służyc jako wskaźnik siły we wzajemnych relacjach. Panstwa, które sa zaliczane do rozwiniętych technologicznie lub wysoko uprzemysłowionych, kontroluja większość produkcji energii w skali swiatowej i maja przewage nad panstwami technologicznie mniej rozwiniętymi. Wiele, panstw chcąc uniezależnić się od dyktatu eksporterów ropy naftowej, zaczęło szukac paliw zastępczych. Obecnie większość rozwiniętych technologicznie krajow czerpie korzyści z tego, ze ich wysokie technologie pozwalaja na korzystna wymiane handlowa z krajami słabo rozwiniętymi, sprzedając im produkty przemysłowe drożej i kupując surowce taniej.

PROBLEMY SPOLECZNE

Kraje wysoko uprzemyslowione, importijace syrowce, nie chca eksportowac nowoczesnych technologii, lecz wysoko przetworzone produkty. Powszechne jest przekonanie, ze kraje uprzemysłowione powinny wspierać rozwój innych krajów w celu zmiejszenia dystansu miedzy krajami bogatymi i biednymi, ze dzieki międzynarodowym korporacjom nastapi ożywienie gospodarcze Trzeciego Świata, ze na skutek korzystnej wymiany handlowej miedzy Trzecim Światem a krajami wysoko uprzemysłowionymi nastapi zmniejszenie różnic w warunkach zycia i wzrost dochodu narodowego w krajach biednych. Praktyka pokazała, ze żadnego z tych celów dotychczas nie osiągnięto. Rozwój nowych technologii zmienia zasady industrializacji. Obecnie tylko zaawansowane technologie, m.in. przemysł precyzyjny, elektroniczny, stwarzaja szanse na znaczący postep i rozwój. Z tej szansy korzystaja dzis kraje Azji Południowo - Wschodniej. Stare koncepcje rozwoju przeżyly się, a nowe kształtuja już inne układy ekonomiczne, społeczne i polityczne. Tereny uprzemysłowione zmieniaja wyglad, a równocześnie powstaja ośrodki przemysłowe na obszarach dotychczas słabo lub zupełnie nieuprzemysłowionych, lecz dysponujących odpowiednia przestrzenia, na której można zbudowac nową infrastrukture, bez obciążeń przeszłością technologiczna. Zmienia się sposób produkcji, wielkość przedsiębiorstw, źródła zaopatrzenia w surowce, a w konsekwencji sposoby lokalizacji działalności produkcyjnej.

Dynamika nowych przestrzeni według G.Benki jest oparta na 3 zasadniczych elementach:

1)Przemyśle o wysoko zaawansowanej technologii, tworzącej nowe gałęzie i nowe produkty

2)Usługach na rzecz producentów, których liczba rośnie

3)Na dzialalnosci rzemiosła, jak również na małych i średnich przedsiębiorstwach

Lokalizacje ośrodków nowych technologii w jakimś kraju można analizować stosując:

a)makrospojrzenie - polegające na ustaleniu pozycji analizowanego kraju na mapie przedstawiające rozmieszczenie zaawansowanych (nowych) technologii w świecie

b)mikrospojrzenie - polegające na analizie rozmieszczenia przemysłów zaawansowanych technologii na mapie kraju.

Rozój gospodarczy świata nie przebiega harmonijnie, zarówno w skali makro (różnice miedzy panstwami) jak i mikro (różnice miedzy regionami wewnątrz kraju). Specjaliści od nowych technologii zastanawiaja się, jak przez dyfuzje zaawansowanych technologii zapewnic rozwoj krajow nowo wstępujących do Unii Europejskiej bez osłabienia dynamiki integracji technologicznej i ekonomicznej krajów będących członkami zjednoczonej Europy. Podstawowym problemem jest określenie wpływu polityki naukowej i technologicznej na spójność państw Unii Europejskiej. Można brac pod uwage 2 przypadki:

1)Koncentracje zaawansowanej technologii na obszarach specjalnie wybranych

2)Dyfuzje technologii i współpracę obejmujące zainteresowane panstwa

Transfer wysoko zaawansowanych technologii z zewnatrz, jak i wewnątrz rozwój tej gałęzi może się odbywac przy:

1)zapewnieniu właściwego klimatu politycznego do rozwoju badań i rozwoju technologicznego

2)Rozbudowie potencjału naukowo - badawczego

3)Rozbudowie infrastruktury społeczno - ekonomicznej i technicznej

4)Zaawansowanej urbanizacji

Niespełnienie któregokolwiek z tych warunków utrudnia napływ kapitału i związanych znim nowych technologii. Niezwykle wazne jest posiadanie nowoczesnej bazy materialnej programowej kształcenia. Stopień zaangażowania panstwa w rozwój nauki można mierzyc liczba ludzi z wyższym wykształceniem, a także liczna studentów szkół wyższych na 10 000 mieszkańców. W krajach o zaawansowanych technologiach współczynniki te sa bardzo wysokie, i odwrotnie w panstwach slabo rozwiniętych, bądź ze wzgledów ekonomicznych, bądź politycznych, wskaźniki wykształcenia społeczeństwa sa bardzo niskie.

W celu zapewnienia sprawnego funkcjonowania ośrodków zaawansowanych technologii jest niezbedna infrastruktura techniczna o najwyższym standardzie swiatowym. Konieczna jest sprawna komunikacja i szybki transport, dogodne połaczenia lotnicze. Nowe zaawansowane technologie wymagaja również nowych rozwiązań urbanistycznych uwzględniających pełna infrastrukture spoleczna i techniczna. W wielku panstwach powstaly już centra naukowo - produkcyjne, pracujące nad rozwojem zaawansowanych technologii. Nazwano je technopoliami. Krajami, które wykorzystuja wysoko zaawansowane technologie i które stworzyly znane w swiecie technopolie, sa: Stany Zjednoczone, Kanada, Wielka Brytania, Szwecja, Wlochy, Niemcy, Francja.

VI STOSUNKI MIEDZYNARODOWE I OTWARTOSC POLITYCZNA PANSTW - PROBA TYPOLOGII

ZARYS PROBLEMU

Społeczność miedzynarodowa to ogol panstw suwerennych, utrzymujących stosunki wzajemne regulowane przez prawo międzynarodowe. Konieczność współpłaszczyznowego rozwiązywania roznych problemow międzynarodowych prowadzila do zwoływania konferencji, a w konsekwencji powstania pierwszych organizacji międzynarodowych. Społeczność miedzunarodowa charakteryzuje maly stopien wewnętrznego zorganizowania. O sile i aktywności poszczególnych panstw świadczy ich stopien otwartości. Otwartość panstw jest przedmiotem zainteresowan wielu dyscyplin naukowych, a w tym i geografii politycznej, która podejmuje proby przestrzennego (regionalnego) uporządkowania panstw ze względu na ich stopien otwartości w stosunkach międzynarodowych. W polityce i geografii politycznej wielokrotnie podejmowano problem hierarchizacji panstw. Wymieniano przy tym rózne kategorie, które należy uwzględniać, np. miejsce panstwa w polityce międzynarodowej i sile jego oddziaływania na te polityke, potencjal gospodarczy, militarny, znaczenie położenia geograficznego, potencjal ludnościowy, otwartość itp. Zdefiniowanie otwartości nie jest latwe. Probe zdefiniowania otwartości panstwa podjeli geografowie amerykańscy, S.Cohen i L. Rosenthal, uważając, ze otwarty system polityczny mam maksymalny stopien zewnętrznych związków z innymi analogicznymi systemami w hierarchi politycznej. Związki te sa mierzone przez regulowane politycznie przemieszczanie się ludzi, przedmiotow oraz poglądów i przejawiaja się w specjalizacji, intensywności i kosmopolityzmie wykorzystania przestrzeni geograficznej. Zamkniety system polityczny poszukuje takich sposobow, aby odciac się od innych analogicznych systemow. Ta polityczna i ekonomiczna izolacja przejawia się w rozległym i uogólnionym wykorzystaniu przestrzeni geograficznej.

Otwartość polityczna przejawia się w aktywności panstwa na forum międzynarodowym zarówno w dwustronnych kontaktach miedzy panstwami, jak również w uczestnictwie w pracach organizacji międzynarodowych, obejmujących caly swiat bądź jego czesci. Aktywność ta jest zwiazana z dbałościa o interesy wlasnego kraju, z zainteresowaniem losami swiata oraz możliwością wpływania na nie.

Otwartość gospodarcza jest okreslana przez relacje zachodzące midzy panstwami na polu gospodarczym. O stopniu otwartości gospodarki panstwa świadczy poziom wymiany z zagranica, tj. wielkość eksportu i importu towarów i surowców.

Wielka role we współczesnym świecie odgrywa otwartość społeczna, związana z wymianą naukową, kontaktami kulturalnymi, sportowymi i turystycznymi. Kontakty te przyczyniaja się do likwidacji uprzedzeń wzajemnych, a przede wszystkim mają wpływ na stosunki polityczne i gospodarcze. Wszystkie formy otwartości wzajemnie się przenikają i kształtujja aktualną polityke zagraniczna rządów panstw.

Przeciwstawieniem otwartości jest izolacja. Koncepcja izolacjonizmu, w skrajnej postaci zbliżonej do ksenofobii, była jedna z podstaw polityki starożytnych Chin. Tendencje izolacjonistyczne pojawily się w XVIIw. W Japonii. Również Wielka Brytania na przełomie XIX i XXw. prowadziła polityke izolacjonizmu, pozostając poza sojuszami europejskimi organizowanymi przez Niemcy oraz Francje i Rosje. Wybuch I wojny swiatowej położył kres polityce izolacjonizmu. Kolejne pojawienie się tendencji izolacjonistycznych, chociaz na mniejsza skale, można dostrzec w stosunkach międzynarodowych w drugiej Polowie XXw. Krajami, które w dużym stopniu kierując się wzgledami ideologicznymi, podjeły polityke izolacjonizmu były Chiny Ludowe, Albania, Kambodża oraz czesciowo Korea Polnocna. Po II wojnie swiatowej nastapił zasadniczo odwrót od izolacjonizmu ku otwartości panstw. Obecnie bardzo modna jest doktryna globalizmu. Wywodzi się ona z poglądów A.T. Mahana, H. Mackindera i N.J. Spykmana, a niektórzy upatruja jej źródeł także w niemieckiej szkole geopolityki okresu międzywojennego.

Otwartość panstw świata mozna określic na podstawie:

1)Przynależności do organizacji międzynarodowych

2)Liczby ratyfikowanych konwencji międzynarodowych

3)Liczby przedstawicielstw dyplomatycznych

4)Wizyt dyplomatycznych w roku badanym

5)Udziału eksportu w tworzeniu dochodu narodowego

6)Liczby turystów zagranicznych w stosunku do liczby mieszkańców

Do określenia stopnia otwartości politycznej, gospodarczej i społecznej można stosowac wskaźniki syntetyczne (SI), natomiast do oceny rozkładu przestrzennego panstwa o zbliżonej wartości SI wskaźnik autokorelacji przestrzennej.

CHARAKTERYSTYKA I ROZKLAD PRZESTRZENNY WSKAŻNIKÓW OTWARTOŚCI

Przynależność do organizacji międzynarodowych uważa się za jeden z przejawów aktywności politycznej państw na forum międzynarodowym. Panstwa majace aspiracje do pełnienia roli znaczącego członka społeczności międzynarodowej, dbające o prestiż, a zarazem o korzyści, jakie z tego mogą wpływac dla własnego kraju, uczestnicza w wielu organizacjach, zarówno o zasięgu regionalnym, jak i ogólnoświatowym. Z panstw przynależnych do ponad 1000 organizacji międzynarodowych należy wymienic: Francje, Niemcy, USA, Wileka Brytanie, Belgie, Włochy, Holandie, Kanade, Szwajcarie. W mniej niż 100 organizacjach międzynarodowych znajduje się 5 panstw europejskich: Watykan, Andora, Albania, San Marino i Liechtenstein. Udział w organizacjach międzynarodowych wiąże się z wysokimi opłatami członkowskimi.

Żadnych konwencji międzynarodowych nie ratyfikowały Maledywy i Vanuatu, najwięcej - 240 ratyfikowała Francja. Przejawem utrzymania kontaktów miedzy panstwami jest posiadanie placówek przedstawicielskich na ich obszarach. Panstwa sa reprezentowane przez ambasady i konsulaty lub misje oraz wysokie komisje. Do grupy panstw o największej liczbie przedstawicielstw dyplomatycznych należą: USA, Wielka Brytania, Belgia, Niemcy, Japonia, Chiny, Włochy i Egipt.

Liczba wizyt dyplomatycznych świadczy o aktywności panstw tylko w obrebie badanym. Badając stopien otwartości panstwa za pomoca liczby wizyt na najwyższym szczeblu można wziąć pod uwage zarówno wizytujące osobistości, jak i wizytowane panstwa.

Udział handlu zagranicznego w tworzeniu dochodu narodowego zalezy od rozwoju gospodarczego poszczególnych panstw. Struktura obrotów towarowych panstwa, nasilenie i kierunki handlu oraz udzial w ogólnej produkcji daja obraz o sile gospodarki i stopniu otwartości panstw. Wskaźnikiem oceniającym znaczenie handlu zagranicznego dla gospodarki danego panstwa jest najczęściej wielkość eksportu i importu w przeliczeniu na 1 mieszkanca.

O atrakcyjności turystycznej panstwa decyduje wiele czynnikow, jak położenie geograficzne, atrakcyjność krajobrazowa, walory kulturowe oraz dostępność turystyczna (baza hotelowa, transport, restauracje zróżnicowane cenowo). Nie bez znaczenia jest również nastawienie ludności zamieszkujące poszczególne kraje i ich otwartość na turystyke oraz polityka rządów, która może zachęcać lub odstręczać turystów. Dużą role odgrywa tu także moda i utarte opinie oraz reklama. Największe wartości współczynnika turystyki zagranicznej odnotowuja w Europie: Monako, Szwajcaria, Austria, Hiszpania, Francja, Włochy; w Ameryce: Bahama, Jamajka, Kanada; kraje Bliskiego Wschodu: Singapur, Samoa, Tonga, Fidżi.

W celu wyodrębnienia grup panstw o zbliżonym stopniu otwartości posłużono się wskaźnikiem syntetycznym (SI). Otrzymano 4 grupy panstw o roznym stopniu otwartości:

1)SI > 0,5

W tej grupie znalazło się 27 panstw, z czego 1 w Afryce, 4 w Ameryce, 2 w Azji i 20 w

Europie

2)0,5 > SI > O

Do tej drupy zaliczono 56 panstw, z czego 16 w Afryce, 13 w Ameryce, 15 w Azji, 10 w

Europie, 2 w Oceanii

3)O > SI > -0,5

Do tej grupy zaliczono 68 panstw, z czego 29 w Afryce, 15 w Ameryce, 22 w Azji, 2 w

Europie

4) - 0,5 > SI

W tej grupie znalazły się 32 panstwa, z czego 10 w Afryce, 5 w Ameryce, 13 w Azji, 2 w

Europie, 2 w Oceanii

Grupe panstw o najwyższych wartościach SI stanowią państwa wyłącznie europejskie.

Do grupy panstw o najmniejszej otwartości naleza przede wszystkim kraje biedne, o bardzo niskim dochodzie narodowym oraz panstwa niedawno powstale, często małe i leżące na uboczu, tak jak Tonga i Nauru lub Bhutan. W grupie tej znajduja się także panstwa, które świadomie prowadziły lub prowadza polityke izolacji, jak Albania i Afganistan.

Na działalność panstwa na forum międzynarodowym niewątpliwie duży wpływ wywiera przeszłość historyczna i związane z nia doświadczenia.

PRZESTRZENNE ASPEKTY OTWARTOSCI PANSTW

Dyfuzja cech, symboli i wzorców zachowań politycznych w przestrzeni międzynarodowej jest jednym z wielu zjawisk wynikających z otwartości panstw. Jednak także sama otwartość jak cecha polityczna panstwa może być przedmiotem dyfuzji. Jednym z zagadnien scisle związanych ze zjawiskiem dyfuzji przestrzennej jest tzw. efekt sąsiedztwa, polegający na tym, ze prawdopodobieństwo stania się nowym, użytkownikiem innowacji jest wieksze w przypadku pozostawania w bezpośredniej bliskości z dotychczasowym nosicielem innowacji, niż w przypadku potencjalnych użytkowników znajdujących się dalej od niego.

Miedzy stopniami otwartości panstwa a jego miejscem zajmowanym w polityce międzynarodowej zachodzi ścisła zalezność. Jak już wspomniano, pozycja polityczna panstwa w świecie zalezy od takich czynnikow, jak: potencjał ludnościowy, ekonomiczny i militarny, położenie geograficzne, sytuacja wewnetrzna kraju. Od tego zalezy stopien otwartości kraju, który jest jednoczesnie jednym z elementow wpływających na range panstwa i jego prestiż międzynarodowy. Posługując się wartością wskaźnika syntetycznego otwartości SI oraz wykonana na jego podstawie mapa można stwierdzic, ze wśród 27 panstw swiata mających wskaźnik SI > 0,5 znajduja się:

1)Wszystkie panstwa o statusie mocarstw, bedace stalymi członkami Rady Bezpieczeństwa ONZ (Stany Zjednoczone, były ZSRR, Chiny, Francja i Wielka Brytania)

2)Siedem najbardziej rozwiniętych panstw swiata (Stany Zjednoczone, Japonia, Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Włochy, Kanada)

3)Dziesięć spośród dwunastu panstw członkowskich Uni Europejskiej

4)Dwanaście spośród szesnastu panstw należących do NATO

5)Pięć spośród sześciu mocarstw atomowych

Są to panstwa o wielkim potencjale ludnościowym, ekonomicznym i militarnym. Stopień otwartości tych panstw jest adekwatny do zajmowanej pozycji w świecie.

Za istotne ceche, sprzyjajaca rozwojowi panstwa, uwaza się dostępność do morza. Wielkość powierzchni kraju jeset jednym z czynnikow określających potencjał gospodarczy, militarny i polityczny panstwa, choc nie zawsze. Wielkość terytorium panstwa może odgrywac pozytywna role tylko wtedy, gdy inne czynniki środowiska geograficznego (klimat, gleba itp.) sa korzystne. O otwartości panstwa w tym przypadku bardziej decyduje intensywność wykorzystania obszaru niż jego wielkość.

Bardzo waznym czynnikiem kształtującym gospodarke panstwa, a przez to wpływającym na stopień jego otwartości, sa zasoby naturalne. Większość panstw najbardziej otwartych dysponuje różnorodnymi surowcami mineralnymi.

Bardzo duze znaczenie dla otwartości panstwa ma dostępność komunikacyjna. O tym decyduje również polozenie geograficzne panstwa na kontynencie, w regionie i na swiecie. Panstwa Europy zachodniej, przez które przebiegaja liczne szlaki komunikacyjne, gdzie krzyżują się trasy z poludnia na polnoc i ze wschodu na zachod, osiągnęły najwyższe wartości stopnia otwartości. Panstwa wyspiarskie natomiast, nie leżace na głownych szlakach morskich, maja bardzo ograniczone kontakty z innymi panstwami. W grupie najmniej otwartych panstw znalazly się: Napal, Bhutan, Jemen i Mongolia, które maja niewielka długość dróg i linii kolejowych, a zarazem leżą z dala od największych skupisk ludzkich.

Czynnikiem, który we współczesnym swiecie nie odgrywa już tak znaczącej roli jak dawniej, jest charakter granic. Granice panstwa, przebiegające przez trudno dostępne tereny, nie stanowia dzis, w dobie wysoko rozwiniętej techniki rakietowej, zbyt dużego utrudnienia.

Narody wpływaja na stosunki międzynarodowe, na otwartość ich panstw m.in. dzieki doświadczeniom historycznym, nagromadzonym wartościom cywilizacyjno - kulturalnym. Decyduje o tym również wkład narodu do rozwoju i funkcjonowania stosunkow międzynarodowych. Jeśli z owych tradycji, wartości i orginalnosci wynika poszanowanie dla innych narodów, równe ich traktowanie i tolerowanie odmienności systemów wartości, wzrasta prestiż panstwa, a zarazem możliwości zwiekszenia jego wpływu na stosunki międzynarodowe. Pozytywnym przykładem może być Szwajcaria, negatywnym Jugoslawia oraz kraje Bliskiego Wschodu.

Reansumujac szeroko pojmowane środowisko geograficzne nie jest czynnikiem ograniczającym stopien otwartości panstwa, choc może ułatwić lub utrudnic rozwój stosunkow międzynarodowych. Wchodzimy w ere, w której Zycie gospodarcze, kulturalne i polityczne podlega procesom internacjonalizacji.

LIDERZY SWIATOWEJ POLITYKI

Otwartość panstwa sprawia, ze poszukuja one nowych rozwiązań. Niemal cały XXw. był wiekiem wielkich konfrontacji gospodarczych, militarnych, a nastepnie politycznych. Konfrontacje systemow w skali swiatowej rozpoczął w 1949r. ZSRR, powołując Rade Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), bedaca próba stworzenia własnej strefy wpływów gospodarczych. Dwa lata pozniej szesc panstw Europy Zachodniej utworzyło Europejska Wspólnotę Wegla i Stali, która w 1957r. przekształcono w Europejska Wspólnotę Gospodarcza (EWG), od 1992r. Unię Europejską. Najsilniejsza pozycje w swiecie przez jakis czas miała EWG, wspierana do pewnego czasu przez Stany Zjednoczone i Kanade. Unia Europejska jest oparta na przyszłościowej idei powstania Europejskich Stanów Zjednoczonych, a obecnie umożliwia stworzenie warunków nie skrępowanej paneuropejskiej wyminany handlowej. Europejski handel jest oparty na różnego rodzaju porozumieniach i umowach o wolnym handlu. Sa to UE i EFTA, umowy o wolnym handlu miedzy EFTA a niektórymi krajami środkowej Europy, w tym z Polska, oraz strefa wolnego handlu obejmujaca kraje CEFTA.

Unia Europejska ustala warunki współpracy we wlasnej strukturze na zasadzie protekcjonizmu, szczelnie zamykając swoje rynki przed towarami japońskimi, amerykańskimi i wschodnioeuropejskimi. Gdy Ameryka Północna ze Stanami Zjednoczonymi zorientowała się, ze taka polityka UE może doprowadzic ja do utraty pozycji lidera gospodarczego w swiecie, utworzyla własna organizacje pod nazwa Północnoamerykańskie Porozumienie o Wolnym Handlu (NAFTA). NAFTA ma przysporzyć każdemu krajowi członkowskiemu miejsc pracy, ułatwić przepływ kapitału, towarów i usług. Powołanie NAFTA świadczy, ze nastepuje pewne przegrupowanie międzynarodowych układów i ze Stany Zjednoczone przywiązuja coraz mniejsza wage do partnerstwa z Europa.

VII GLOBALISTYKA W GEOGRAFII POLITYCZNEJ I W GEOPOLITYCE

POJECIE GLOBALISTYKI

Stopień otwartości panstw prowadzi do globalistyki, która zajmuje się politycznymi, gospodarczymi i kulturalnymi procesami w skali swiatowej. Globalistyka korzysta z dorobku badawczego i pojęć teoretycznych innych dyscyplin naukowych, szczególnie z ekonomii, Hendlu międzynarodowego i nauk politycznych zajmujących się stosunkami międzynarodowymi, oraz geopolityka. Podejście globalistyczne ujawnia struktury globalne sprawiające, ze wymiana miedzynarodowa staje się możliwa. Świat w ujeciu globalistyki nie jest tylko zbiorem 194 panstw, system swiatowy jedynie układem powiązań handlowych i gospodarczych lub siecią przepływów towarów miedzy panstwami. Swiat to spoleczna struktura globalna. Jej istnienie powoduje, ze globalistyka wyodrębnia się jako kierunek badawczy zajmujący się systemem swiatowym.

GENEZA I ROZWOJ GLOBALISTYKI

Zainteresowanie problemami określanymi obecnie jako globalne pojawiło się już w XIXw. W procesie rozwoju globalistyki można wyróżnić, jeśli chodzi o geneze problemów globalnych, dwa źródła wynikające z potrzeby dzialania człowieka:

1)Konieczność ratowania ludzkości (utopiści) - na wizje przyszłości utopistów mialy wpływ obserwowane przez nich sprzeczności pomiedzy rzeczywistościa a oczekiwaniami. Jakkolwiek różnili się oni miedzy soba co do sposobów rozwiązywania narastających problemów, łaczyła ich teza, ze w swiecie brak właściwego ładu. Koncepcje ich choc oparte na wyobrazni, były chetnie akceptowane przez opinie publiczna. Przedstawicielami tego kierunku byli: Th. Malthus, B. Russel, J. Neuman, A. Clarke. Wymienić należy także działający od 1968r. Klub Rzymski, miedzynarodowa organizacje zajmujaca się badaniami nad rozwojem ludzkości.

2)Potrzeba zarzadzania globalnego i tworzenia „jedni” swiata w celu rozwiązywania jego problemów - twórcy tej koncepcji wiążą natomiast swe nadzieje z ponadpaństwowymi organizacjami decydenckimi, których celem dzialania jest rozwiązywanie lub regulowanie narastających problemów. Zasadnicze sa tu kwestie godzenia sprzeczności pomiedzy interesami organizacji gospodarczych, które maja zasieg międzynarodowy, a interesami panstwa w sensie politycznym, które pozostaje i działa w ustalonych jego granicach. Wyrożnia się przy tym globalizacje „od góry”, powiązaną w różny sposób z globalizacja polityczna - podejmowane inicjatywy przez organizacje ponadpaństwowe przekazywane w dół, oraz globalizacje „od dołu”, bedaca wynikiem tzw. ruchów wspierających inicjatywy ponadpaństwowe przez międzynarodowe układy o róznym rodowodzie, ruchy społeczne lub regionalne, ale nie bedace organizacjami ponadpaństwowymi.

Jako początek inicjatywy „od góry”, można potraktowac spotkanie w lipcu 1944r. przedstawicieli 45 panstw w Breton Woods. W czasie tego spotkania omawiano projekty kierowania gospodarka swiatowa przedstawione przez J. Keynesa i H.D. Whita. Powołano m.in. Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Swiatowy. Poza Keynesem i Whitem do twórców kierunku zarzadzania globalnego zalicza się N. Thrifta i A. Elkinsa.

Cecha globalistyki jest jej interdyscyplinarność.

W Anioł w artykule „Zależności globalne a stosunki międzynarodowe” wymienił 3 podstawowe cechy problemów globalnych:

1)Ogólnoświatowa skala, a wiec problemy te dotycza calej ludzkości, maja charakter ponadpaństwowy i ponadregionalny, w mniejszym lub większym stopniu obiektywnie oddziałuja na rozwój wszystkich społeczeństw

2)Olbrzymia waga, czyli, ze problemy te maja charakter krytycznych zagrożeń, toteż sa szczególnie istotne z punktu widzenia perspektyw człowieka.

3)Sposób rozwiązywania, aby problemy te przezwyciężyć jest potrzebna możliwie ścisła i szeroka współpraca wszystkich zainteresowanych stron, co z reguły jest równoznaczne z koniecznościa zjednoczenia w tym celu wysiłków i działań całej społeczności międzynarodowej.

W szerszym ujęciu globalistyke należy traktować jako nauke zajmujaca się badaniem systemu swiatoego. Jej głównym przedmiotem zainteresowań będzie wówczas rozwój polityki i gospodarki swiatowej. Jakkolwiek studia nad systemem swiatowym powinny obejmowac szeroki profil problemów, rozwiązywanych rożnymi metodami, jednak wszystkie prace musza uwzględniać dwa podstawowe założenia:

1)Przyjąć, ze globalny system istnieje na zewnatrz społeczeństw narodowych

2)System swiatowy wpływa na rozwój lub niedorozwój wielu społeczeństw narodowych, tkwiących w strukturach globalnych. W rezultacie rozwój lub niedorozwój jakiegoś kraju bardziej zależy od miejsca, które ten kraj zajmuje w swiatowym podziale pracy, niż od jego potencjału narodowego.

Przejawem globalizacji procesow społecznych i gospodarczych jest także powstający międzynarodowy sektor usług oraz miasta światowego.

JAKIE PROBLEMY GLOBALNE I JEKI ROZWIAZANIA?

Najczęściej wydziela się następujące gripy problemów globalnych:

1)Ogólnospołeczne - wojna i pokój, przezwyciężanie zacofania i zabezpieczenie wzrostu ekonomicznego

2)Człowiek i społeczeństwo - postep naukowo - techniczny, twórczość i kultura, eksplozja demograficzna, problemy zdrowotne

3)Człowiek i przyroda - zasoby, aprowizacja, środowisko ekologiczne

4)Swiatowy system globalny

Na spotkaniu Klubu Rzymskiego w Hanowerze w 1989r. jego członkowie postanowili dokonać analizy sytuacji, w jakij znalazł się swiat, i zadania, jakie w związku z tym ma do spełnienia klub. W wyniku zaprezentowanych wówczas przemyśleń powstała książka „Pierwsza rewolucja globalna - jak przetrwać?” A Kinga i G. Schneidera, w której autorzy stwierdzaja, ze stojace przed nami problemy nie maja charakteru intelektualnego lub tylko analitycznego. W gre wchodzą czyjeś istotne interesy i okreslona struktura władzy. W rzeczywistym swiecie nieuchronnie działają sprzeczne interesy.

Wielu autorów uważa, ze rozwiązywaniem problemów globalnych, nawet katastroficznych, powinny się zająć organizacje ponadpaństwowe. Szczególnie ważna rolę w tym działaniu może odegrać polityka finansowa swiata.

Międzynarodowy system finansowy zglobalizował się do rozmiarów nie występujących dotąd w innych sektorach gospodarki. Przykładem globalnego kierowania może być miedzynarodowa bankowość i jej oddziaływanie na gospodarke i polityke swiata przez ponadpanstwowa organizacje bankową, która jest Bank Rozrachunków Miedzynarowowych. Ostatnio jest on postrzegany jako kierujący swiatowym rynkiem finansowym oraz jako jedyna istniejaca instytucja zdolna do odgrywania roli międzynarodowego bankowego nadzorcy i regulatora rynku finansowego.

Szczególnym przykładem międzynarodowego rynku finansowego jest eurorynek pieniężny. Jest to ponadnarodowy rynek środków na rachunkach bankowych w najważniejszych wymienialnych walutach swiata. Operacje eurorynku pieniężnego sa zawierane w walucie, która nie jest waluta krajowa partnerów transakcji. Eurorynek nie podlega żadnym prawa narodowym ani żadnej bezpośredniej kontroli narodowych lub międzynarodowych władz monetarnych. Podstawowa zasada jego działania jest pełna swoboda konkurencji.

Przedstawione powyżej przykłady sa działaniami globalnymi od góry. Inna drogą pozapaństwowego kierowania losami świata jest działalność organizacji międzynarodowych. Maja one na celu łączenie grup inicjatywnych róznych panstw wokół wspólnego zadania. Sa to dzialania globalne od dołu. Przykładem tego typu organizacji jest Greenpeace - miedzynarodowa grupa aktywistów ochrony środowiska oraz Amnesty International - organizacja zajmujaca się prawami człowieka.

BADANIA PROBLEMÓW GLOBALNYCH I ICH OSIAGNIECIA

Globalistyka od zakończenia II wojny swiatowej stara się wykazać, ze panstwa nie sa jedynymi znaczącymi uczestnikami stosunków miedzynaropdowych. Pokazano dzieki niej bezradność, a nawet hamujaca role panstwa jako podstawowego elementu struktury międzynarodowej przy rozwiązywaniu problemów globalnych.

Realizowane prace badawcze z zakresu globalistyki można podzielić na kilka grup ze względu na proponowany sposób rozwiązań badanych problemów:

1)Prace zakładające, ze problemy globalne współczesności mogą być przezwyciężane przez rozbudowe mechanizmów rynkowych i rozszerzanie wolnej konkurencji na cały swiat. Sa one związane z ideologia leseferyzmu.

2)Prace, które zmierzaja do przestawienia modelu rzadu swiatowego. Zakładaja one wprowadzenie mechanizmów regulacyjno - koordynacyjnych, ustalonych na szczeblu ogólnoświatowym. Uzasadnieniem tych działań jest stwierdzenie malejącego znaczenia panstwa i rosnącej potrzeby współpracy ogólnoświatowej. Role regulacyjno - koordynacyjna pełniłby demokratyczny organ, bedacy ponadnarodowa władza ustawodawcza, wyłoniony w porozumieniu wszystkich narodów.

3)Prace zawierające propozycje rozwiązań najistotniejszych problemów globalnych przez godzenie współczesnego policentryzmu życia międzynarodowego z racjonalna i planowa interwencja różnych organów społeczności międzynarodowej. Podstawa takich działań powinny być konkretne i długofalowe porozumienia miedzy panstwami lub grupami panstw.

4)Prace związane z potrzebami zamanifestowania solidarności z globalnym problemem, który aktualnie dotknął ludzkość i który nagle wymaga podjęcia działan szerszej społeczności swiatowej.

Wzrastajaca świadomość, stwierdza Z. Cesarz, sprawia, ze „odizolowanie się od wielu zagrożeń swiatowych jest niemożliwe, skłania władze panstw do zachowań problobalnych i kooperacyjnych”. Możliwa staje się więc eliminacja szkodliwej nieufności w życiu międzynarodowym. Z badań wynika, ze nastepuje to pod wpływem:

1)Zwiekszenia się przepływu informacji miedzy panstwami

2)Eliminowania uprzedzeń oraz stereotypów ideologicznych, kulturowych i narodowych

3)Zastepowania pojęcia wroga i przeciwnika, pojęciem konkurent, a właściwie partner

4)Zwalczania kultu siły i militarnego myślenia społeczeństwa

5)Świadomości, ze globalny system potrzebuje do zaistnienia społeczeństwa dążącego do naprawy słabości - globalnego spolecznstwa otwartego.

STOPIEN GLOBALIZACJI SWIATA - PROBA ANALIZY PRZESTRZENNEJ

Stopien globalizacji poszczególnych panstw można zmierzyć. Miernikami stopnia globalizacji powinny być wskaźniki świadczące o uczestnictwie panstw w tym procesie, istotne z punktu widzenia założeń definicji globalistyki. Wedlug autora jest to uczestnictwo w organizacjach swiatowych, takich jak: Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Swiatowy i Światowa Organizacja Handlu. Z dotychczasowych rozważań wynika, ze proces globalizacji jest nieunikniony. Globalizacja oznacza integracje narodów i regionów, konieczność zmiany struktur gospodarczych, co prowadzi do przekształceń w gospodarce swiatowej, do tworzenia sieci wszechstronnych powiązań, powstania olbrzymich rynków, swiatowej wymiany towarów i usług oraz nowych rodzajów konsumpcji. Rozwój badań naukowych i wykorzystanie ich wyników sprawia, ze globalizacja ma aspekt kulturotwórczy. Globalizacja nie może ograniczac się tylko do rozwiązywania kwestii ekonomicznych i wprowadzania innowacji technologicznych.

---