1. Geografia jako nauka.
Geografia- nauka o powłoce ziemskiej i jej przestrzennym zróżnicowaniu pod względem przyrodniczym i społeczno - gospodarczym oraz o związkach jakie zachodzą między jej elementami, a także pomiędzy środowiskiem geograficznym a działalnością człowieka.
Słowo „geografia „wywodzi się ze starożytnego języka greckiego: geo - "ziemia" i grapho - "piszę". Za twórcę terminu uważa się Eratostenesa z Cyreny.
Podział nauk geograficznych:
Geografia fizyczna - zajmuje się środowiskiem przyrodniczym, jego cechami i zjawiskami je kształtującymi:
hydrologia - nauka o wodach
meteorologia - nauka o pogodzie
klimatologia - nauka o klimacie
geomorfologia - nauka o rzeźbie powierzchni Ziemi
geologia- nauka o skałach i budowie wnętrza Ziemi
biogeografia - nauka o rozmieszczeniu życia na Ziemi
Geografia społeczno-ekonomiczna - (antropogeografia, geografia człowieka) - zajmuje się wszelkimi aspektami działalności człowieka i jego wpływu na środowisko przyrodnicze:
geografia osadnictwa
geografia zaludnienia
geografia przemysłu
geografia komunikacji
geografia rolnictwa
geografia turystyki
geografia polityczna
geografia usług
Geografia regionalna- nauka o regionach geograficznych, obejmuje zarówno treści geografii fizycznej jak i ekonomicznej.
Kartografia - nauka o mapach .
2. Współrzędne geograficzne
Określeniu położenia konkretnego punktu na Ziemi służą współrzędne geograficzne ( sieć południków i równoleżników) .
Własności południków (południki- linie łączące bieguny wzdłuż najkrótszej krzywizny Ziemi):
- wszystkie są łukami jednakowej długości
- wyznaczają kierunek północ-południe
- „zbiegają się” na biegunach
- przybierają wartości od 0° do 180°, przy czym południki 0° i 180° dzielą kulę ziemską na półkulę wschodnią i zachodnią
- na powierzchni Ziemi można w wyobraźni narysować nieskończenie wiele południków
Własności równoleżników
-równik i równoleżniki są do siebie równoległe
-równik jest najdłuższym równoleżnikiem i dzieli kulę ziemską na półkulę północną i południową
-między równikiem a biegunami można wyznaczyć nieskończenie wiele równoleżników
-równoleżniki są różnej długości
-równoleżniki wyznaczają kierunki wschód-zachód.
Szerokość geograficzna: to kąt zawarty między płaszczyzną równika a promieniem ziemskim, przechodzącym przez dany punkt na powierzchni Ziemi. Szerokość geograficzna może być północna ( N) lub południowa ( S) i może przybierać wartości od 0° na równiku do 90°, jeżeli punkt znajduje się na biegunie.
Długość geograficzna: kąt zawarty między półpłaszczyzną południka początkowego i południka przechodzącego przez dany punkt na powierzchni Ziemi. Długość geograficzna może być wschodnia ( E) lub zachodnia ( W) i może przybierać wartości liczbowe 0° do 180°.
W 1911r. ustalono, że południk początkowy (0°) przechodzi przez dzielnicę Londynu - Greenwich.
3. Klasyfikacja siatek kartograficznych
Siatka kartograficzna - układ południków i równoleżników na mapie.
Siatka geograficzna - układ południków i równoleżników na globusie.
Odwzorowanie kartograficzne - sposób przedstawiania siatki geograficznej na płaszczyźnie.
Odwzorowanie może być:
Wiernokątne - (nawigacyjne, np. siatka Merkatora)
Wiernopowierzchniowe - (mapy użytków rolnych; np. siatka Mollweidego)
Wiernoodległościowe - (lotnicze)
Rodzaje odwzorowań i ich cechy:
Płaszczyznowe - południki są liniami prostymi a równoleżniki okręgami współśrodkowymi (okolice okołobiegunowe)
Stożkowe - południki są liniami prostymi a równoleżniki łukami (państwa, kontynenty)
Walcowe - południki i równoleżniki są liniami prostymi przecinającymi się pod kątem prostym
4. Składniki i cechy map
Mapa- obraz powierzchni Ziemi lub jej części, przedstawiony na płaszczyźnie, według zasad odwzorowania kartograficznego, w skali, za pomocą umownych znaków graficznych.
Cechy mapy:
- wymierność-czyli możliwość odczytania rzeczywistych rozmiarów obiektów za pomocą skali i określenie ich położenia za pomocą siatki kartograficznej;
-czytelność-osiąga się ją dzięki generalizacji (uogólnieniu) oraz legendzie, w której znajdują się wyjaśnienia wszystkich znaków na mapie.
Generalizacja-to eliminowanie z mapy treści mało istotnych.
Podział map ze względu na skalę:
topogrficzne- o skali > 1:200 000. Mapy dokładne; przedstawiają szczegółowo rzeźbę terenu, sieć rzeczną , drogi, budynki i inne elementy topograficzne.
przeglądowo - topograficzne- o skali mniejszej niż 1:200 000, lecz większej od 1:1 000 000; zawierają treść uboższą niż mapy topograficzne
przeglądowe- o skali mniejszej lub równej 1: 1 000 000; mapy bardzo ogólne, zawierają tylko najważniejsze treści.
Podział map ze względu na treść:
ogólnogeograficzne- przedstawiają różnorodne elementy terenu np. ukształtowanie powierzchni terenu, sieć wodną , drogi, sieć osadniczą.
tematyczne-przedstawiają wybrane zagadnienia z zakresu geografii fizycznej lub społeczno - ekonomicznej.
Istnieje również podział map ogólnogeograficznych na polityczne i fizyczne.
Metody prezentowania informacji na mapie:
-metoda sygnaturowa
- metoda zasięgów
- kartodiagram
- kartogram
- metoda kropkowa
- metoda izolinii
Rzeźbę terenu na mapach przedstawia się za pomocą poziomic- linii łączących punkty na powierzchni Ziemi, znajdujące się na tej samej wysokości w stosunku do poziomu morza.
Skala mapy:
Skala-stosunek odległości na mapie do odległości w terenie
Rodzaje skal:
skala liczbowa 1: 1 000 000
skala mianowana 1cm: 1 000 000cm
1cm: 10 000m
1cm: 10km
skala liniowa
5. Obliczanie odległości i pola powierzchni na mapie
Zadanie 1
Na mapie w skali 1: 25 000 zmierzono odległość pomiędzy punktami A i B. Wyniosła ona 14cm. Oblicz rzeczywistą odległość dzielącą punkty A i B.
Komentarz i rozwiązanie:
Zapisz skalę w postaci mianowanej, czyli: 1cm= 250m
1centymetr zmierzony na mapie odpowiada 250m w terenie.
Z kolei z treści zadania wynika, iż odległość A-B, którą zmierzyliśmy, wyniosła 14cm. Układamy proporcję, z której obliczamy odległość rzeczywistą:
1cm= 250m
14cm= x-odległość rzeczywista
Stąd: 
X= 3500m= 3,5km
Odpowiedź:
Rzeczywista odległość pomiędzy punktami A i B wynosi 3,5km.
Zadanie 2
Droga łącząca miast C i miasto D ma długość 36km. Oblicz, ile wynosi jej obraz na mapie w skali 1: 75 000
Komentarz i rozwiązanie:
Zapisz skalę w postaci mianowanej, czyli: 1cm= 750m
1cm= 0,75km
Odległość w terenie wynosi 36km. . Układamy proporcję , z której obliczamy odległość na mapie w podanej skali:
1cm= 0,75km
odległość na mapie-x = 36km
stąd: 
x = 48cm
Odpowiedź:
Odległość na mapie wynosi 48cm.
Zadanie 3:
Na mapie w skali 1:50 000 zmierzono obszar lasu . Jego powierzchnia wyniosła 30cm2. Oblicz rzeczywistą powierzchnię lasu.
Komentarz i rozwiązanie:
Zapisz skalę w postaci mianowanej, czyli: 1cm= 500m
Następnie określ skalę powierzchniową, czyli: 1cm2= 
1cm2= 250 000m2
Skoro 1cm2 odpowiada 250 000m2 , a zmierzony las ma powierzchnię 30cm2, zatem:
1cm2= 250 000m2
30cm2= x- powierzchnia rzeczywista
stąd:
x=
Pamiętając, że: 1km2= 1 000 000m2 X= 7 500 000m2
Wynik możemy zapisać: X= 7,5 km2
Odpowiedź: Rzeczywista powierzchnia lasu wynosi : 7,5km2.
6. Ruch obrotowy Ziemi i jego następstwa:
Ruch obrotowy ( wirowy) - ruch Ziemi wokół własnej osi z zachodu na wschód. Pełny obrót trwa 23 godziny 56 minut 4 sekundy.
Następstwami ruchu obrotowego są:
- zjawisko dnia i nocy
- pozorny ruch Słońca i innych gwiazd po niebie
- spłaszczenie Ziemi przy biegunach
- występowanie siły Coriolisa
- różnica czasu słonecznego miejsc położonych na różnych południkach.
Umowną granicę zmiany daty wyznacza południk 180°. Przekraczając tę granicę ze wschodu na zachód, tracimy jeden dzień. Natomiast gdy podróżujemy w kierunku przeciwnym, zyskujemy jeden dzień .
7. Ruch obiegowy Ziemi i jego następstwa
Ruch obiegowy- obieg Ziemi dookoła Słońca po drodze zwanej orbitą, która ma kształt elipsy. Oś ziemska jest nachylona do płaszczyzny orbity pod stałym kątem 66 stopni 33 minuty. Ziemia porusza się po orbicie z prędkością 30 km/s w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara( patrząc od strony bieguna północnego).
Pełny obieg Ziemi wokół Słońca trwa 365 dni 5 godzin 49 minut, czyli rok. Po każdych czterech latach te około 6 godzin z każdego roku zostaje dodane jako jeden dzień do najkrótszego miesiąca, czyli do lutego. Są to wówczas tzw. lata przestępne, w czasie których luty liczy sobie 29 dni, a nie 28 jak to ma miejsce w przypadku normalnych lat (lata zwykłe).
Następstwami ruchu obiegowego są:
-występowanie astronomicznych pór roku
-nierównomierne ogrzanie powierzchni Ziemi
-zmiana wysokości Słońca nad widnokręgiem
-zmiana długości dnia i nocy na Ziemi
-występowanie dni i nocy polarnych
-zmiana miejsca wschodu i zachodu Słońca na widnokręgu.
Strefy oświetlenia Ziemi:
-strefa międzyzwrotnikowa
-strefa umiarkowana ( północna i południowa )
-strefa podbiegunowa ( północna i południowa )
Oświetlenie Ziemi w ciągu roku:
21 marca -równonoc wiosenna
- Słońce góruje w zenicie nad równikiem
- na biegunie północnym zaczyna się dzień polarny, a na biegunie południowym noc polarna
- na całej Ziemi dzień i noc trwają po 12 godzin
22 czerwca- przesilenie letnie
- Słońce góruje w zenicie nad zwrotnikiem Raka
- w całej strefie okołobiegunowej północnej trwa dzień polarny
- w całej strefie okołobiegunowej południowej trwa noc polarna
23 września- równonoc jesienna
- Słońce góruje w zenicie nad równikiem
- na biegunie północnym zaczyna się noc polarna, a na biegunie południowym dzień polarny
- na całej Ziemi dzień i noc trwają po 12 godzin
22 grudnia - przesilenie zimowe
- Słońce góruje w zenicie nad zwrotnikiem Koziorożca
- w całej strefie okołobiegunowej północnej trwa noc polarna
- w całej strefie okołobiegunowej południowej j trwa dzień polarny
8. Obliczanie czasu słonecznego
W zadaniach związanych z czasem słonecznym interesuje nas jedynie długość geograficzna miejscowości, szerokość geograficzna jest bez znaczenia (czyli interesują nas tylko oznaczenia E - na wschód od południka 0° oraz W - na zachód od południka 0°).
1° = 4 minuty
obrót z ZACHODU na WSCHÓD !
Zadanie 1: W Krakowie (50° N, 20° E) jest godzina 9:00 czasu słonecznego. Oblicz czas słoneczny w tym samym momencie w Barcelonie (41° N, 2° E).
Ustalamy długość geograficzną Krakowa i Barcelony:
Kraków = 20° E
Barcelona = 2° E
Wykonujemy rysunek pomocniczy:
Obliczamy różnicę długości geograficznych obu miejscowości:
20° - 2° = 18°
Obliczamy różnicę czasu słonecznego:
18° · 4 minuty = 72 minuty
72 minuty = 1 godzina i 12 minut
Barcelona leży na zachód od Krakowa, więc zawsze będzie tam godzina wcześniejsza . Dlatego od godziny 9.00 należy odjąć 1 godzinę i 12 minut.
9:00 - 1 godzina i 12 minut = 7:48
Formułujemy odpowiedź:
Kiedy w Krakowie jest godzina 9:00 czasu słonecznego, w Barcelonie jest godzina 7:48 czasu słonecznego.
Zadanie 2: W Wiedniu (48° N, 16° E) jest południe słoneczne. Oblicz czas słoneczny w tym samym momencie w Chicago (42° N, 88° W).
Ustalamy długość geograficzną Wiednia i Chicago:
Wiedeń = 16° E
Chicago = 88° W
Wykonujemy rysunek pomocniczy:
Obliczamy różnicę długości geograficznych obu miejscowości:
16° + 88° = 104°
Obliczamy różnicę czasu słonecznego:
104° · 4 minuty = 416 minut
416 minut = 6 godzin i 56 minut
Chicago leży na zachód od Wiednia , dlatego od godziny 12.00 odejmujemy 4 godziny i 56minut.
12:00 - 6 godzin i 56 minut = 5:04
Formułujemy odpowiedź:
Kiedy w Wiedniu jest południe słoneczne, w Chicago jest godzina 5:04 czasu słonecznego.
ATMOSFERA
9. Budowa i skład atmosfery
Atmosfera ziemska to powłoka gazowa otaczająca Ziemię, składa się z mieszaniny gazów zwanych powietrzem.
Atmosfera ziemska składa się z następujących gazów:
78,1% azotu,
20,9% tlenu,
0,9% argonu,
0,1% innych gazów, jak: wodór, hel, krypton i ksenon.
Zawiera ono także zmienną ilość pary wodnej, dwutlenku węgla oraz składników mineralnych i organicznych, do których należą: pyły, sadza, sole i bakterie.
Budowa atmosfery:
Atmosfera ma budowę warstwową. Podział na warstwy związany jest ze zmianą temperatury powietrza wraz ze wzrostem wysokości. Wyróżnia się następujące warstwy atmosfery:
Troposfera- warstwa przylegająca do powierzchni Ziemi, sięgająca od około 7 km nad biegunami do 17-18 km nad równikiem. Wraz ze wzrostem wysokości temperatura spada średnio o 0,6°C na każde 100 m. W warstwie tej zachodzą procesy , które kształtują pogodę i klimat.
Stratosfera- warstwa sięgająca do około 50 - 55 km. W górnej części temperatura powietrza wzrasta do 0°C. Na wysokości 20-30 km występuje ozonosfera, warstwa o podwyższonej zawartości ozonu.
Mezosfera- w warstwie ponownie następuje spadek temperatury do około -80 °C; sięga do około 85 km wysokości.
Termosfera - warstwa, w której następuje wzrost temperatury do wartości ponad 1000°C. W termosferze pod wpływem promieniowania ultrafioletowego dochodzi do silnej jonizacji gazów. Tę część atmosfery określa się często mianem jonosfery. Występują tu zorze polarne.
Egzosfera- rozciągającą się jeszcze powyżej 600 km. Następuje tu ucieczka gazów atmosferycznych w przestrzeń międzyplanetarną.
10. Czynniki wpływające na temperaturę powietrza
Izotermy - linie na mapach łączące punkty o tej samej temperaturze powietrza.
Amplituda- różnica między maksymalną a minimalną temperaturą zanotowaną w określonym czasie.
Inwersja temperatury powietrza- zjawisko wzrostu temperatury powietrza wraz ze wzrostem wysokości.
Czynniki wpływające na temperaturę powietrza:
- szerokość geograficzna
- zachmurzenie
- ukształtowanie powierzchni
- rodzaj podłoża
- odległość od zbiorników wodnych
- wysokość nad poziomem morza
- prądy morskie
11. Ciśnienie atmosferyczne i wiatr na kuli ziemskiej
Ciśnienie atmosferyczne- nacisk jaki wywiera słup powietrza na jednostkę powierzchni.
Jednostką ciśnienia atmosferycznego jest hektopaskal ( hPa) . Za normalne ciśnienie atmosferyczne uznaje się ciśnienie powietrza o temperaturze 0°C, mierzone na poziomie morza na szerokości geograficznej 45°, które wynosi 1013 hPa.
Izobary- linie na mapach łączące punkty o jednakowych wartościach ciśnienia atmosferycznego.
Niż baryczny (cyklon) - występuje, gdy wartości izobar maleją w kierunku środka układu i ciśnienie w jego centrum jest najniższe.
Wyż baryczny (antycyklon) - występuje, gdy wartości izobar wzrastają ku środkowi, a ciśnienie w centrum układu ma wartość największą.
Wiatry na kuli ziemskiej:
Wiatr- poziomy ruch powietrza w troposferze wywołany różnicą ciśnienia atmosferycznego. Wiatr zawsze wieje od wyżu do niżu.
Wiatry można podzielić na:
a) stałe: np. pasaty
Pasaty- wiatry wiejące od zwrotnikowych wyżów w kierunku równika z odchyleniem kierunku wiatru na półkuli północnej w prawo ( wiatry północno- wschodnie ) a na półkuli południowej w lewo (wiatry południowo- wschodniego ) zgodnie z działaniem siły Coriolisa.
b) sezonowe ( okresowe): np. monsuny , bryzy
monsun- wiejące najintensywniej w Azji Południowej, Azji Południowo-Wschodniej oraz w Australii Północnej. Monsuny dwukrotnie w ciągu roku zmieniają swój kierunek. Latem wieją znad zbiornika wodnego w kierunku lądu przynosząc wówczas wilgotne powietrze i opady deszczu. Natomiast zimą wieją od lądu w kierunku zbiornika.
bryza- wiatr o przebiegu dobowym, charakterystyczny dla wybrzeży mórz i wielkich jezior, wywołany różnym nagrzewaniem się powierzchni lądowych i wodnych w ciągu dnia i nocy. Bryza morska (dzienna) wieje znad chłodniejszego morza na bardziej nagrzany lad, a bryza lądowa (nocna) na odwrót.
c) lokalne : np. fen, halny, bora, chinook
halny- ciepły , suchy i porywisty.
12. Opady atmosferyczne
Wilgotność bezwzględna to zawartość pary wodnej w atmosferze wyrażona w gramach przypadających na jednostkę objętości powietrza;
Wilgotność względna to stosunek aktualnej pary wodnej do zawartości pary wodnej, która nasyciłaby powietrze w 100%;
Kondensacja to stan przesycenia parą wodną prowadzący do skraplania.
Chmura to dostrzegalne wzrokiem zgromadzenie kropel wody lub kryształków lodu powstałych w skutek kondensacji.
Rodzaje chmur:
-chmury pierzaste (cirrusy)
-chmury kłębiaste (cumulusy)
-chmury warstwowe (stratusy)
-chmury deszczowe (nimbusy).
Rodzaje opadów: deszczu, śniegu oraz gradu.
Rodzaje osadów: rosa, szron, gołoledź, szadź.
Opady na kuli ziemskiej rozmieszczone są nierównomiernie. Wielkość opadów zależy od:
-ogólnego układu cyrkulacji powietrza w troposferze
-ukształtowania powierzchni lądów
-przebiegu głównych form rzeźby
-odległości od mórz i oceanów
-prądów morskich.
13. Pogoda i klimat
Pogoda- ogół zjawisk fizycznych, którym podlega troposfera w określonym czasie i miejscu.
Klimat to zespół zjawisk i procesów atmosferycznych danego obszaru ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji.
Elementy pogody i klimatu: temperatura powietrza, wilgotność powietrza, ciśnienie atmosferyczne, wiatr, zachmurzenie, opady atmosferyczne, nasłonecznienie.
Czynniki klimatyczne:
-szerokość geograficzna,
-odległość od mórz i oceanów, lądów,
-prądy morskie,
-wysokość n.p.m.,
-ukształtowanie terenu,
-szata roślinna,
-rodzaj gruntu.
14. Strefy klimatyczne na kuli ziemskiej:
Klimaty na Ziemi układają się strefowo. Podstawą podziału jest: -przebieg temperatury, rozkład opadów, rozkład wiatrów.
Strefa klimatów okołobiegunowych:
- długie i mroźne zimy
- najniższe temperatury powietrza występują w odmianie kontynentalnej
- wysokie roczne amplitudy powietrza
- niewielkie opady, głównie w postaci śniegu,
- występują noc polarna i dzień polarny.
Strefa klimatów umiarkowanych:
- chłodne zimy i ciepłe lata, na które przypada większość opadów
- ich roczne sumy przekraczają 600 mm w odmianach morskich i spadają poniżej 200 mm w odmianach skrajnie kontynentalnych
- odmianą pośrednią jest klimat przejściowy, który ma zarówno cechy klimatu morskiego jak i kontynentalnego
- występują najczęściej cztery pory roku: wiosna, lato, jesień i zima.
Strefa klimatów podzwrotnikowych:
- dzieli się na kilka odmian klimatycznych; wśród których najkorzystniejszy dla człowieka jest klimat śródziemnomorski
- w nim średnia roczna temperatura powietrza wynosi kilkanaście stopni Celsjusza
- opady występują głównie w miesiącach zimowych, a lato jest zazwyczaj słoneczne, suche i ciepłe (powyżej 200C).
Strefa klimatów zwrotnikowych:
- jest skrajnie zróżnicowana i różnorodna
- jedną z jego odmian jest klimat monsunowy, którego charakteryzują intensywne deszcze
- średnia temperatura powietrza w różnych odmianach klimatu zwrotnikowego wynosi ponad 200 C
- w klimacie zwrotnikowym suchym występują największe dobowe amplitudy temperatury powietrza.
Strefa klimatów równikowych:
- średnia roczna temperatura przekracza 20 0 C
- roczna suma opadów wynosi ok. 2000 mm,
- im dalej od równika, tym wyraźniej zaznaczają się w tym klimacie dwie pory roku :deszczowa i sucha
- roczna amplituda temperatury powietrza nie przekracza 50 C
Porównanie cech morskich i kontynentalnych odmian klimatu
Cecha klimatu |
Cecha odmiany morskiej |
Cecha odmiany kontynentalnej |
Temperatury powietrza latem |
niższe |
wyższe |
Temperatury powietrza zimą |
wyższe |
niższe |
Roczna amplituda temperatury |
mniejsza |
większa |
Wilgotność powietrza |
większa |
mniejsza |
Zachmurzenie |
większe |
mniejsze |
HYDROSFERA
Hydrosfera- powłoka wodna obejmuje wody powierzchniowe, atmosferyczne i podziemne w formie gazowej, ciekłej i stałej.
15. Zasoby wodne Ziemi:
Wody oceanów i mórz- 96,5%
Wody podziemne- 1,70%
Lodowce i stała pokrywa śnieżna- 1,74%
Inne rodzaje wody- 0,06%
Woda na kuli ziemskiej jest w ciągłym ruchu. Wpływ na to ma: energia promieniowania słonecznego i siła ciężkości.
16. Wody morskie
Oceany :
Spokojny- 178mln km2
Atlantycki- 91mln km2
Indyjski- 76mln km2
Arktyczny- 15mln km2
Zasolenie wód podaje się w promilach ( ‰ ). Jednostka ta określa liczbę gramów soli w kilogramie wody. Zasolenie wód oceanicznych zależy od szerokości geograficznej, parowania oraz od ilości dopływu wód słodkich.
Typy mórz:
morza otwarte- szerokie połączenie z oceanem, np. Morze Północne, Morze Arabskie
morza wewnętrzne lub śródziemne- połączone przez cieśniny z oceanem, np. Morze Bałtycki, Morze Czarne
morza przybrzeżne-oddzielone od oceanu przez archipelag wysp lub półwysep, np. Morze Ochockie, Morze Żółte
morza międzywyspowe- znajdujące się pomiędzy wyspami, np. Morze Celebes.
17. Ruchy wody morskiej
Falowanie- powstają w wyniku tarcia wiatru o powierzchnię wody. Wielkość fali zależy od siły wiatru.
Pływy- to pionowe ruchu wody wywołane przyciąganiem Księżyca i w mniejszym stopniu Słońca.
Prądy morskie- to ogromne masy wody płynące w wierzchniej warstwie oceanu, różniące się temperaturą wody, przez którą przepływają. Wyróżnia się prądy cieple i zimne.
Tsunami- ogromne fale wywołane trzęsieniami ziemi i wybuchami podwodnych wulkanów.
18. Wody podziemne
Warstwa wodonośna- warstw skalna , w której znajduje się woda podziemna.
Podział wód podziemnych:
Wody zaskórne- zalegają płytko, zanieczyszczone.
Wody gruntowe - najczęściej spożywane przez człowieka.
Wody głębinowe - na bardzo dużych głębokościach, najczęściej reliktowe, w dużym stopniu zmineralizowane.
Wody mineralne - woda krążąc wokół skał reaguje z minerałami i wzbogaca je w związki chemiczne.
Cieplice - wody zalegające na dużych głębokościach mają często podwyższoną temperaturę, ponieważ ogrzewane są wewnętrznym ciepłem Ziemi.
Gejzery - źródło, z którego pod wysokim ciśnieniem na powierzchnię wydobywa się gorąca woda .
Studnia artezyjska- studnia wykonana przez wywiercenie otworu do głęboko położonych warstw wodonośnych (wód artezyjskich), w których woda znajduje się pod ciśnieniem hydrostatycznym; woda wypływa samoczynnie.
19. Wody powierzchniowe
Rzeki
Rzeka - woda płynąca w stałym korycie pod wpływem siły ciężkości.
Dorzecze- obszar, z którego wszystkie wody powierzchniowe spływają do określonej rzeki.
Zlewisko- obszar, którego wszystkie wody powierzchniowe spływają do określonego morza lub oceanu.
Dział wodny- granica między dorzeczami lub zlewiskami.
Reżim ( ustrój ) rzeczny- sposób w jaki kształtuje się przepływ rzeki w ciągu roku. Zależy on od źródeł zasilania (deszcz, śnieg, lodowiec górski) oraz od wahań stanu wód w ciągu roku.
Klasyfikacja rzek ze względu na czas prowadzenia wody:
stałe- rzeki płynące przez cały rok
okresowe- rzeki wysychające podczas pory suchej
epizodyczne- rzeki płynące po gwałtownych, obfitych opadach deszczu.
Najdłuższe rzeki świata:
Lp. |
Rzeka |
Długość ( km) |
1. |
Amazonka |
7025 |
2. |
Nil |
6695 |
3. |
Jangcy |
6380 |
4. |
6020 |
|
5. |
Jenisej |
5870 |
6. |
5570 |
|
7. |
Huang-He |
4840 |
Jeziora
Jezioro- naturalnie powstały zbiornik wody nie mający bezpośredniego połączenia z morzem.
Genetyczna klasyfikacja jezior:
polodowcowe - powstają w wyniku działalności lądolodów i lodowców górskich. Należą do nich jeziora:
- morenowe - tworzą je, wypełnione wodą, zagłębienia moreny dennej i moreny czołowej. Charakteryzują się dużą powierzchnią oraz rozwiniętą linią brzegową (np. Śniardwy i Mamry)
- rynnowe - powstałe w podłużnych zagłębieniach utworzonych w wyniku erozyjnej działalności płynących pod lodowcem wód (np. Jez. Raduńskie)
- wytopiskowe (oczka) - powstały z wytopionych brył martwego lodu
- cyrkowe (stawy) - powstałe w miejscu tworzenia się lodowców górskich, gdzie, na skutek erozji ukształtowały się misy jeziorne (np. Morskie Oko, Czarny Staw, Wielki Staw).
tektoniczne - powstają w efekcie ruchów skorupy ziemskiej, w zapadliskach i rowach tektonicznych (np. Titicaca, Tanganika, Niasa, Bajkał).
reliktowe - utworzone w efekcie odcięcia dawnych zbiorników morskich od oceanów, na skutek ruchów skorupy ziemskiej (np. Jezioro Aralskie, Morze Kaspijskie).
wulkaniczne - tworzące się w kraterach wygasłych wulkanów (np. jeziora na Jawie)
przybrzeżne - powstają w wyniku odcięcia mierzeją zatoki morskiej (np. Jezioro Łebsko, Jezioro Gardno).
sztuczne (antropogeniczne) - utworzone w wyniku działalności człowieka, poprzez wybudowanie tamy w poprzek doliny rzecznej (np. Jez. Czorsztyńskie, Jez. Otmuchowskie).
Największe jeziora świata |
Powierzchnia ( w km2) |
Najgłębsze jeziora świata |
Głębokość w m |
Morze Kaspijskie |
371 800 |
Bajkał |
1620 |
Górne |
82 410 |
Tanganika |
1435 |
Wiktorii |
68 800 |
Morze Kaspijskie |
1025 |
Huron |
59 596 |
San Martin |
836 |
Lodowce i lądolody
Lądolody(lodowce kontynentalne)- potężne, wypukłe pokrywy lodowe poruszające się szerokim frontem we wszystkich kierunkach (Antarktyda, Grenlandia). Ruch lodu w lądolodach odbywa się ku brzegom. Po dotarciu lodu do płytkiego morza powstają lodowce szelfowe, a na morzu głębokim odrywają się góry lodowe.
Lodowce górskie- występują w wysokich górach świata. Lodowiec składa się z dwóch części: górnej - pola firnowego, dolnej - jęzora lodowcowego. Części te dzieli granica wiecznego śniegu.
Pole firnowe - miejsce gromadzenia się śniegu i lodu (strefa akumulacji).
LITOSFERA
Litosfera- powłoka skalna Ziemi
20. Budowa wnętrza Ziemi
Skorupa ziemska - jest to najbardziej zewnętrzna, sztywna i niejednorodna powłoka Ziemi. Dzieli się ją na granitową skorupę kontynentalną (sięga 30 - 40 km w głąb, a pod masywami górskimi nawet do 70 km) oraz bazaltową skorupę oceaniczną (6 - 11 km). Skorupę ziemską budują przede wszystkim tlen, krzem, glin.
Płaszcz Ziemi - jest to sfera sięgająca do 2900 km głębokości. Dzieli się na płaszcz górny oraz płaszcz dolny. W górnej części płaszcza górnego wyróżnia się ponadto sferę plastyczną - astenosferę, po której odbywa się ruch płyt skorupy ziemskiej. Płaszcz górny zbudowany jest głównie z krzemianów, żelaza i magnezu, a dolny z siarczków oraz tlenków krzemu i magnezu.
Jądro Ziemi - zbudowane jest ze stopu żelaza z domieszką niklu i innych lekkich pierwiastków. Dzieli się na jądro zewnętrzne i jądro wewnętrzne. Panuje tu temperatura 5000ºC - 6000ºC oraz bardzo wysokie ciśnienie. Przypuszcza się, że jądro zewnętrzne jest płynne, a wewnętrzne stałe.
21. Skały i minerały
Skorupę ziemską budują skały, a te z kolei zbudowane są z minerałów.
Minerał- to najmniejszy składnik skorupy ziemskiej powstający w sposób naturalny o określonym składzie chemicznym i określonych właściwościach fizycznych.
Skała - skupisko jednorodnych lub różnorodnych minerałów.
Podział skał ze względu na ich genezę:
skały magmowe - powstałe w wyniku zastygania magmy lub lawy:
- skały głębinowe - zastygłe w głębi ziemi, dlatego maja budowę jawnokrystaliczną (granit)
- skały wylewne - zastygłe szybko z lawy na powierzchni ziemi, np. bazalt, pumeks.
skały osadowe:
- pochodzenia okruchowego - powstały w wyniku nagromadzenia się odruchów pochodzących z rozdrobnienia skał np. piasek, żwir, piaskowiec
- pochodzenia organicznego - powstałe w wyniku nagromadzenia szczątków organizmów roślinnych lub zwierzęcych np. węgiel kamienny, węgiel brunatny, wapień
- pochodzenia chemicznego - powstają wskutek wytrącania się związków chemicznych zawartych w wodzie np. sól kamienna, sól potasowa, gips
skały metamorficzne - czyli przeobrażone, powstały z istniejących już skał magmowych i osadowych pod wpływem wysokiej temperatury i dużego ciśnienia np. z węgla kamiennego w grafit, z wapieni - marmury, z granitów - gnejsy.
22. Procesy wewnętrzne kształtujące powierzchnię Ziemi
Procesy wewnętrzne kształtujące powierzchnię globu są wynikiem działania prądów konwekcyjnych (cieplnych), pochodzących z wnętrza Ziemi. Prądy te, wznosząc się, docierają do sztywnej litosfery i rozrywają ją na mniejsze fragmenty. W ten sposób powstają płyty litosfery. Znajdują się one w bardzo powolnym ruchu. Płyty litosfery rozsuwają się , nachodzą na siebie lub zderzają się ze sobą. Efektem działania sił pochodzących z wnętrza Ziemi są: wstrząsy sejsmiczne, wybuchy wulkanów, ruchy górotwórcze i wędrówki kontynentów.
Wulkanizm i plutonizm
Magma- stopione skały
Lawa- magma, która wydobyła się na powierzchnię Ziemi
Zjawiska plutoniczne - zjawiska związane z przemieszczającą się w litosferze (pod powierzchnią Ziemi) magmą. Formy: batolity, lakolity.
Zjawiska wulkaniczne - ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się na powierzchnię Ziemi law i towarzyszących im substancji.
Typy wulkanów:
- szczelinowe
- stożkowe
- typ hawajski (kształt płaski, spowodowany wylewami law rzadkich zasadowych, może mieć kilka kanałów);
- typ wezuwiański (stromy, lawa kwaśna, przejawia eksplozywny charakter działalności, tworzy kilka kanałów).
Produkty wybuchu wulkanów:
- gazowe: para wodna, dwutlenek węgla, tlenek węgla, fluor, chlor, azot, wodór
- ciekłe: lawa
- stałe: bomby wulkaniczne, bloki, lapille, pyły, popiół, piasek, pumeks.
Rozmieszczenie stref wulkanicznych na świecie:
Rozmieszczenie czynnych wulkanów na Ziemi wyraźnie nawiązuje do przebiegu stref kontaktu płyt litosfery oraz stref rozsuwania się płyt. Najważniejsze obszary wulkaniczne to: wybrzeża Pacyfiku, Europa Południowa, Afryka Wschodnia, Małe Antyle.
Trzęsienia ziemi
Trzęsienia ziemi- polegają na drganiu skorupy ziemskiej spowodowanym rozchodzeniem się fal sprężystych, zwanych falami sejsmicznymi. Trzęsienia Ziemi wywołane są ruchami mas skalnych w głębi skorupy ziemskiej lub w płaszczu Ziemi. W wyniku tych ruchów powstają w skałach naprężenia, których nagłe rozładowanie wywołuje falę.
Hipocentrum - miejsce w głębi Ziemi, w którym powstaje fala sejsmiczna.
Epicentrum - miejsce na powierzchni Ziemi, bezpośrednio leżące nad hipocentrum, w którym drgania odczuwane są najsilniej.
Skala Richtera- skala określająca siłę trzęsienia ziemi
Ruchy górotwórcze
Orogeneza- ruchy górotwórcze.
Rodzaje gór:
fałdowe: powstają w wyniku spiętrzenia mas skalnych w postaci fałdów i płaszczowin (Himalaje, Alpy, Karpaty, Andy, Kordyliery)
zrębowe: powstają w wyniku pionowego przemieszczenia mas skalnych wzdłuż uskoków (Ural, Harz, Sudety, Appalachy, Wogezy)
wulkaniczne: tworzą się w następstwie obfitych erupcji wulkanicznych (góry Islandii, wysp oceanicznych, niektóre masywy Kamczatki i Wysp Japońskich).
Najważniejsze ruchy górotwórcze:
orogeneza kaledońska (ordowik, sylur, dewon): Świętokrzyskie, część Sudetów, Góry Kaledońskie, Góry Grampian, Góry Skandynawskie
orogeneza hercyńska (karbon, perm): Świętokrzyskie (odmłodzenie), Sudety, Harz, Schwarzwald, Ural, Ałtaj;
orogeneza alpejska (kreda i trzeciorzęd): Karpaty, Alpy, Pireneje, Apeniny, Kaukaz, Himalaje, Atlas, Kordyliery, Andy.
Ruchy lądotwórcze
Ruchy lądotwórcze (epejrogeniczne) - powolne i długotrwałe pionowe przemieszczanie dużych fragmentów skorupy ziemskiej. W efekcie dochodzi do podnoszenia lub obniżania powierzchni lądowych. Tworzenie się nowych części lądów lub zalanie starych.
23. Procesy zewnętrzne kształtujące powierzchnię Ziemi
Wietrzenie skał- proces niszczenia skał pod wpływem działania wody, zmian temperatury powietrza i czynników biogenicznych. W efekcie tworzy się materiał skalny , nazywany zwietrzeliną.
Wyróżnia się : wietrzenie mechaniczne ( rozpad skał bez zmiany składu mineralnego) i wietrzenie chemiczne
( rozkład chemiczny skał, na przykład przez rozpuszczanie).
Erozja- proces polegający na niszczeniu, żłobieniu powierzchni Ziemi przez wodę, wiatr, lód.
Akumulacja- proces gromadzenia materiału na powierzchni Ziemi.
Ruchy masowe- procesy polegające na przemieszczaniu się mas skalnych, osadów lub zwietrzeliny w dół stoku pod wpływem siły ciężkości . Zalicza się do nich: odpadanie, obrywanie, osuwanie i spełzywanie.
Rzeźbotwórcza działalność wiatru:
Działalność niszcząca ( erozyjna):
deflacja - wywiewanie materiału skalnego przez wiatr. W wyniku deflacji tworzą się: misy deflacyjne, niecki, graniaki .
korazja - niszczenie powierzchni skalnej poprzez uderzanie w nią ziarnami piasku i okruchami skał; powstają np. grzyby skalne.
Działalność budująca( akumulacyjna) - polega na osadzanie niesionego przez wiatr materiału; powstają wydmy (barchany, wydmy paraboliczne, ) i pokrywy lessowe.
Barchany- tworzą się na obszarach pustyń suchych i gorących
Wydma paraboliczna-tworzy się w klimacie wilgotniejszym, najczęściej na obrzeżach pustyń.
Rodzaje pustyń:
- kamieniste (hamada),
- żwirowe (serir),
- piaszczyste (erg),
- ilaste (takyr).
Rzeźbotwórcza działalność wód płynących:
Działalność rzeki w poszczególnych odcinkach biegu:
bieg górny:
erozja wgłębna - polega na rozcinaniu podłoża i pogłębianiu koryta rzecznego. Powstają doliny w kształcie litery V
erozja wsteczna - polega na stopniowym cofaniu się progów skalnych w wyniku podcinania ich przez wodospady
transport grubego materiału skalnego (powstawanie otoczaków)
bieg środkowy:
erozja boczna - podcinanie brzegów, poszerzanie koryta rzeki, tworzenie się meandrów, terasy zalewowej
akumulacja osadów tzw. aluwiów, tworzenie stożków napływowych
bieg dolny:
transport materiału drobnego
akumulacja - tworzenie delty
Zjawiska krasowe
Zjawiska krasowe- proces rozpuszczania skał przez wodę zawierającą dwutlenek węgla. Dotyczy to skał węglanowych: wapieni, dolomitów, gipsów, soli.
Podział krasu:
zewnętrzny (na powierzchni Ziemi) - żłobki, lejki krasowe, polja, mogoty, jary krasowe , doliny krasowe
wewnętrzny (pod powierzchnią Ziemi) - jaskinie, studnie, kominy, jaskinie, stalaktyty, stalagmity, stalagnaty.
Rzeźbotwórcza działalność lodowców górskich:
Działalność niszcząca ( erozyjna) - cyrki lodowcowe, progi skalne, wygłady lodowcowe, doliny U-kształtne, doliny boczne zawieszone, rysy lodowcowe, kotły eworsyjne
Działalność budująca ( akumulacyjna) - morena czołowa, morena denna, morena boczna.
morena- materiał skalny
Rzeźbotwórcza działalność lądolodów
Działalność niszcząca ( erozyjna)- wygładzone szczytowe powierzchnie skalne (fieldy), kry lodowcowe, wygłady lodowcowe, rysy lodowcowe;
Działalność budująca ( akumulacyjna) - morena czołowa, denna, glina zwałowa, głazy narzutowe, jeziora morenowe i wytopiskowe.
Rzeźbotwórcza działalność wód roztopowych (glacjalnych):
Działalność niszcząca ( erozyjna)- jeziora rynnowe
Działalność budująca ( akumulacyjna) - jeziora zastoiskowe, iły warwowe, ozy, kemy, sandry, pradoliny.
Rzeźbotwórcza działalność morza
Abrazja- działalność niszcząca morza.
Działalność niszcząca ( erozyjna)- klify ( stale podcinany i cofający się wysoki brzeg ), szkiery, fiordy.
Działalność budująca ( akumulacyjna) - plaża, kosy, mierzeje.
Typy wybrzeży morskich:
dalmatyńskie - zalanie gór ułożonych równolegle do linii brzegowej, np. Chorwacja
riasowe -powstają w wyniku zalania dolin starych grzbietów górskich prostopadłych do wybrzeża ( Irlandia, Francja, Portugalia);
fiordowe - zatopienie dolin polodowcowych w górach, np. Norwegia
klifowe - stromy brzeg niszczony przez fale morskie, np. wybrzeże Morza Bałtyckiego
mierzejowe -powstałe w wyniku działalności prądów przybrzeżnych, które tworzą mierzeję i zalewy np. Zalew Wiślany
wyrównane- powstają w wyniku cofania się wybrzeży wysokich i nadbudowywania niskich , np. atlantyckie wybrzeże Francji
PEDOSFERA
24. Gleby na kuli ziemskiej
Pedosfera- powłoka glebowa
Gleba- zewnętrzna część litosfery składająca się z cząstek organicznych i mineralnych, powietrza oraz wody. Powstanie gleby uzależnione jest od: klimatu, wody, roślinności, rodzaju skały, ukształtowania powierzchni.
Poziomy glebowe: 1- poziom próchniczny , 2- poziom wymywania, 3- poziom wymywania, 4- skała macierzysta
Przykłady gleb strefowych ( występowanie jest zależne od strefy klimatycznej): tundrowe, bielice, brunatne i płowe, czarnoziemy, kasztanowe, szaroziemy pustynne, czerwonoziemy, żółtoziemy i lateryty.
Przykłady gleb astrefowych ( występowanie nie jest zależne od strefy klimatycznej): mady, bagienne,
czarne ziemie, rędziny, gleby górskie.
Funkcje gleby:
- stanowi zbiornik substancji odżywczych i wody, niezbędnych do rozwoju roślin
- umożliwia ludziom produkcję żywności
- jest środowiskiem życia zwierząt i różnych drobnoustrojów
- stanowi warstwę ochronną zapobiegająca nadmiernemu zanieczyszczeniu wód gruntowych
- wpływa na lokalne warunki klimatyczne- na zdolność retencji wody.
Formy degradacji gleby:
- erozja, susze, pożary, pustynnienie, stepowienie
- zanieczyszczenia przemysłowe i komunikacyjne
- niewłaściwe i nadmierne stosowanie nawozów mineralnych i środków ochrony roślin
-działalność przemysłowa, a zwłaszcza górnictwo
- składowanie odpadów
BIOSFERA
25. Strefy roślinne na kuli ziemskiej
Biosfera- świat roślin i zwierząt
Stref roślinne na kuli ziemskiej:
1) tundra
2) tajga
3) lasy klimatu umiarkowanego
4) roślinność twardolistna
5) stepy
6) sawanny
7) wilgotne lasy równikowe,
8) pustynie i półpustynie
9) roślinność górska
GEOGRAFIA SPOŁECZNO- EKONOMICZNA
26. Ludność na kuli ziemskiej
Demografia- nauka o ludności.
Ziemię zamieszkuje 6,4 mld ludzi.
Liczbę ludności ustala się za pomocą następujących metod: spisów ludności, rejestrów ludności, rachunku prawdopodobieństwa.
Liczba ludności na poszczególnych kontynentach świata jest bardzo zróżnicowana. Jej udział kształtuje się następująco:
Azja - 60,6% ludności świata,
Afryka - 13,8%,
Europa - 11,4%,
Ameryka Łacińska - 8,6%,
Ameryka Północna - 5,1%,
Australia i Oceania - 0,5%.
Do najludniejszych krajów świata należą: Chiny (1,3 mld), Indie (1,08 mld), USA (295 mln), Indonezja (242 mln), Brazylia (186 mln), Pakistan (162 mln), Bangladesz (144 mln) i Rosja (143 mln).
Przyrost naturalny - różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów, zarejestrowaną w określonym czasie.
Współczynnik przyrostu naturalnego- to wartość przyrostu naturalnego przeliczona na 1000 mieszkańców. Wyraża się go w promilach ( ‰ ).
Najwyższy przyrost naturalny występuje w najuboższych krajach Afryki, Azji i Ameryki Południowej, gdzie dochodzi często do zjawiska tzw. eksplozji demograficznej ( gwałtowny wzrost liczby ludności). Najniższym wskaźnikiem przyrostu naturalnego cechują się wysoko rozwinięte kraje Europy Zachodniej i Ameryki Północnej.
Przyczyny wysokiego przyrostu naturalnego:
• mała świadomość o cyklu rozrodczym
• brak środków antykoncepcyjnych
• religia- wpływ kościoła
• brak dostępu do aborcji
• powszechnie akceptowany model rodziny wielodzietnej
Skutki wysokiego przyrostu naturalnego:
• bieda, głód, niedożywienie
• przeludnienie wsi
• migracja do miast- przestępczość, analfabetyzm , choroby, bezrobocie
Przyczyny niskiego przyrostu naturalnego:
• ogólne uświadomienie
• dostęp do środków antykoncepcyjnych
• pogoń za karierą i pieniądzem
• dostęp do aborcji
• powszechna akceptacja modelu rodziny „2+1”
Skutki niskiego przyrostu naturalnego:
starzenie się społeczeństwa, zamykanie przedszkoli , szkół, wzrost wydatków na emerytury i renty, wzrost wydatków na opiekę zdrowotną
Rozmieszczenie ludności na kuli ziemskiej jest bardzo nierównomierne. Na jej podstawie wyróżnia się następujące obszary:
ekumenę - obszar stale zamieszkane przez ludzi (stanowi obecnie około 91% lądowej powierzchni Ziemi),
anekumenę - obszary całkowicie niezamieszkane (pustynie, obszary polarne i najwyższe pasma górskie, np. Antarktyda, Sahara),
subekumenę - obszary o ograniczonej obecności człowieka (zamieszkałe okresowo lub nie zamieszkały, ale wykorzystywane gospodarczo).
Najwięcej ludności skupia się na obszarach położonych w odległości do 200 km od wybrzeży morskich (około 50% ludności świata).
Gęstość zaludnienia- liczba mieszkańców przypadająca na 1km2
Średnia gęstość zaludnienia lądów na kuli ziemskiej wynosi 42 osoby/km2
Do głównych przyczyn mających wpływ na zróżnicowanie gęstości zaludnienia na świecie należą:
czynniki przyrodnicze: dostępność wody słodkiej, żyzność i urodzajność gleb, warunki klimatyczne, ukształtowanie powierzchni, dostępność surowców naturalnych.
czynniki pozaprzyrodnicze: poziom rozwoju gospodarczego, możliwość znalezienia pracy, migracje.
Regiony o wysokiej koncentracji ludności i czynniki wywołujące ją:
a) Niz. Chińska (klimat podzwrotnikowy, monsunowy, mady)
b) Niz. Gangesu (klimat zwrotnikowy, monsunowy, mady)
c) Dolina Nilu (mady)
d) Jawa (gleby powstające na skałach magmowych. - głównie powulkaniczne)
e) Niz. Padańska (żyzne gleby powstające na osadach naniesionych z Alp, Apeninów, duża koncentracja przemysłu)
f) Nizina Zachodnioeuropejska (duża koncentracja przemysłu)
g) Wschodnie Wybrzeże USA (względy historyczne, klimat podzwrotnikowy i umiarkowany morski, bogactwa naturalne)
h) Kalifornia (bogactwa naturalne (ropa naftowa), klimat zwrotnikowy, kontynentalny)
27. Liczba ludności Polski i jej zmiany po II wojnie światowej:
- w Polsce żyje ponad 38 mln osób
- w wyniku II wojny światowej i okupacji liczba ludności naszego kraju zmalała o 12 mln
- na zmianę liczby ludności wpływa przyrost naturalny oraz migracje
- w 1999r. po raz pierwszy zanotowano ujemny przyrost naturalny.
Struktura płci i wieku ludności w Polsce:
- kobiety żyją przeciętnie dłużej od mężczyzn
- społeczeństwo polskie zaliczamy do starzejących się
- rośnie udział osób starszych w ogólnej liczbie ludności kraju
- osoby w wieku produkcyjnym stanowią większość (64%) ludności Polski
- w młodszych grupach wiekowych zaznacza się nadwyżka mężczyzn, w grupach starszych, powyżej 44 roku życia - nadwyżka kobiet.
- współczynnik feminizacji osiąga wysokie wartości w dużych miastach, np. w Krakowie 114, w Łodzi 119
28. Migracje
Migracja - jest to proces przemieszczania się ludności, zmiana miejsca pobytu lub zamieszkania. Wyróżnia się:
imigrację- napływ ludności na określone terytorium
Klasyfikacja migracji:
ze względu na czas trwania: stałe i okresowe
ze względu na przemierzaną odległość: zewnętrzne (poza granice państwa, miasta, regionu itp.) i wewnętrzne (w obrębie państwa, miasta, regionu itp.)
ze względu na przyczynę:
- ekonomiczne - spowodowane chęcią poprawy warunków życia, osiągania wyższych dochodów (np. migracje do USA i bogatych krajów Europy Zachodniej)
- rodzinne - związane z zakładaniem i łączeniem się rodzin
- religijne - spowodowane chęcią przebywania wśród współwyznawców danej religii lub w miejscu kultu (pielgrzymki) lub przymusowe przesiedlenia wywołane prześladowaniami religijnymi
- polityczne - powodowane wojnami, prześladowaniami zwolenników określonych poglądów itp.
Migracje w Polsce
- największe masowe migracje na ziemiach polskich wystąpiły po II wojnie światowej. Z ziem odzyskanych wysiedlono ludność niemiecką. Jej miejsce zajęli Polacy, głównie z Kresów Wschodnich
- Polska ma ujemne saldo migracji
- najwięcej Polonii mieszka w Stanach Zjednoczonych
Struktura narodowościowa w Polsce i grupy etniczne
- mniejszości narodowe w Polsce stanowią około 1,2% Najliczniejsze z nich to Niemcy, Białorusini, i Ukraińcy.
- w Polsce wyróżnia się różne grupy etniczne, takie jak Kaszubi, Ślązacy, Kurpie, Łowiczanie oraz Podhalanie.
29. Zróżnicowanie ludności świata
Rasy człowieka
Ludność na kuli ziemskiej dzieli się na rasy, które wyróżnia się na podstawie pewnych cech fizycznych, takich jak: kolor skóry, kształt oczu i warg, budowa nosa, kolor i rodzaj włosów, grupa krwi itp. Istnieją następujące rasy ludzkie na świecie: biała, żółta, czarna.
Wyróżnia się także rasy pośrednie powstałe w wyniku wymieszania się ras głównych:
metysi - mieszańcy rasy żółtej i białej
mulaci - mieszańcy rasy białej i czarnej
zambosi - mieszańcy rasy żółtej i czarnej.
Ludność świata dzieli się także pod względem wyznawanej religii. Do głównych religii świata należą: chrześcijaństwo( katolicyzm, protestantyzm, prawosławie), islam, hinduizm, buddyzm.
Mieszkańcy kuli ziemskiej są także bardzo zróżnicowani pod względem językowym. Istnieje około 3000 języków żywych na świecie, które z kolei dzielą się na szereg dialektów. Najwięcej ludzi na świecie mówi w językach: chiński, hindi, angielski, hiszpański
30. Rozwój miast
Urbanizacja- proces rozwoju istniejących miast, wzrost liczby ich mieszkańców oraz powstawanie nowych ośrodków miejskich. O poziomie urbanizacji świadczy wskaźnik urbanizacji. Jest to udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności. Wyraża się go w promilach ( ‰ ).
Dezurbanizacja- proces przenoszenia się ludności miejskie na peryferia lub obszary wiejskie.
Funkcje miast: administracyjna, przemysłowa, komunikacyjna, handlowa, kulturalna .
Rodzaje zespołów miejskich:
aglomeracja - jest to zespół miast, na który składa się miasto główne i powiązane z nim miasta mniejsze, np. aglomeracja warszawska
konurbacja - zespół miast o podobnej wielkości i randze, bez dominacji jednego ośrodka, np. górnośląska
megalopolis - skupisko blisko położonych i powiązanych ze sobą aglomeracji, np. wschodnie wybrzeżu Stanów Zjednoczonych.
Największymi zespołami miejskimi na świecie są: Nowy Jork, Meksyk, Tokio-Jokohama.
Rozmieszczenie ludności w Polsce i urbanizacja:
- gęstość zaludnienia w Polsce wynosi 122 os./ km2
- największa gęstość zaludnienia ma województwo śląskie i małopolskie, a najmniejszą warmińsko- mazurskie i podlaskie
- wskaźnik urbanizacji wynosi 62%
- największe polskie aglomeracje to: górnośląska, warszawska, łódzka, trójmiejska, krakowska, wrocławska i poznańska.
31. Rolnictwo
Rolnictwo- to sektor gospodarki, którego głównym zadaniem jest produkcja żywności. Obejmuje uprawę roślin użytkowych oraz hodowlę zwierząt.
Czynniki decydujące o rozwoju rolnictwa dzielą się na :
przyrodnicze- położenie geograficzne, klimat, rzeźba terenu, warunki wodne i glebowe
pozaprzyrodnicze- poziom kultury rolnej, poziom rozwoju gospodarczego, wielkość gospodarstw, sposoby gospodarowania, polityka państwa.
Wyróżnia się dwa główne sposoby gospodarowania w rolnictwie:
intensywny- wysokie plony, duże nakłady pracy i środków, np. Belgia, Holandia, Chiny
ekstensywne- niskie plony, niewielkie nakłady pracy i środków, np. kraje słabo rozwinięte, Stany Zjednoczone
Formy użytkowania ziemi: grunty orne, łąki i pastwiska, lasy i nieużytki.
Rośliny uprawne:
Zboża- pszenica, ryż, kukurydza
Rośliny oleiste- soja, rzepak, słonecznik
Rośliny bulwiaste- ziemniaki
Rośliny cukrodajne- trzcina cukrowa, burak cukrowy
Rośliny włóknodajne- bawełna
Używki- kawa, herbata, tytoń
Warzywa i owoce
Rolnictwo w Polsce:
-Polska ma korzystne warunki dla rozwoju rolnictwa; najlepsze warunki panują na : Nizinie Śląskiej, Żuławach Wiślanych, Kotlinie Sandomierskiej i Wyżynie Lubelskiej
- w Polsce dominują gospodarstwa małe, często rozdrobnione. Dominuje własność indywidualna
- w rolnictwie polskim jest zatrudniona zbyt duża liczba pracowników
- kultura rolna jest na średnim poziomie, zwłaszcza pod względem wyposażenia technicznego
- użytki rolne zajmują 51% powierzchni Polski; grunty orne stanowią 40% powierzchni użytków rolnych. Przeważnie obsiewa się je zbożami: pszenicą i żytem
- pierwszoplanowa rolę w rolnictwie polskim odgrywa chów bydła i trzody chlewnej.
32. Przemysł
Przemysł- sektor gospodarki zajmujący się eksploatacją surowców mineralnych oraz wytwarzaniem na masową skalę , przy użyciu maszyn, środków produkcji i konsumpcji.
Czynniki lokalizacji przemysłu:
przyrodnicze- np. baza surowcowa, dostęp do wody, walory przyrodnicze i krajobrazowe, warunki klimatyczne, ukształtowanie terenu
pozaprzyrodnicze- np. baza energetyczna, zasoby siły roboczej, zaplecze naukowo- badawcze, rynek zbytu, infrastruktura techniczna.
Okręg przemysłowy- silnie uprzemysłowione tereny, na których znajduje się wiele zakładów przemysłowych.
W krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo bardzo szybko rozwija się przemysł wysokiej technologii ( high- tech)
33. Energetyka
Źródła energii:
odnawialne: energia słoneczna, energia wiatru, energia wód lądowych, energia wód morskich, energia geotermalna, paliwa roślinne
nieodnawialna: węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny, uran, torf.
Najważniejszym surowcem energetycznym w światowej gospodarce jest ropa naftowa.
Na świecie energię elektryczną wytwarza się głównie w elektrowniach cieplnych, wodnych , jądrowych.
34. Usługi
Usługi to sektor gospodarki, który zajmuje się zaspakajaniem potrzeb ludzi bez wytwarzania dóbr materialnych. Należą do nich np. handel, służba zdrowia, bankowość, komunikacja.
Komunikacja obejmuje transport i łączność. Transport zajmuje się przewozem osób oraz przemieszczaniem ładunków za pomocą środków lokomocji. Zadaniem łączności jest przesyłanie informacji z wykorzystaniem odpowiednich urządzeń technicznych.
GEOGRAFIA POLSKI
35. Położenie geograficzne Polski
Polska leży w Europie Środkowej na półkuli północnej i wschodniej. Zajmuje powierzchnię 312 685 km2
Położenie matematyczne Polski::
- na północy: Jastrzębia Góra 54°50'N
- na południu: szczyt Opołonek 49°00'N
- na zachodzie: zakole Odry koło Cedyni 14°08'W
- na wschodzie: zakole Bugu koło Hrubieszowa 24°09'W
Rozciągłość :
- południkowa - 5°50'; latem dzień jest o ponad godzinę dłuższy niż na południu kraju, a w zimie o godzinę krótszy
- równoleżnikowa 10°01'; jej konsekwencją jest zróżnicowanie czasu słonecznego między zachodnimi a wschodnimi krańcami państwa. Różnica ta przekracza 40 minut, a wschód słońca można zaobserwować najwcześniej we wschodniej części kraju
Geometryczny środek Polski- w miejscowości Piątek niedaleko Łęczycy.
Polska sąsiaduje z siedmioma państwami : Niemcy , Czechy, Słowacja, Rosja, Białoruś,
Litwa, Ukraina. Najdłuższa granica z Czechami- 790 km, a najkrótsza z Litwą- 103 km.
W Polsce przeważają granice naturalne, biegnące wzdłuż rzek lub grzbietów górskich.
36. Podział administracyjny Polski
W Polsce obowiązuje trójstopniowy podział administracyjny na 16 województw, 380 powiatów i 2478 gmin.
Województwo |
stolica |
dolnośląskie |
Wrocław |
kujawsko-pomorskie |
Bydgoszcz |
lubelskie |
Lublin |
lubuskie |
Gorzów Wielkopolski |
łódzkie |
Łódź |
małopolskie |
Kraków |
mazowieckie |
Warszawa |
opolskie |
Opole |
podkarpackie |
Rzeszów |
podlaskie |
Białystok |
pomorskie |
Gdańsk |
śląskie |
Katowice |
świętokrzyskie |
Kielce |
warmińsko- mazurskie |
Olsztyn |
wielkopolskie |
Poznań |
zachodniopomorskie |
Szczecin |
37. Przeszłość geologiczna Polski
Polska leży na granicy trzech głównych jednostek tektonicznych Europy:
a) prekambryjska platforma wschodnioeuropejska- obejmuje północno- wschodnią część Polski
b) obszar fałdowań paleozoicznych- orogeneza kaledońską i hercyńską: wypiętrzenie Gór Świętokrzyskich i Sudetów
c) obszar fałdowań kenozoicznych- orogeneza alpejska: wypiętrzenie Karpat.
Wielokrotnie w przeszłości geologicznej obszar Polski zalewany był przez morze. Powstawały wówczas grube pokrywy osadowe ( wapienie, piaskowce ). Na obszarze Polski występowały również zjawiska wulkaniczne . Śladami ich działalności są np. skały wulkaniczne w okolicy Krakowa, pozostałości stożków wulkanicznych : Ślęża, Góra św. Anny.
Na początku czwartorzędu w plejstocenie, klimat zaczął się ochładzać. Z Półwyspu Skandynawskiego na terytorium Polski nasuwał się kilkakrotnie lądolód. Do trzech ostatnich zlodowaceń zalicza się: południowopolskie, środkowopolskie, północnopolskie.
Formy terenu utworzone przez lądolód skandynawski na obszarze Polski:
- morena denna, np. na Pojezierzu Suwalskim
- morena czołowa, np. najwyższe wyniesienia Pojezierza Mazurskiego i Pomorskiego- Wieżyca, Dylewska Góra, Szeska Góra
- drumliny, ozy, kemy
- sandry, np. sandr Brdy
- pradoliny, np. toruńsko- eberswaldzka, warszawsko- berlińska
- jeziora rynnowe, np. Gopło, Hańcza
- jeziora morenowe, np. Śniardwy, Mamry
Typy krajobrazu polodowcowego:
młodoglacjalny- dobrze zachowane formy polodowcowe, np. Pojezierze Mazurskie, Pojezierze Pomorskie
staroglacjalny- rzeźba polodowcowa słabo wyraźna np. Niziny Środkowopolskie
38. Surowce mineralne w Polsce
Polska jest państwem zasobnym w surowce mineralne. Wiąże się to z przeszłością geologiczną oraz zróżnicowaną budową geologiczną. Rozmieszczenie złóż jest nierównomierne. Najwięcej występuje ich w południowej części kraju- w Sudetach, Przedgórzu Sudeckim, Wyżynie Śląskiej, Wyżynie Małopolskiej i Wyżynie Lubelskiej.
Występowanie surowców mineralnych w Polsce:
SUROWIEC |
WYSTĘPOWANIE |
Węgiel kamienny |
Wyżyna Śląska, Sudety: rejon Wałbrzycha, Wyżyna Lubelska, Polesie Lubelskie |
Węgiel brunatny |
rejony: Bełchatowa, konina, Turoszowa, Pojezierze Wielkopolskie |
Ropa naftowa |
Karpaty, Pogórze Karpackie, rejony: Kamienia Pomorskiego i Gorzowa Wielkopolskiego, szelf bałtycki na północ od Rozewia |
Gaz ziemny |
Pojezierze Wielkopolskie, Nizina Wielkopolska, Kotlina Sandomierska, Pogórze Karpackie |
Rudy żelaza |
Wyżyny: Śląska, Krakowsko- Cżęstochowska, okolice Suwałk |
Rudy miedzi |
Nizina Śląska |
Rudy cynku i ołowiu |
Wyżyna Śląsko- Krakowska |
Siarka |
Kotlina Sandomierska: okolice Tarnobrzega |
Sól kamienna |
Bochnia, Wieliczka, Kujawy: rejon Kłodawy, Inowrocławia |
Sól potasowa |
Kujawy, Pobrzeże Gdańskie |
Fosforyty |
Rejony Annopola i Kazimierza nad Wisłą |
Gips |
Niecka Nidziańska |
Wapień i dolomit |
Wyżyny: Śląsko- Krakowska, Kielecka i lubelska |
Granit i bazalt |
Sudety i Przedgórze Sudeckie |
39. Ukształtowanie powierzchni Polski
Polska jest krajem nizinnym. Średnia wysokość terenu wynosi 173m n.p.m. Cechą ukształtowania powierzchni jest pasowy układ form rzeźby terenu. Polska nachylona jest w kierunku północno- zachodnim. Świadczą o tym kierunki główne biegu rzek .
Wyróżnia się sześć pasów ukształtowania powierzchni kraju:
a) pas pobrzeży: Pobrzeże Szczecińskie, Koszalińskie, Gdańskie
b) pas pojezierzy: Pojezierze Wielkopolskie, Pojezierze Mazurskie, Pojezierze Pomorskie c) pas nizin środkowopolskich: Nizina Wielkopolska, Nizina Śląska, Nizina Mazowiecka, Nizina Podlaska oraz Polesie Lubelskie d) pas wyżyn: Wyżyna Śląska, Wyżyna Krakowsko- Częstochowska, Niecka- Nidziańska, Wyżyna Kielecka, Wyżyna Lubelska z Roztoczem e) pas kotlin: Kotlina Sandomierska, Kotlina Oświęcimska f) pas gór: Karpaty, Sudety
Najwyżej położone miejsce w Polsce: Rysy ( Tatry ) 2499m n.p.m.
Najniżej położone miejsce w Polsce: Raczki Elbląskie ( Żuławy Wiślane ) 1,8m p.p.m.
40. Klimat Polski
Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego przejściowego ( o cechach pośrednich między klimatem morskim a kontynentalnym).Główną jego cechą jest duża zmienność pogody .
Czynniki niemeteorologiczne wpływające na klimat Polski : szerokość geograficzna, odległość od Oceanu Atlantyckiego i Morza Bałtyckiego, ukształtowanie powierzchni, rzeźba terenu, wysokość nad poziom morza.
Do Polski napływa 5 mas powietrza, które kształtują klimat w Polsce :
-powietrze arktyczne ( PA)
-powietrze polarne morskie ( PPm)- z Oceanu Atlantyckiego; powietrze wilgotne, w zimie ciepłe, a w lecie- chłodne; przynosi wzrost zachmurzenia i opady
-powietrza polarno kontynentalne (PPk) -z Europy Wschodniej; powietrze suche, w zimie przynosi pogodę mroźną, a latem -słoneczną i gorącą
-powietrze zwrotnikowe kontynentalne ( PZk)- z Basenu Morza Śródziemnego
-powietrze zwrotnikowe morskie ( PZm)-z Wysp Azorskich
Największy wpływ na pogodę i klimat w Polsce ma powietrze napływające z kierunków zachodnich.
Wyróżnia się 6 klimatycznych pór roku : przedwiośnie, wiosna, lato, jesień, przedzimie, zima. Średnia roczna temperatura powietrza waha się od 6,5°C na Pojezierzu Suwalskim do 9°C w zachodniej części Kotliny Sandomierskiej. W górach piętra klimatyczne. Średnia długość okresu wegetacyjnego ( czyli ilość dni ze średnią temperaturą dobową przynajmniej 5°C ) w Polsce trwa ok. 200 dni. Najkrótszy w Polsce północno- wschodniej 180dni i górach 100-150dni, a najdłuższy na Nizinie Śląskiej i Kotlinie Sandomierskiej -220 dni. Roczna suma opadów to około 600mm. Najmniejsze opady na Kujawach i we wschodniej Wielkopolskiej- poniżej 500mm. Najobfitsze opady charakteryzują obszary górskie- powyżej 1300mm. W Polsce dominują wiatry zachodnie. Wiatry lokalne to bryza na wybrzeżu oraz halny w górach.
41. Wody powierzchniowe w Polsce
Niemal cały obszar Polski leży w zlewisku Morza Bałtyckiego - 99,7% . Niewielki procent należy do zlewiska Morza Czarnego - 0,2% i Morza Północnego - 0,1%.
System rzeczny Polski charakteryzuje się kilkoma ważnymi cechami:
- większość rzek spływa w kierunku północno-zachodnim, co jest zgodne z nachyleniem powierzchni kraju
- asymetria dorzeczy Wisły i Odry: dłuższe i lepiej rozwinięte są ich prawe dopływy
- reżim rzek polskich określa się jako deszczowo- -śnieżny, co oznacza, że głównym źródłem zasilania rzek są opady deszczu i śniegu wraz z jego wiosennymi roztopami
- na rzekach w ciągu roku występują dwa wysokie stany wód: wiosenny spowodowany roztopami oraz letni będący wynikiem obfitych opadów, widoczny zwłaszcza na rzekach górskich.
Jeziora w Polsce zajmują tylko 1% powierzchni kraju. Większość jezior występuje na obszarze ostatniego zlodowacenia- na Pojezierzu Pomorskimi Pojezierzu Mazurskim.
Ze względu na genezę mis jeziornych jeziora w Polsce dzielimy na:
- polodowcowe: morenowe, np. Śniardwy, Mamry, Niegocin
rynnowe, np. Jeziorak, Gopło, Drawsko, Hańcza
wytopiskowe np. w Borach Tucholskich
cyrkowe np. stawy tatrzańskie i karkonoskie
- przybrzeżne, np. Łebsko, Jamno, Gardno
- deltowe, np. Drużno w delcie Wisły i Dąbie przy ujściu Odry
- zakolowe (przyrzeczne) - małe jeziora powstałe w wyniku odcięcia meandrów
- krasowe - występujące na obszarach zbudowanych ze skał węglanowych, np. na Polesiu Lubelskim.
42. Gleby w Polsce
Większość gleb w Polsce to gleby strefy umiarkowanej.
Gleby strefowe zajmują ponad 80% powierzchni kraju . Należą do nich : -gleby bielicowe: wytworzyły się na podłożu piaszczysto- żwirowym porośniętym lasem iglastym; mało żyzne - brunatne i płowe: powstały na glinach polodowcowych z udziałem roślinności lasów liściastych i mieszanych -czarnoziemy: wykształciły się na lessach porośniętych roślinnością stepową; bardzo żyzne, zawierają dużo próchnicy. Zajmują tylko 1%powierzchni Polski.
Gleby astrefowe tworzą się niezależnie od szerokości geograficznej w określonych warunkach geologicznych i wodnych. W Polsce występują:
-mady: powstają na osadach rzecznych; bardzo żyzne, np. Żuławy Wiślane - rędziny: tworzą się na obszarach zbudowanych ze skał węglanowych ( wapienie, dolomity); żyzne, trudne w uprawie, np. Wyżyna Kielecko- Sandomierska - czarne ziemie: żyzne gleby pobagienne, np. okolice Pyrzyc, Nizina Śląska - górskie: słabo wykształcone, nie maja większego znaczenia gospodarczego.
43. Szata roślinna w Polsce
Lasy zajmują 28,5% powierzchni Polski. Rozmieszczenie ich jest nierównomierne. Największy udział obszarów leśnych mają województwa lubuskie, zachodniopomorskie, warmińsko- mazurskie, oraz południowa część województwa małopolskiego i podkarpackiego. Najmniej lasów jest w centralnej Polsce. Lasy iglaste stanowią ok. 80% ogólnej powierzchni naszych lasów.
Zbiorowiska leśne to: bory ( lasy iglaste i mieszane), grądy, buczyny, łęgi, olsy.
Największe kompleksy leśne: Bory Dolnośląskie, Bory Stobrawskie, Bory Tucholskie, Puszcza Goleniowska, Puszcza Notecka, Puszcza Bydgoska, Puszcza Piska, Puszcza Augustowska, Puszcza Białowieska.
W górach zaznacza się piętrowość roślinna, wywołana obniżaniem się temperatury wraz ze wzrostem wysokości. Piętra roślinne: piętro pogórza, piętro regla dolnego, piętro regla górnego, piętro kosodrzewiny, piętro hal, piętro turni.
44. Ochrona środowiska w Polsce
Formy ochrony przyrody w Polsce: parki narodowe, rezerwaty, parki krajobrazowe, obszar chronionego krajobrazu.
W Polsce istnieją 23 parki narodowe. Sześć spośród nich to międzynarodowe rezerwaty biosfery. Należą do nich:
Babiogórski Park Narodowy: ochroną objęte są piaskowcowe rumowiska skalne oraz piętra roślinne.
Białowieski Park Narodowy: ochroną objęte są lasy liściaste i mieszane, żubry, tarpany.
Bieszczadzki Park Narodowy: ochroną objęte są połoniny, lasy bukowe, gołoborza.
Karkonoski Park Narodowy: ochroną objęte są skałki granitowe, rumowiska skalne, piętra roślinne.
Słowiński Park Narodowy: ochroną objęte są ruchome wydmy, jeziora przybrzeżne, bór sosnowy, bór mieszany.
Tatrzański Park Narodowy: ochroną objęte są rzeźba wysokogórska, pietra roślinne.
Wyszukiwarka