I WOJNA ŚWIATOWA 1914-18, do 1939 zw. wielką wojną 1914-18, zbrojny konflikt świat.; jej ośr. znajdował się w Europie, wynikła ze splotu antagonizmów między mocarstwami, rywalizacji o hegemonię w Europie, wpływy na Bałkanach, podział świata kolonialnego i rynków zbytu, a także dążenia do rewizji granic ustalonych w wyniku konfliktów eur. XIX w. Do wojny stanęły 2 bloki — z jednej strony państwa centr.: Niemcy, Austro-Węgry, Bułgaria i imperium osmańskie (Turcja), z drugiej ententa: Francja, Rosja, W. Brytania, Serbia z Czarnogórą oraz po niem. agresji Belgia.
Siły i plany. Państwa te przygotowywały się do starcia zbrojnego od dłuższego czasu i wystawiły masowe armie. W wyniku mobilizacji z 3,7 mln żołnierzy czasu pokoju (1,2 mln państwa centr., 2,45 mln ententa) armie te powiększyły się do ok. 15,6 mln (6,3 mln państwa centr., 9,3 mln ententa), z tego 8,4 mln w armii czynnej (3,5 mln państwa centr., 4,9 mln ententa). W armiach państw zaborczych służyło ponad 500 tys. Polaków. Walczyła też pol. formacja → Legiony Polskie. Sztaby generalne walczących państw były nastawione na krótkotrwały konflikt zbrojny. Plan niem. przewidywał skierowanie gł. wysiłku przeciwko Francji, którą uderzeniem przez neutralną Belgię zamierzano pobić w ciągu kilku tygodni, by później uderzyć na Rosję. Austro-Węgry planowały pokonanie częścią sił Serbów oraz ofensywę na froncie ros.; po stronie ententy Francuzi przygotowali uderzenie w Lotaryngii z minim. osłoną od strony Belgii, która planowała samodzielną walkę na wsch. od Brukseli. Rosjanie gł. wysiłek skierowali przeciwko Austro-Węgrom (Galicja), ale dużą częścią sił, zgodnie z umową z Francją, uderzyli na Prusy Wsch.; Serbowie i Czarnogórcy zamierzali rozwinąć swe wojska na pograniczu z Austro-Węgrami.
Początek wojny. Formalnym początkiem zbrojnego konfliktu świat. było wypowiedzenie przez Austro-Węgry wojny Serbii (28 VII 1914), pod pretekstem zamachu → sarajewskiego , później, po mobilizacji armii ros. uczyniły to Niemcy wobec Rosji (1 VIII), następnie wobec Francji (3 VIII), a przekraczając granicę Belgii (4 VIII) znalazły się w stanie wojny z tym państwem. Tego samego dnia W. Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom, a 6 VIII Austro-Węgry — Rosji.
Działania 1914. Na froncie zachodnim 1-2 VIII wojska niem. rozpoczęły okupację Luksemburga, 4 VIII wkroczyły do Belgii, po sforsowaniu Mozy pobiły słabą belg. armię polową pod Tienen (franc. Tirlemont) — cofnęła się ku twierdzy Antwerpii — i rozpoczęły manewr obejścia armii franc. od północy. Armia franc. początkowo uderzyła w Lotaryngii, ale bez powodzenia: wobec zagrożenia od pn. rozpoczęła przegrupowanie w stronę Belgii. Doprowadziło to do tzw. bitwy granicznej, w której wojska franc. oraz bryt. korpus ekspedycyjny poniosły klęskę. Naczelny dow. armii franc., gen. J. Joffre, zarządził głęboki odwrót na pd. w celu przegrupowania sił; Niemcy przyjęli to jako pełne zwycięstwo i rozpoczęli pościg. Kontrofensywa Francuzów doprowadziła do bitwy nad → Marną; (6-13 IX), którą wygrali i odrzucili Niemców nad rz. Aisne, gdzie nastąpiła stabilizacja frontu. Następnie obie strony, zmierzając do obejścia przeciwnika, rozpoczęły tzw. wyścig do morza; jego końcowym etapem była bitwa nad rz. Isère; wzięła w niej udział belg. armia polowa, która po nieudanej obronie Antwerpii połączyła się ze sprzymierzonymi. Wyścig nie przyniósł powodzenia żadnej ze stron. Nastąpiła stabilizacja frontu od granicy szwajc. po brzeg cieśn. La Manche. Plany krótkotrwałej wojny na zach. zakończyły się niepowodzeniem, ale w ręku niem. znalazła się niemal cała Belgia oraz pn., przem. część Francji.
Na froncie wschodnim operacje rozpoczęły się nieco później. 17 VIII wojska ros. uderzyły na Prusy Wschodnie. 1 armia pobiła Niemców pod Gąbinem, nowe dowództwo wojsk niem. (P. Hindenburg i E. Ludendorf) postanowiło uderzyć na 2 armię ros., która została pobita pod Stębarkiem (niem. Tannenberg). Z kolei Niemcy uderzyli na 1 armię i odrzucili ją za granicę. Na froncie galic. najpierw uderzyli Austriacy; nacierając między Bugiem a Wisłą odnieśli kilka sukcesów, ale następnie, po nadejściu większych sił ros., zostali pobici pod Lwowem i odrzuceni na dalekie przedpola Krakowa oraz linię Karpat. 28 IX na lewym brzegu Wisły wojska niem. i austro-węg. (dow. feldmarszałek F. Conrad) przeszły do kontrofensywy i podeszły pod Warszawę i Dęblin. Rosjanie przegrupowali wojska, pobili przeciwników i rozwinęli wielkie natarcie na Poznań i Kraków. Przeciwdziałanie niem. zatrzymało tę ofensywę w bitwie pod Łodzią; Austriacy po bitwie pod Limanową (3-14 XII) utrzymali zach. Galicję i okrążyli Przemyśl. Pod koniec roku nastąpiła stabilizacja frontu na linii: Wielkie Jeziora Mazurskie-rejon Przasnysza-Bzury-Rawki-Nidy-Dunajca i Karpat.
Na froncie bałkańskim 12 VIII wojska austro-węg. uderzyły na Serbów, ale zostały pobite nad rz. Cer; w kolejnej ofensywie 6 IX pokonały Serbów nad rz. Driną i 10 IX zajęły Belgrad; jednak wojska serb. wygrały bitwę nad rz. Kolubarą i odzyskały miasto. Pod koniec roku nastąpiła stabilizacja frontu na linii rzek: Dunaj-Sawa-Drina.
Fronty tureckie powstały po wypowiedzeniu 12 XI przez Turcję wojny państwom ententy; jej 3 armia uderzyła na ros. Kaukaz, została jednak pobita pod Sarykamyszem (4 I 1915) i wycofała się za granicę. Pierwsze starcia nastąpiły na pograniczu Palestyny i Egiptu.
Na Dalekim Wschodzie 23 VII Japonia znalazła się w stanie wojny z Niemcami; jej wojska 7 XI zdobyły niem. bazę Qingdao na Płw. Szantuńskim oraz zajęły niem. posiadłości w Oceanii: Wyspy Marshalla, Karoliny i Mariany, a Australijczycy niem. Nową Gwineę i Archipelag Bismarcka.
W Afryce franc. i bryt. oddziały kolonialne bez trudu zajęły Togo, ale garnizony niem. w Kamerunie, Afryce Pd.-Zach. i przede wszystkim Afryce Wsch., mimo odcięcia od kraju, stawiły skuteczny opór.
Na morzu niem. flota była zablokowana przez bryt.; dochodziło tylko do przypadkowych starć (28 VIII bitwa pod Helgolandem). Na morzach: Bałtyckim, Śródziemnym i Czarnym działały gł. siły lekkie. Flota franc. wielokrotnie wpływała na M. Adriatyckie z transportami broni do Czarnogóry. Na oceanach odcięte niem. okręty podjęły działania krążownicze. 1 XI 1914 eskadra niem. pobiła zespół bryt. pod Coronelem (Chile), ale 8 XII została zniszczona koło Falklandów przez następny, znacznie silniejszy zespół brytyjski.
Pod koniec roku na wszystkich frontach nastąpiły stabilizacja i przejście od wojny manewrowej do pozycyjnej. Zmusiło to państwa walczące do podjęcia działań mających na celu zaspokojenie narastającego zapotrzebowania na broń, amunicję, surowce, sprzęt i in. materiały wojenne. Postawiło to na porządku dziennym także problem siły roboczej (praca kobiet) oraz przyspieszenie postępu nauk.-technicznego.
Działania 1915. Stabilizacja frontu na zach. z jednej strony, niebezpieczeństwo uderzenia ros. ku Wielkiej Nizinie Węg. z drugiej spowodowały, iż państwa centr. postanowiły prowadzić obronę strategiczną na zach., natomiast na wsch. pobić armię rosyjską.
Na froncie wschodnim w lutym Niemcy zwyciężyli Rosjan nad jeziorami mazurskimi, ale nie zdołali przełamać ich frontu na pn. Mazowszu. 2 V rozpoczęło się gł. działanie armii państw centr. dowodzonych przez gen. A. Mackensena; przełamały one obronę ros. pod Gorlicami i w stopniowo poszerzonym natarciu 22 VI odbiły Lwów, 5 VIII zajęły Warszawę, 25 VIII — Brześć, 4 IX — Grodno i 18 tego miesiąca Wilno. Pod koniec września front ustabilizował się na linii: dolna Dźwina-jez. Narocz-Baranowicze-Pińsk-Dubno-Tarnopol-Czerniowce. Rosjanie stracili Królestwo Pol., niemal całą Galicję, część tzw. ziem zabranych oraz krajów bałtyckich; w czasie odwrotu przeprowadzili masową ewakuację ludności, bydła, maszyn, dopełniając w ten sposób zniszczeń wojennych ziem polskich.
Na froncie zachodnim kilka kolejnych uderzeń wojsk franc. i bryt., w tym w Szampanii (25 IX-6 XI), nie przyniosło powodzenia; wielkie natomiast były straty w ludziach, ogromne zużycie amunicji; w kwietniu Niemcy pod Ypres użyli gazów bojowych; od tego czasu obie strony stosowały ten nowy środek walki.
Na frontach tureckich nastąpiło nasilenie walk; 19 II flota bryt. i franc. podjęły nieudaną próbę sforsowania Dardaneli; 25 IV desant bryt. wylądował na płw. → Gelibolu, nie odnosząc sukcesu. Na Kaukazie armia ros. w czerwcu przeszła do natarcia i do początków września wyszła na linię: Tutak-jez. Wan-jez. Urmia. 30 X ros. korpus wylądował w pers. porcie Anzeli nad M. Kaspijskim i pod koniec roku zajął Hamadan. Brytyjczycy natomiast, posuwając się z Al-Basry, podeszli do Al-Kut, gdzie jednak otoczyli ich Turcy. Na płw. Synaj zgrupowanie tur. nacierające z Palestyny dotarło do Kanału Sueskiego i rozpoczęło jego forsowanie; 23 II Brytyjczycy odparli Turków, którzy wycofali się ku swojej granicy.
Na froncie bałkańskim po wielomiesięcznym spokoju wojska niem. i austro-węg. 6 X uderzyły na Serbów od pn., a wojska bułg. od wschodu. Pod naciskiem przeważających sił Serbowie ewakuowali Belgrad (10 X) oraz Nisz (5 XI) i wycofali się na Kosowe Pole; próba przebicia się przez Skopie na spotkanie wojsk sprzymierzonych, które w październiku wylądowały w Salonikach, nie przyniosła powodzenia. Osłabiona armia serb. rozpoczęła odwrót ku brzegom M. Śródziemnego przez bezdroża Albanii.
Front włoski otworzyło wypowiedzenie 25 V przez Włochy wojny Austro-Węgrom. 23 VI rozpoczęła się ofensywa wł.; jednak niemal na pozycjach wyjściowych nad rz. → Soczą; wojska austro-węg. zablokowały przeciwnika. Do końca roku nad tą rzeką stoczono 4 nie rozstrzygnięte bitwy.
W koloniach wojska południowoafryk. opanowały niem. Afrykę Pd.-Zach., franc. i bryt. — Kamerun, ale w Afryce Wsch. Niemcy skutecznie dawali opór sprzymierzonym.
Na morzu Niemcy po niepowodzeniu wypadu ich floty pod Dogger Bank (23-24 I) ograniczyli działalność floty nawodnej, a od połowy lutego rozpoczęli wojnę podwodną; pod naciskiem państw neutralnych i zwł. Stanów Zjedn. w sierpniu atakowali tylko okręty wojenne. W 1915 państwa centr. opanowały ziemie pol. i odrzuciły Rosjan daleko na wschód, zajęły Serbię i uzyskały przez Bułgarię bezpośrednie połączenie lądowe z Turcją. Jednocześnie wokół państw centr. zacieśniał się pierścień blokady, powodując znaczne trudności surowcowe i żywnościowe. We wszystkich państwach trwało przestawianie gospodarki na tory wojenne; w najgorszym położeniu była Rosja, w której najsilniej zarysowała się dysproporcja między potrzebami wielomilionowej armii a możliwościami przemysłu oraz komunikacji.
Działania 1916. Ententa zamierzała uderzyć na wszystkich frontach, Niemcy natomiast postanowili skupić gł. wysiłek na froncie zach., przyjmując, iż armia ros. po klęskach 1915 nie będzie w stanie podjąć znaczniejszych działań ofensywnych.
Na froncie zachodnim Niemcy uderzyli na twierdzę → Verdun , gdzie 2 II-14 VII toczyła się wielka bitwa, w której obie strony poniosły ogromne straty, a Niemcy miejscami posunęli się 4-6 km. Brytyjczycy i Francuzi 24 VI uderzyli na Niemców nad → Sommą. Dało to początek pierwszej wielkiej bitwie materiałowej, w czasie której rozegrano po raz pierwszy walkę o panowanie w powietrzu oraz użyto czołgów; zyski terenowe liczono w kilometrach (do 7); Niemcy stracili 500 tys. ludzi, Brytyjczycy ok. 410 tys., a Francuzi 202 tysiące.
Na froncie włoskim najpierw nastąpiło nieudane uderzenie austro-węg. w pd. Tyrolu, w marcu i sierpniu wł. nad Soczą; jedynym sukcesem Włochów było zajęcie pogranicznej Gorycji i opanowanie masywu Doberdo.
Na froncie wschodnim przez pierwsze miesiące panowała cisza. 6 VI na pd. od Prypeci rozpoczęła się wielka ofensywa ros. (pod wodzą gen. A.A. Brusiłowa) z punktem ciężkości na Wołyniu; wojska austro-węg. poniosły klęskę, Rosjanie zdobyli Łuck, Brody i Stanisławów. W początkach sierpnia nastąpiła stabilizacja frontu; natarcia Rosjan na Białorusi i w Kurlandii nie przyniosły powodzenia. 27 VIII Rumunia przystąpiła do wojny po stronie sprzymierzonych; jej armie z 3 stron uderzyły na Siedmiogród, ale zostały wyparte przez wojska austro-węg. i niem., podczas gdy wojska bułg. i niem. opanowały Dobrudżę. Wojska państw centr. uderzeniem przez Dunaj od pd. i przez Karpaty od pn. przebiły się na Wołoszczyznę; Rumuni przegrali bitwę nad rz. Ardżesz (30 XI-3 XII), musieli ewakuować Bukareszt, wycofali się na pogranicze Wołoszczyzny i Mołdawii; tam z pomocą Rosjan powstrzymali przeciwników.
Na Półwyspie Bałkańskim flota sojusznicza w styczniu-lutym ewakuowała armię serb. na Kerkirę w celu reorganizacji; Austriacy uderzyli na Czarnogórę i zmusili ją do kapitulacji po walce o górę Lovćen (23 I). W zimie 1915-16 ukształtował się front salonicki; znalazła się na nim większość sił armii bułg. walczących z dywizjami bryt., franc., prowincjonalnego rządu gr. oraz armią serb. przewiezioną z Kerkiry. 17 VIII Bułgarzy podjęli natarcie, następnie 12 IX uderzyli sprzymierzeni w celu odciążenia Rumunów; 18 IX Serbowie opanowali masyw Kajmakčalan; w kilka dni później Francuzi zdobyli Bitolę.
Na frontach tureckich Rosjanie zajęli Erzurum (16 II) i Trabzon (18 IV). W Mezopotamii Turcy 29 IV zmusili do kapitulacji zgrupowanie bryt. otoczone pod Al-Kut. Brytyjczycy utrzymali Al-Basrę, z której pod koniec roku ponownie ruszyli na Bagdad. Na płw. Synaj w lipcu wojska zgrupowania niem.-tur. ponowiły atak na Kanał Sueski; Brytyjczycy odparli natarcie, później opanowali cały półwysep i 21 XII weszli do Al-Araisz.
Na morzach Niemcy w lutym nasilili wojnę podwodną, a od połowy października przekształcili ją w walkę z flotą handl. ententy. Flota niem. podjęła próbę wyjścia z pd. części Zat. Helgolandzkiej; w rezultacie doszło do nie rozstrzygniętej bitwy mor. na wysokości cieśn. Skagerrak (→ jutlandzka bitwa).
Działania wojenne 1916 nie zadowoliły żadnej ze stron. Wojna stawała się w coraz większym stopniu materiałowa, pochłaniała ogromne siły i środki. Problemem stały się uzupełnienia walczących wojsk, co było jedną z przyczyn proklamowania przez państwa centr. → Aktu 5 listopada, dotyczącego odtwarzania „samodzielnego państwa polskiego” z zach. ziem zaboru ros.; akt ten oficjalnie stawiał sprawę pol. ponownie na płaszczyźnie międzynarodowej. Przedłużająca się wojna i narastające straty spowodowały nasilenie się nastrojów antywojennych oraz protestów wojska, gł. ros., ale także franc. i wł., przeciwko bezmyślnym natarciom. Państwa centr. przeprowadzały sondaże pokojowe.
Działania 1917. Sprzymierzeni planowali podjęcie działań zaczepnych na wszystkich frontach, tym bardziej iż 6 IV Stany Zjedn. wypowiedziały wojnę Niemcom, chociaż na razie nie miały armii. Państwa centr. nastawiły się na obronę.
Na froncie wschodnim w Rosji wybuchł kryzys wewn.; 15 III w wyniku rewolucji lutowej obalono monarchię, w armii wzmogły się nastroje antywojenne. Rząd Tymczasowy zorganizował jednak działania zaczepne; 1 VII armia ros. przeszła do natarcia nad Dniestrem, 24 VII również Rumuni uderzyli pod Mareşti; uzyskano pewne sukcesy, ale kontrofensywa armii państw centr. odrzuciła Rosjan na wsch. brzeg Zbrucza, Rumuni natomiast odparli natarcie niem. pod Maraşeşti; następne znaczniejsze działania podjęto jesienią; 3 IX Niemcy zajęli Rygę, w październiku Archipelag Moonsundzki. Armia ros. ulegała rozkładowi, a po objęciu władzy przez bolszewików proces ten uległ przyspieszeniu. Jednocześnie z żołnierzy nieros. z jej szeregów oraz z jeńców zaczęto tworzyć formacje nar.: pol. (→ Korpusy Polskie w Rosji), łot., czes., fiń. i inne. 5 i 15 XI w Brześciu Litewskim zostało podpisane zawieszenie broni ros.-niem. i ros.-austro-węg., które zakończyło działania wojenne na froncie wsch. i zwolniło siły państw centr. do akcji na innych frontach.
Na froncie zachodnim w marcu Niemcy wycofali się z występu frontu pod Noyon w rejon Arras (St.-Quentin, Vailly-sur-Aisne). Natarcie sprzymierzonych rozpoczęło się dopiero 9 IV od uderzenia Brytyjczyków w Artois i 16 IV Francuzów nad rz. Aisne. Próby przełamania obrony niem. nie przyniosły powodzenia, a ogromne straty spowodowały wybuch powszechnego niezadowolenia w armii franc., opanowany drakońskimi środkami przez gen. Ph. Petaina. Główny ciężar walki przejęli teraz Brytyjczycy, którzy początkowo bez powodzenia nacierali we Flandrii, ale ostatnia ich akcja zaczepna pod Cambrai (20 IX-6 XII), dzięki masowemu użyciu czołgów wspartych przez lotnictwo, przyniosła początkowo znaczny, ale nie wykorzystany sukces.
Na froncie włoskim armia wł. dwukrotnie nacierała nad rz. Soczą (12 V-6 VI, 17 VIII-IX), ponosząc ogromne straty i nie uzyskując żadnego sukcesu, co naderwało jej morale; w tej sytuacji uderzenie niem.-austro-węg., rozpoczęte 24 X, doprowadziło do przełamania frontu wł. pod → Caporetto i do rozejścia się znacznej części żołnierzy wł. do domów. Dzięki interwencji dywizji franc. i bryt. sprzymierzonym udało się odtworzyć front nad rz. Piawą i przystąpić do reorganizacji armii włoskiej.
Na froncie salonickim trwały walki pozycyjne i tylko w maju Francuzi i Serbowie podjęli nieudane natarcie. 12 VI sprzymierzeni wymusili abdykację filoniem. króla Grecji Konstantyna I. Nowy rząd gr. 29 VI wypowiedział wojnę państwom centr., a na front salonicki skierowano gł. siły armii greckiej. Na zapleczu wojsk bułg. w Serbii w rejonie Niszu wybuchło powstanie, stłumione przez Bułgarów.
Na frontach tureckich na Zakaukaziu przez cały rok następowały lokalne starcia; 18 XII w Erzincan zostało podpisane tur.-ros. zawieszenie broni. W Mezopotamii 24 II Brytyjczycy zdobyli Bagdad, ale zostali zatrzymani na pn. od tego miasta. W Palestynie Turcy odparli 2 uderzenia Brytyjczyków na Gazę; ewakuowali ją dopiero 7 XI, następnie Brytyjczycy 17 XI zdobyli Jaffę i 9 XII — Jerozolimę. W Al-Hidżazie nadal trwało powstanie Arabów.
Na morzu od 1 II Niemcy przystąpili do nieograniczonej wojny podwodnej i osiągnęli w niej znaczne sukcesy; sprzymierzeni wzmacniali obronę i osłonę ruchu morskiego.
W powietrzu 1917 działania nabrały rozmachu, tak iż można już było mówić o nowym froncie. Niemcy 22 VII przeprowadzili ostatnie ataki sterowców na W. Brytyjskie; ich miejsce zaczęło zajmować lotnictwo bombowe, które na początku 1917 wykonało ataki na fabryki w Nancy; 17 V pierwsze bomby padły na londyńskie City, a 25 V rozpoczęły się systematyczne ataki na Londyn. Francuzi atakowali cele przem. w Lotaryngii, Brytyjczycy bombardowali cele nadmor., gł. Ostendę i Zeebrugge oraz pobliską Brugię.
Kampanie 1917 przyniosły wyeliminowanie Rosji z wojny, ale blokada pogarszała położenie gosp. państw centr., których przemysł nie był w stanie dorównać mocom produkcyjnym przemysłu państw ententy.
Działania 1918. Prezydent Stanów Zjedn. Th.W. Wilson 8 I wystąpił z orędziem do Kongresu, formułującym podstawowe warunki przyszłego pokoju; punkt 13 zawierał postulat przywrócenia Polsce niepodległości oraz przyznania jej dostępu do morza. W planach przyszłych działań wojennych dowództwo niem., wykorzystując wycofanie się Rosji z wojny, postanowiło szukać rozstrzygnięcia na zach., a austro-węg. — we Włoszech. Państwa ententy natomiast zamierzały rozpocząć działania na szerszą skalę dopiero latem, po włączeniu się liczniejszych wojsk amer.; nastąpiła zmiana systemu dowodzenia: odtąd politycy i dowódcy kontyngentów nar. uzgadniali między sobą plany działań; 23 III gen. F. Foch został upoważniony do koordynowania działań wojsk sprzymierzonych na froncie zach., 3 IV powierzono mu ich dowodzenie, a 4 V został nacz. wodzem sił sprzymierzonych na wszystkich frontach.
Na wschodzie w początkach roku trwały rokowania pokojowe w Brześciu Litewskim. 9 II Niemcy i Austro-Węgry podpisały traktat z Ukr. Radą Centr., na którego podstawie Chełmszczyznę przyłączono do Ukrainy. Odpowiedzią ze strony pol. był powszechny protest oraz przebicie się II Brygady Legionów Pol. przez front austro-węg. pod → Rarańczą ; (16-17 II) i późniejsze połączenie z 2 Korpusem Polskim. Wobec przedłużania się rokowań brzeskich z Rosją, wojska niem. i austro-węg. rozpoczęły marsz na wsch. i zajęły kraje bałtyckie, Białoruś i część Ukrainy; ulegająca rozkładowi armia ros. nie stawiała oporu. 3 III delegacja sowieckiej Rosji podpisała traktat pokojowy z Niemcami, Austro-Węgrami, Bułgarią i Turcją, ale na Ukrainie wojska państw centr. kontynuowały marsz na wschód. Następnie wojska państw centr. przekroczyły Dniepr i wyszły na pogranicze ros.-ukr., zajmując Rostów. Osamotniona militarnie Rumunia 5 III 1918 podpisała w Buftea zawieszenie broni, następnie 7 V 1918 zawarła pokój w Bukareszcie (→ bukareszteńskie traktaty pokojowe).
Na froncie zachodnim Niemcy ześrodkowali przeważające siły i 2 I rozpoczęli uderzenie na odcinku bryt.; zdobyli duży występ frontu pod Amiens, 9 IV uderzyli we Flandrii, ale i tu nie dotarli do morza. Armia bryt. poniosła duże straty, utrzymała jednak front, wzmocniona przez posiłki francuskie. Dowództwo niem. przeniosło gł. wysiłek na odcinek franc. i 27 V uderzyło w Szampanii; dzięki zaskoczeniu Niemcy opanowali obszar do rz. Marny, ale gen. Foch powstrzymał przeciwnika. Obie strony poniosły duże straty; Niemcom brakowało rezerw na uzupełnienia stanu wojsk, stronę sprzymierzonych w przyspieszonym tempie wzmacniały wojska amer.; jednocześnie rozpoczęto formowanie → Armii Polskiej we Francji.
15 VII Niemcy zaatakowali na wsch. od Reims, ale mimo lokalnego sforsowania rz. Marny zatrzymała ich obrona franc., 18 VII z rejonu Villers-Cotterêts w skrzydło występu niem. uderzyło franc. zgrupowanie uderzeniowe; natarcie piechoty i czołgów, wspierane przez artylerię i lotnictwo, zaskoczyło Niemców; 2 VIII Francuzi odbili Soissons i ścięli występ niem. wysunięty ku Marnie. Nastąpił przełom: wojska ententy przeszły do działań zaczepnych, a Niemcy pospiesznie rozbudowywali obronę; 8 VIII pod Amiens rozpoczęło się uderzenie wojsk bryt. i franc. („czarny dzień” armii niem.), które wiosną przyniosło odbicie terenu zajętego przez Niemców. Następnie wojska sprzymierzonych kolejnymi uderzeniami odrzuciły Niemców z pn. Francji i zach. Belgii; morale armii niem. zaczęło się załamywać.
Na froncie włoskim natarcie wojsk austro-węg. nad rz. Piawą zostało powstrzymane przez Włochów, którzy 24 X, wykorzystując rozkład wojsk przeciwnika, przeszli do natarcia w kierunku na Triest. Armia austro-węg. przestała stawiać opór.
Na Półwyspie Bałkańskim wojska sprzymierzonych 14 IX rozpoczęły natarcie, przełamały front bułg. i przeszły do pościgu; 29 IX padło Skopie, 30 IX skapitulowała Bułgaria. Sprzymierzeni (wojska serb. i franc.) ruszyli ku Dunajowi oraz (Brytyjczycy i Grecy) na Stambuł, 1 XI po przejściu 500 km w ciągu 45 dni, wojska serb. weszły do Belgradu. Na frontach azjatyckich we wrześniu Brytyjczycy przełamali obronę tur. w Palestynie, 1 X wzięli Damaszek, 26 X — Aleppo; w Mezopotamii 1 XI opanowali Mosul. 30 X w Mudros, na wyspie Limnos, Turcja podpisała zawieszenie broni.
Na morzu Niemcy kontynuowali nieograniczoną wojnę podwodną, sprzymierzeni wzmacniali obronę przeciwpodwodną. W październiku, wobec widocznej już klęski, Niemcy ograniczyli swe działania podwodne. W powietrzu działania wojenne uległy nasileniu; lotnictwo niem. atakowało Londyn i Paryż, franc. — obiekty między Mozelą i Renem, bryt. — cele nadbrzeżne.
Zakończenie działań wojennych. Klęski na frontach spowodowały narastanie kryzysu wewn. w Austro-Węgrzech i Niemczech oraz wybijanie się narodów na niepodległość. 7 X w Warszawie Rada Regencyjna proklamowała niepodległość państwa pol. i 12 X przejęła władzę zwierzchnią nad wojskiem. We Lwowie 19 X galic. Ukraińcy ogłosili niepodległość, co dało początek → wojnie polsko-ukraińskiej 1918-19. W warunkach rozpadu monarchii austro-węg. 28 X w Pradze zgromadzenie nar. uchwaliło niepodległość Czechów i Słowaków, 29 X w Zagrzebiu zgromadzenie chorw. ogłosiło niezależność Chorwacji, Slawonii, Dalmacji i Rijeki (Fiume) od Austrii i Węgier oraz wejście w skład państwa Chorwatów, Słoweńców i Serbów. 3 XI zbuntowała się część floty niem., 9 XI Niemcy ogłoszono republiką, a 11 XI delegacja niem. podpisała pod Compiègne zawieszenie broni ze sprzymierzonymi.
Straty. W Europie powołano pod broń ok. 65 mln ludzi, straciło życie ok. 8,7 mln żołnierzy, w tym: 1,9 mln armii niem., 1,7 mln armii ros., 1,39 mln armii franc., 1 mln armii austro-węg., 910 tys. armii bryt., 496 tys. armii wł., 400 tys. armii serb., 400 tys. armii tur., 158 tys. armii rum., 114 tys. armii amer., 100 tys. armii bułg., 44 tys. armii belg., ponad 12 tys. armii gr., innych — ponad 60 tys.; do tego trzeba dodać zmarłych wskutek głodu i epidemii oraz ofiary masowych mordów (Ormian w Turcji). Ogółem straty w ludności wyniosły ok. 12 mln osób. Wojna światowa 1914-18 zrujnowała przede wszystkim Europę i spowodowała zmniejszenie jej roli w stosunku do innych części świata.
Traktaty pokojowe. Układy rozejmowe przerwały działania wojenne, ale wojnę formalnie zakończyły traktaty pokojowe: 28 VI 1919 z Niemcami w Wersalu (→ wersalski traktat pokojowy), 10 IX 1919 z Austrią w Saint-Germain-en-Laye, 27 XI 1919 z Bułgarią w Neuilly, 4 VI 1920 z Węgrami w Trianon i 10 VIII 1920 z Turcją w Sèvres. Tworzyły nowy ład międzynar., którego jedną z cech było to, że z 4 lądowych mocarstw istniejących 1914 w Europie pozostała tylko Francja; Niemcy były rozbrojone, Austro-Węgry przestały istnieć, a Rosja bolszewicka była obezwładniona wojną domową i klęską poniesioną w wojnie z Polską 1919-20. Odrodziły się lub powstały nowe państwa: Polska, Czechosłowacja, Jugosławia, Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia; powstała → Liga Narodów.