OBSERWACJA
Jedna z głównych ( obok eksperymentu ) metod badawczych nauki ; systematyczne i planowe , kierowane celem badania selektywne , spostrzeganie przedmiotów i zjawisk , którego zadaniem jest dostarczanie materiału dla nauk , badań .
Obserwacja jest najbardziej wszechstronną techniką gromadzenia materiałów . Z uwagi na jej złożoność i wszechstronność istnieją niekiedy tendencje do nazywania jej metodą badawczą . Nie jest to tendencja słuszna , zważywszy , że obserwacja swe naczelne miejsce wśród sposobów poznania zawdzięcza konieczności łączenia w niej wielu technik pomocniczych . Jest jak najbardziej uniwersalnym sposobem badań ale równocześnie i najbardziej pierwotnym ze względu na swą historie jak i istotę w przypadku indywidualnego jej traktowania . Obserwacja jest czynnością badawczą polegającą na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń . Lapidarność ( oznacza że coś jest zwięzłe , treściwe , wyraziste ) tego sformułowania bierze się stąd , że objęcie definicją wszelkich postaci i aspektów obserwacji jest niemożliwe . Tak szeroka definicja pozwala natomiast zastosować jej do każdego typu obserwacji .
Obserwacją można bowiem nazwać prostą , nieplanową rejestrację zdarzeń i faktów ale także złożony proces kontrolowanej obserwacji systematycznej z użyciem skomplikowanych technik pomocniczych z użyciem filmu , magnetofonu i kwestionariuszy włącznie .
Obserwacja dostarcza badaczowi najbardziej „ naturalnej ” wiedzy o obserwowanej grupie a więc i najbardziej prawdziwej . Przy zastosowaniu odpowiednich narzędzi kontrolnych uzyskujemy najbardziej obiektywny obraz przedmiotu badań , bo na drodze źródła danych do badacza stoi najmniej czynników mogących zdeformować ten obraz .
Najpopularniejszą postacią obserwacji jest tzw. obserwacja otwarta albo swobodna . Stosować ją można i najczęściej stosować w praktyce każdy wychowawca , każdy nauczyciel oraz organizator . Daje ona sumę wiedzy o przedmiocie zainteresowań lub pracy pozwalając na sprawniejsze działanie w określonej dziedzinie . Obserwacja otwarta poza popularnym zastosowaniem spełnia ważną rolę w początkowym etapie każdej planowanej działalności badawczej.
1.
Dzięki jej zastosowaniu można uzyskać wiedzę ogólną o obiekcie badań , która daje podstawę do szczegółowego planowania dalszego toku badań a głównie do sformułowania zagadnień wstępnych i hipotez roboczych . Przy prowadzeniu badań terenowych metodą sondażu diagnostycznego jest ona nieodzownym etapem przygotowawczym .
Wyżej zorganizowaną formą obserwacji prowadzonej już w randze naukowej jest systematyczna obserwacja bezpośrednia lub pośrednia . Polega ona na planowym gromadzeniu spostrzeżeń przez określony czas w celu poznania lub wykrycia istniejących zależności między zjawiskami rodzaju i kierunków procesów zachodzących w zbiorowościach społecznych lub instytucjach .
Obserwacja systematyczna wymaga zastosowania technik pomocniczych . Z definicji wynika konieczność zaplanowania następujących elementów : problematyki , czasu oraz sposobu gromadzenia materiału . W pojęciu pierwszym ustalamy ilość i jakość zagadnień , które pragniemy zaobserwować na wybranej populacji . Mogą to być bądź cechy bądź procesy bądź wreszcie reakcje i postawy . W przypadku procesów lub przemian baczną uwagę zwrócić musimy na uwarunkowania , jakim podlegają , na zmiany natężenia i szybkość ich przebiegu w zależności od określonych warunków . Jeśli przedmiotem obserwacji są reakcje lub postawy , to uwagę skupić trzeba na roli motywacji i zmiennych wywołujących określone reakcje . Dla poznania postaw określić musimy wskaźniki ich występowania i oceny . Określając czas prowadzenia obserwacji musimy uwzględnić rozmiar zagadnienia , które chcemy poznać , następnie wielkość obiektu obserwowanego ( zbiorowości lub instytucji ) oraz zwrócić uwagę na to aby okres prowadzonej obserwacji przypadł na okres typowy . Znaczy to , że pragnąc obserwować kształtowanie się postaw społecznych wychowanków domu dziecka nie powinniśmy planować prowadzenia badań np. na koloniach w czasie świąt zimowych , gdy część dzieci idzie w gościnę do domów prywatnych . Chyba , że założenia badawcze takie właśnie stawiają wymagania . W każdej sytuacji należy ściśle rejestrować pojawianie się w czasie - nowych zmiennych wpływających na zmiany zachowania i reakcji .
2.
Szczególnym przypadkiem obserwacji systematycznej jest obserwacja uczestnicząca . Ten typ obserwacji występuje wówczas jeśli badający stanie się uczestnikiem badanej zbiorowości i jest przez nią akceptowany . Może mieć dwie postacie : być jawną lub ukrytą . Obserwacja uczestnicząca jawna polega na poinformowaniu grupy o roli badającego . Obserwacja ukryta występuje wówczas gdy badana grupa nie jest świadoma roli , jaką spełnia nowy jej członek . W badaniach socjologicznych i pedagogicznych mamy wiele przykładów stosowania obu postaci obserwacji uczestniczącej .
Jak powiedzieliśmy wyżej obserwacja uczestnicząca wymaga akceptacji w roli badacza w przypadku obserwacji jawnej jako obserwatora , w przypadku obserwacji ukrytej jako nowego członka grupy spełniającego określoną rolę . Uczestnictwo w badanej zbiorowości daje możliwość zebrania szerszego i bogatszego materiału niż w przypadku stosowania innego typu obserwacji . Niesie ze sobą jednak swoiste niebezpieczeństwo . Otóż obserwator mimowolnie przyjmuje sposób zachowania , opinie i reakcje grupy , której jest członkiem tracąc w ten sposób konieczny obiektywizm ocen . Taka sytuacja zachodzi szczególnie często przy obserwacji jawnej gdyż badana grupa mając świadomość roli nowego członka nie jest w pełni naturalna w swoich zachowaniach , a przez to obserwacja nie daje prawdy obiektywnej . Z tych powodów uczestnictwo w grupie z punktu widzenia skuteczności badań nie może być pełne . Jest to poznawczo zawsze uczestnictwo częściowe .
Szczególnym typem uczestnictwa częściowego jest uczestnictwo nauczyciela lub wychowawcy w grupie rówieśniczej młodzieżowej . Nie ma bowiem w grupie młodzieżowej roli dla badacza dorosłego , którą mógłby zająć uzyskując wszelkie prawa członka grupy . Pewna sfera spraw grupy młodzieżowej będzie dla dorosłego badacza zawsze zamknięta ( chodzi tu bardziej o zachowania niż o opinie ) . Stopień szczerości w relacjach indywidualnych jest trudny do określenia . Dlatego do badania grup młodzieżowych lub dziecięcych obserwacja uczestnicząca ma zastosowanie ograniczone . Będzie to bowiem zawsze uczestnictwo częściowe , stopień akceptacji przez grupę roli obserwatora pozostanie nieznany , nawet przy znajomości granic , w jakich osobnik dorosły jest akceptowany przez grupy dziecięce lub młodzieżowe .
3.