05_TEORIA WYBORU KONSUMENTA

(dr Marian Krupa®)

AGENDA:

1. Gospodarstwa domowe i jego funkcje

2. Ograniczenia budżetowe - linie budżetowe, zmiany cen i dochodów

3. Gusty konsumentów - krzywe obojętności

4. Maksymalizacja użyteczności a wybór konsumenta - ścieżka wzrostu dochodu

5. Dochody, wydatki oraz oszczędności konsumenta

6. Wybór między dochodem z pracy (konsumpcją) a czasem wolnym

7. Użyteczność całkowita i użyteczność krańcowa. Krańcowa stopa substytucji

1. Gospodarstwa domowe i jego funkcje

W modelu gospodarki rynkowej wyróżnić można dwa główne podmioty gospodarcze:

1. gospodarstwa domowe

2. przedsiębiorstwa

Gospodarstwa domowe (konsument) oferują na rynku usługi pracy oraz inne zasoby (patrz czynniki produkcji) będące w ich dyspozycji.

Za sprzedaż tych usług przedsiębiorstwom gospodarstwa otrzymują dochody, które z kolei wydatkują na zakup produktów i usług oferowanych przez producentów.

[M. Kujda].

Gospodarstwo domowe spełnia dwie podstawowe funkcje:

1. konsumpcyjną - zaspokajanie potrzeb

2. produkcyjną - zdobywanie środków umożliwiających realizację konsumpcji.

[A. Jabłońska]

Konsumpcja - polega na jednorazowym zużyciu określonych dóbr w celu zaspokojenia potrzeb lub też na używaniu danego dobra przez dłuższy okres [M. Kujda].

Cele

Celem działalności gospodarstwa domowego jest maksymalizacja użyteczności (satysfakcji) czerpanej ze spożycia koszyka dóbr (które może ono nabyć przy danym dochodzie nominalnym i danych cenach) oraz z czasu wolnego.

[A. Jabłońska].

Optymalizacja funkcji celu wymaga podejmowania wielorakich decyzji. Gospodarstwo domowe dokonuje:

1. wyboru struktury konsumpcji bieżącej,

2. wyboru ilości czasu pracy i czasu wolnego,

3. optymalizacji konsumpcji w czasie, czyli podejmuje decyzje o wielkości oszczędności.

[A. Jabłońska]

Zachowania racjonalne

W teorii zachowania się konsumenta (gospodarstwa domowego) zakłada się racjonalne jego działanie w dążeniu do zaspokajania swych potrzeb.

Zachowanie racjonalne to wewnętrznie spójne, logiczne postępowanie zmierzające do maksymalizacji satysfakcji jednostki. Powyższa teza sprowadza się do trzech założeń:

1. konsument przejawia pewne potrzeby i potrafi je określić;

2. konsument jest w stanie dokonać wartościowania swych potrzeb - od najbardziej do najmniej intensywnie odczuwanych;

3. jednostka dokonuje wyboru w celu maksymalizacji własnej satysfakcji (zadowolenia, użyteczności)

[J. Laudanska-Trynka].

Model zachowań konsumenta

składa się z czterech elementów:

1. dochód konsumenta;

2. ceny, po których można nabywać poszczególne dobra;

3. gusty konsumenta, pozwalające uszeregować różne kombinacje, czyli koszyki dóbr, według stopnia satysfakcji, jakiej dostarczają one konsumentowi;

4. założenie behawioralne, zgodnie z którym konsumenci starają się w maksymalnym stopniu zaspokoić swoje potrzeby; spośród koszyków dóbr osiągalnych przy danym dochodzie konsument wybiera zestaw dający mu największą satysfakcję [D. Begg...].

2. Ograniczenia budżetowe - linie budżetowe, zmiany cen

i dochodów

Elementy 1-szy i 2-gi (tj. dochód i ceny) modelu zachowań konsumenta łącznie wyznaczają ograniczenie budżetowe danego konsumenta.

Ograniczenie budżetowe - opisuje różne koszyki dóbr dostępne dla konsumenta.

Linia budżetowa - wskazuje graficznie maksymalne kombinacje ilościowe dwu dóbr, które może nabyć konsument przy danym dochodzie i danych cenach.

Wielkość dochodu jest głównym, obok cen, czynnikiem wpływającym

na poziom konsumpcji gospodarstwa domowego.

[J. Laudanska-Trynka]

Równanie linii budżetowej to: I = p_xA + p_yB

gdzie:

I - dochód konsumenta

p_x , p_y - ceny dóbr X i Y

A, B - ilości obu dóbr

Nachylenie linii budżetowej zależy jedynie od stosunku cen obu dóbr. Nachylenie to jest ilorazem zmiany odległości pionowej przez odpowiadającą mu zmianę odległości poziomej.

Nachylenie linii budżetowej = P_A / P_B

gdzie:

P_A = cena dobra A (oś pozioma)

P_B = cena dobra B (oś pionowa)

Zmiana ceny na dobro A powoduje przesunięcie linii budżetowej w kierunku przecięcia się osi współrzędnych i obrót wokół punktu przecięcia osi dobra B przez linię budżetową.

Ekonomiści na skutek wzrostu ceny definiują dwa odrębne efekty. Pierwszy z nich (Efekt substytucyjny) odpowiada zmianie relacji cen, drugi (Efekt dochodowy) - zmniejszeniu siły nabywczej pieniądza:

1. Efekt substytucyjny zmiany cen nazywamy dostosowanie popytu do samej relacji cen. Oznacza to, że konsumenci odchodzą od dobra, którego cena względna wzrosła, zastępując je różnymi substytutami;

2. Efekt dochodowy - dostosowanie popytu do zmiany realnego dochodu. Wzrost cen dla wszystkich dóbr normalnych wyraża się zmniejszeniem wielkości popytu.

W przypadku dóbr zwykłych (normalnych) podwyżka ceny określonego dobra

zmniejsza wielkość popytu na to dobro.

W przypadku dóbr niższego rzędu efekt dochodowy działa w odwrotnym kierunku, ale w świetle badań empirycznych wydaje się,

że nie przeważa on nigdy nad efektem substytucyjnym.

Prawa ogólne - podsumowanie:

1. Wzrost dochodu powoduje przesunięcie linii budżetowej. Nowe punkty krańcowe pokazują wzrost siły nabywczej na dane dobro.

2. Dla dóbr normalnych wzrost dochodu zwiększa popyt na każde z nich, aczkolwiek procentowy wzrost popytu jest uzależniony od elastyczności dochodowej tego popytu (im większa elastyczność dochodowa popytu, tym większa jest procentowa zmiana popytu na dane dobro).

3. Dla dóbr niższego rzędu przy wzroście dochodu popyt na nie obniża się.

3. Gusty konsumentów - krzywe obojętności

Krzywa obojętności - graficzne przedstawienie gustów konsumenta (zbiór punktów reprezentujących różne kombinacje). Pokazuje wszystkie kombinacje dwóch dóbr dające konsumentowi taką samą całkowitą użyteczność [J. Laudanska-Trynka].

1. Wzdłuż każdej krzywej obojętności (np. U₁U_1, U₂U₂) użyteczność dla konsumenta jest stała. Każdy punkt położony na wyższej krzywej obojętności jest lepszy od punktów leżących na niższej krzywej.

2. Krzywe obojętności muszą mieć nachylenie ujemne, bowiem w przeciwnym razie konsument mógłby nabywać większą ilość dóbr i uzyskiwać większą sumę użyteczności.

3. Przejście z niższej na wyższą krzywą obojętności oznacza zwiększenie użyteczności dla konsumenta.

4. Zgodnie z prawem malejącej stopy substytucji każda krzywa obojętności ulega spłaszczeniu, w miarę jak przesuwamy się na prawo.

5. Krzywe obojętności nie mogą się przecinać, inaczej trudno byłoby określić które punkty są korzystniejsze dla klienta.

6. Zestawienie krzywych obojętności wyznacza nam mapę obojętności (gustów) konsumenta.

Wartościowanie różnych koszyków dóbr przez konsumenta.

Wyznaczanie krzywych obojętności (graficzne przedstawienie gustów konsumenta).

4. Maksymalizacja użyteczności a wybór konsumenta -

ścieżka wzrostu dochodu

Mapa obojętności ukazuje gusty konsumenta. Do niej dodajemy założenie, że konsument wybiera spośród możliwych koszyków ten, który daje mu maksymalną użyteczność w ramach dostępnej linii budżetowej.

Założenie: konsument wybierze - w ramach posiadanych możliwości budżetowych - taki koszyk dóbr, który daje mu maksymalną użyteczność, oznacza to po prostu, że wybierany jest punkt, w którym dana krzywa obojętności ledwie dotyka linii budżetowej (nachylenie linii budżetowej zrównuje się z nachyleniem krzywej obojętności - rys.).

Punkt styczności linii ograniczenia budżetowego z możliwą do osiągnięcia krzywą obojętności wyznacza strukturę spożycia,

przy której konsument maksymalizuje użyteczność całkowitą.

[J. Laudanska-Trynka]

Ścieżka wzrostu dochodu - pokazuje ona, jak ze wzrostem dochodu konsumenta zmienia się wybierany przez niego koszyk dóbr. Kolejne przyrosty dochodu sprawiają, że linia budżetowa przesuwa się równolegle w górę. Nanosząc na ten wykres mapę krzywych obojętności, możemy wskazać punkty, które wybierze konsument. Łącząc je, otrzymujemy ścieżkę wzrostu dochodu (Rys.).

W zależności od rodzaju dóbr (A;B), tj. dobra normalne i/lub podrzędne, ścieżka wzrostu dochodu przyjmuje następujący kształt dla:

1. dobra normalne (A i B) - tzw. krzywa wzrostu - gdy wzrasta dochód konsumenta, a ceny analizowanych dóbr pozostają nie zmienione, wielkość popytu na te dobra wrasta.

2. 
   Dobro podrzędne A i dobro normalne B - tzw. efekt rygla (zapadki) - popyt na dobro B będzie wzrastał wraz ze wzrostem dochodu, natomiast popyt na dobro A będzie malał.

5. Dochody, wydatki oraz oszczędności konsumenta

Konsument podejmujący w określonym momencie czasu decyzje dotyczące zakupu różnych dóbr musi uwzględnić wielkość budżetu, który ma do swojej dyspozycji.

W ramach budżetu wyróżniamy:

1. dochody

2. wydatki

3. oszczędności

Po stronie dochodu wyróżniamy:

1. Dochód osobisty brutto - całkowity dochód osobisty uzyskany ze wszystkich źródeł;

2. Dochód osobisty do dyspozycji - suma, która pozostaje po zapłaceniu podatków dochodowych i składek na ubezpieczenia państwowe;

3. Dochód realny - ilość dóbr i usług, które można kupić za dochód pieniężny (inflacja).

Z kolei, dochód może być wydany lub zaoszczędzony.

Jednakże wydatki konsumpcyjne nie wzrastają zazwyczaj tak szybko jak wzrasta dochód. Pomimo że ludzie wydają więcej wraz ze wzrostem swoich dochodów, to jednocześnie wykazują oni tendencje do zwiększania udziału oszczędności w tych dochodach.

Wraz ze wzrostem dochodu wzrasta konsumpcja,

jednakże zwiększa się udział oszczędności w tych dochodach.

Wielkość oszczędności dokonywanych przez gospodarstwo domowe zależy od następujących czynników:

1. Dochód. Oszczędności nie mogą być dokonywane dopóty, dopóki dochód nie przekroczy poziomu, przy którym są nabywane wszystkie rzeczy niezbędne do życia.

2. Kultura oszczędzania. W niektórych społeczeństwach oszczędzanie jest traktowane jako dobry zwyczaj społeczny oraz rozsądny i prawidłowy sposób postępowania z częścią dochodu. Oszczędności będą oczywiście większe tam, gdzie oszczędzanie traktowane jest jako dobry zwyczaj.

3. Pragnienie zaspokajania przyszłych potrzeb - Ludzie oszczędzają dla stworzenia rezerw finansowych na przyszłe niespodziewane wydatki (tzw. “czarna godzina”). Jednakże gospodarstwa domowe oszczędzają również po to, aby zapewnić sobie bardziej komfortowe warunki życia na emeryturze (np. fundusze emerytalne).

4. Oszczędności na ogólne cele - Gromadzone są oszczędności w celu dokonania w przyszłości większych zakupów (samochód, dom), czy też tworzone są fundusze w celu przekazania ich innym (rodzina, instytucje charytatywne itd.).

5. Wielkość i różnorodność form oszczędzania - Dostępność wielu atrakcyjnych i wygodnych form oszczędzania zachęca ludzi do oszczędzania.

6. Stopa procentowa - Wyższe stopy procentowe przyciągają więcej oszczędności niż niższe.

[M. Kujda]

6. Wybór między dochodem z pracy (konsumpcją)

a czasem wolnym

Jeżeli przyjmiemy konsumenta również jako jednostkę sprzedającą pracę to przy realizacji funkcji konsumpcyjnej konsument musi dokonać wyboru między wypoczynkiem (czas wolny), przedstawiającym dla niego określoną użyteczność, a pracą, która przynosząc dochód umożliwia zakup dóbr także dostarczających konsumentowi określonej użyteczności.

Analizę różnych kombinacji tych dwu specyficznych dóbr (konsumpcja i wypoczynek) umożliwia dokonania takiego wyboru, który zapewni maksymalizację użyteczności całkowitej.

Krzywe obojętności dla czasu wolnego i konsumpcji przedstawia rysunek.

Jaka krzywa obojętności będzie dla konsumenta osiągalna, zależy od stawek płac. Wyznaczają one nachylenie linii budżetu czasu pracy konsumenta (pracownika).

Krzywa podaży pracy pojedynczego pracownika - ilustruje zależność między wysokością płac a podażą pracy pojedynczego pracownika.

Możemy stwierdzić, że:

1. Przy niskich stawkach płac krzywa ma nachylenie dodatnie, co oznacza, że wzrost płacy powoduje wzrost podaży pracy. Wzrost stawek płac powoduje, że ludzie chcą pracować dłużej, czyli wyzwala się efekt substytucyjny - pracownicy zastępują czas wolny czasem pracy.

2. Od pewnego poziomu płac jednakże krzywa “zawraca” i charakteryzuje się nachyleniem ujemnym, co oznacza, że przy odpowiednio wysokich stawkach płacy wzrost płacy powoduje spadek podaży pracy (efekt dochodowy). Gdy konsument osiągnie docelowy koszyk dóbr, efekt dochodowy zaczyna działać w kierunku zmniejszenia podaży pracy.

1. Przy niższych płacach efekt substytucyjny przeważa nad efektem dochodowym. Czas wolny jest dobrem mniej poszukiwanym niż dochody z pracy, które umożliwiają wzrost konsumpcji dóbr.

2. Przy wyższych dochodach stopień zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych jest wyższy, wzrasta zapotrzebowanie na wypoczynek (czas wolny), który jest dobrem wyższego rzędu.

7. Użyteczność całkowita i użyteczność krańcowa.

Krańcowa stopa substytucji

UŻYTECZNOŚĆ CAŁKOWITA (ogólna) (U_żc) - Suma zadowolenia wynikająca z dotychczasowej konsumpcji danego dobra.

UŻYTECZNOŚĆ KRAŃCOWA (U_żk) - jest to przyrost satysfakcji (zadowolenia) uzyskany ze spożycia kolejnej jednostki danego dobra.

UŻYTECZNOŚĆ KRAŃCOWA (U_żk) =

zmiana użyteczności całkowitej / zmiana ilości konsumowanego dobra

Podczas gdy użyteczność całkowita zmienia się wraz ze wzrostem ilości konsumowanego dobra (początkowo rośnie, osiągając w pewnym punkcie maksimum, a następnie spada), użyteczność krańcowa zmniejsza się wraz ze wzrostem ilości konsumowanego dobra.

[J. Laudanska-Trynka]

***

KRAŃCOWA STOPA SUBSTYTUCJI - ilość jednego dobra X zastępowanego jednostką dobra drugiego Y, gdy zmieniają się ich proporcje ilościowe, ale poziom satysfakcji całkowitej nie zmienienia się - konsument pozostaje na tej samej krzywej obojętności !

Stała krańcowa stopa substytucji - charakterystyczna dla bliskich substytutów oznacza, iż w miarę ubytku jednego dobra X kolejne jednostki dobra drugiego Y substytuują stałe ilości ubywającego dobra X.

Malejąca krańcowa stopa substytucji - w miarę ubytku jednego dobra X jednostka dobra drugiego Y rekompensuje coraz mniejsze ilości dobra ubywającego X.

Rosnąca krańcowa stopa substytucji - w miarę jak zmniejsza się konsumpcja dobra Y, kolejne jednakowe przyrosty dobra X substytuują coraz większe ilości dobra Y.

2

Ścieżka wzrostu dochodu

I4

I3

I2

I1

4

U

3

U

2

U

1

U

Dobra B

Dobra A

---