Polska i sąsiedzi, 19.Rosja

Historia:
Pierwsze siedliska ludzkie powstały na europejskich obszarach dzisiejszej Rosji w epoce kamienia. Od VII w. tereny te zajmowały plemiona słowiańskie, tworząc z czasem organizmy państwowe, z najpotężniejszą Rusią Kijowską na czele. Początek Rosji dało Księstwo Moskiewskie, które powstało w XIII w., w okresie rozdrobnienia feudalnego Rusi (po mongolskiej dominacji w Europie wschodniej). W XVI w. księstwo przekształciło się w monarchię rosyjską (Iwan IV Groźny przyjął tytuł cara w 1547 r.). Nastąpił wówczas znaczny rozwój terytorialny państwa - przyłączono do Rosji Ural, Kaukaz i Powołże. Początek XVII w. to okres obcych interwencji (polskiej i szwedzkiej), oraz wojen domowych. Po tym okresie, zwanym "Wielką Smutą", władzę w kraju przejęła dynastia Romanowów, pod rządami której kraj miał pozostawać przez kolejne 300 lat. Rosja ugruntowała swą pozycję jako jedna z europejskich potęg i kontynuowała podboje terytorialne. Jeszcze w XVII w. przyłączono wschodnią Ukrainę (kosztem Rzeczypospolitej) i Syberię. Szczególny rozwój Rosji nastąpił w okresie panowania Piotra I Wielkiego (1682-1725). Kraj uzyskał wówczas szeroki dostęp do morza, zbudowano potężna flotę, zreorganizowano system edukacji, a stolicę kraju przeniesiono (w 1712 r.) do zbudowanego nad Bałtykiem Petersburga. W II połowie XVIII w., pod rządami Katarzyny Wielkiej Rosja uzyskała dostęp do Morza Czarnego oraz przyłączyła wschodnie i centralne tereny Rzeczypospolitej. Zwycięstwo nad Napoleonem (klęska Francuzów w wyprawie zimowej w 1812 r.) wzmocniło polityczną pozycję Rosji w Europie. W okresie panowania Mikołaja I (1825-1855) Rosja podbiła Finlandię, Besarabię i wschodni Kaukaz, a w drugiej połowie wieku - Azję Środkową i obszary dalekowschodnie. W 1867 r. Rosja sprzedała Stanom Zjednoczonym Alaskę. Jednocześnie w okresie tym miał miejsce regres w rozwoju gospodarczym kraju. Coraz poważniejszym problemem społecznym była pańszczyzna, nieprzystająca do standardów europejskich. Niepokoje społeczne doprowadziły do wybuchu krwawo stłumionej rewolucji 1905 r. Na początku 1917 r., u schyłku mającej niepomyślny dla Rosji przebieg I wojny światowej, doszło do powstania w stolicy (zwanej wówczas Piotrogrodem). W lutym 1917 r. tam także wybuchła Rewolucja Lutowa, w wyniku której obalono monarchię. W październiku 1917 r. miał miejsce przewrót bolszewicki, kierowany przez Włodzimierza Lenina, którego rezultatem była wojna domowa i interwencja obcych państw. W 1918 r. stolicę państwa przeniesiono do Moskwy. W tym czasie bolszewicy prowadzili także wojny zewnętrzne (m.in. z Polską w latach 1919-1921). W wyniku zwycięstwa bolszewików w walce z wrogami wewnętrznymi, utworzono w grudniu 1922 r. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Po śmierci Lenina władzę w kraju przejął Stalin, który prowadził politykę czystek i masowych prześladowań. We wrześniu 1939 r. Armia Radziecka przekroczyła granicę Polski, dokonując wspólnie z hitlerowskim Niemcami zaboru kraju. W 1940 r. ZSRR doprowadził do zajęcia niepodległych republik bałtyckich. W 1941 r. dotychczasowy sojusznik - Niemcy - zaatakowały ZSRR. Po dwóch latach sukcesów hitlerowców, Armii Czerwonej udało się przełamać (pod Kurskiem) przewagę niemiecką i przejść do ofensywy. W 1945 r. wojna zakończyła się w maju 1945 r., wraz z zajęciem Berlina przez Armię Czerwoną. W wyniku wojny i porozumień z pozostałymi potęgami światowymi, ZSRR przyłączył znaczne tereny przedwojennej Polski, Czechosłowacji i Rumunii oraz nieformalnie sprawował kontrolę nad krajami środkowo-wschodniej Europy. W 1985 r. władzę w państwie przejął nowy przywódca partii komunistycznej - Michaił Gorbaczow, który rozpoczął reformę państwa. W 1991 r. nastąpił rozpad ZSRR i Rosja stała się niezależną republiką.
Ludność:
Ludność: 147 987 tys. mieszk.
Gęstość zaludnienia: 9 osób/km2
Przyrost naturalny: 0,3%
Główne miasta: Moskwa (8802 tys. mieszk.), Sankt Petersburg (4467 tys. mieszk.), Nowosybirsk (1446 tys. mieszk.), Niżnyj Nowgorod (1445 tys. mieszk.), Jekaterynburg (1375 tys. mieszk.), Samara (1257 tys. mieszk.), Omsk (1167 tys. mieszk.), Czelabińsk (1148 tys. mieszk.), Perm (1110 tys. mieszk.), Kazań (1107 tys. mieszk.), Ufa (1097 tys. mieszk.), Rostów nad Donem (1028 tys. mieszk.), Wołgograd (1007 tys. mieszk.)
Języki: rosyjski (urzędowy), języki mniejszości
Religie: prawosławie: 82%, katolicyzm, protestantyzm, islam, buddyzm, judaizm
Skład etniczny: Rosjanie: 81%, Tatarzy: 4%, Ukraińcy: 3%, Białorusini, Czuwasze, Baszkirzy, Mordwini, Kazachowie, Ormianie, Niemcy, Żydzi
Gospodarka:
Produkt krajowy PKB: 239,7 mld USD
Produkt krajowy na 1 mieszk.: 2470 USD
Eksport: 88,8 mld USD
Import: 72,2 mld USD
Inflacja: 80%
Bezrobocie: 12%
Główne produkty przemysłowe: maszyny i urządzenia, sprzęt ciężki, broń, produkty petrochemiczne, chemikalia, leki, środki transportu, statki, stal, energia elektryczna, cement, materiały budowlane, żywność, futra, odzież, obuwie, wyroby tytoniowe, nawozy sztuczne, tworzywa sztuczne, szkło,
Główne produkty rolne: pszenica, żyto, jęczmień, owies, ziemniaki, buraki cukrowe, kukurydza, rośliny oleiste, warzywa, owoce (jabłka, melony, gruszki, śliwki, winogrono, brzoskwinie), wołowina, baranina, wieprzowina, drób
Górnictwo: ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel kamienny i brunatny, złoto, srebro, platyna, diamenty, kamienie szlachetne, siarka, miedź, ruda żelaza, ołów, cynk, chrom, boksyty, nikiel, uran, mangan, molibden, sól kamienna i potasowa
Turystyka:
Przyjazdy: b.d.
Przychód z turystyki: 1,3 mld USD
Polityka:
Ustrój: republika prezydencka
Prezydent: Borys Jelcyn
Premier: Władimir Putin
Parlament: Zgromadzenie Federacyjne (Duma Państwowa 450 deputowanych i Rada Federacji 178 deputowanych)
Główne partie polityczne: Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej, Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji, Nasz Dom Rosja, Jabłoko, Demokratyczny Wybór Rosji, Partia Agrarna Rosji, Kobiety Rosji
Przynależność do organizacji: ONZ, Wspólnota Niepodległych Państw, Rada Europy, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Partnerstwo dla Pokoju, Rada Państw Bałtyckich, Rada Arktyki, Współpraca Gospodarcza Regionu Morza Czarnego
Miasta:
Moskwa:
Stolica Rosji i największe miasto kraju (8802 tys. mieszk.), główny ośrodek przemysłowy, kulturalny i naukowy kraju, port rzeczny na rzece Moskwie. Miasto znane jest od 1147 r., a za jego założyciela uchodzi książę Jurij Dołgorukij. Moskwa była wówczas osadą w granicach księstwa włodzimiersko-suzdalskiego. Od XV w. miasto było stolicą księstwa moskiewskiego. W 1712 r. Moskwa utraciła status miasta stołecznego na rzecz położonego na zachodzie kraju Petersburga. Dokładnie 100 lat później Moskwa została prawie całkowicie spalona przez wojska napoleońskie, jednak wkrótce miasto odbudowano. W 1918 r. Moskwa stała się z powrotem stolicą Rosji. Centralnym punktem Moskwy jest Plac Czerwony. Znajduje się na nim Kreml, ośrodek władzy - książęcej, carskiej, radzieckiej i współczesnej, rosyjskiej. Początki Kremla sięgają połowy XII w. (był wówczas niewielką drewnianą twierdzą). Pod koniec XV w. Kreml został otoczony potężnymi murami (ponad 2200 m długości) Na nich wzniesiono 20 wież, z których najsłynniejszą jest Wieża Spasska i główna brama wjazdowa na Kreml, wzniesiona w 1491 r. Pałac Kremlowski zbudowany został w latach 1487-1491. Zbudowano wówczas także monumentalne świątynie - sobór Uspieński, w którym koronowano rosyjskich władców, sobór Błagowieszczański (pałacowy, z cennymi ikonami Rublowa i Teofana Greka) oraz sobór Archangielski - miejsce wiecznego spoczynku moskiewskich książąt i carów Rosji. Wysoka wieża-dzwonnica (80 m wysokości), zwana Iwan Wielki, pochodzi z lat 1505-1600. Pałac carski - Tieriemnyj Dworiec oraz cerkiew Dwunastu Apostołów wzniesiono w XVII w. Z XVIII w. pochodzi Pałac Senatu, zaś Wielki Pałac Kremlowski zbudowano w XIX w. Tuż obok murów Kremla wznosi się najpiękniejsza z moskiewskich świątyń - Sobór Pokrowski (Wasyla Błogosławionego), z charakterystycznymi, barwnymi cebulami wież, zbudowany w latach 1555-1560. Nieopodal świątyni, przy murze Kremla znajduje się otwarte w 1930 r. Mauzoleum Lenina. Pozostałe zabytki stolicy giną wśród współczesnej zabudowy metropolii. W zakolu rzeki Moskwy założono w 1524 r. Klasztor Nowodziewiczy. Obok kompleksu klasztornego znajduje się cmentarz, na którym pochowanych jest wielu zasłużonych Rosjan. Bogato zdobiony XVIII-wieczny pałac w Ostankino zbudował hrabia Szeremietiew. Klasycystyczny gmach Akademickiego Teatru Wielkiego (Bolszoi) wzniesiono w 1824 r. Moskiewskie Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina posiada najbogatsze po Ermitażu zbiory sztuki obcej w kraju (w kolekcji znajdują się m.in. prace Boticellego, Van Dycka, Rembrandta, Rubensa, Renoira, Maneta i Moneta). Galeria Trietiakowska posiada cenne zbiory malarstwa rosyjskiego.
Chabarowsk:
Miasto na południowo-wschodnich krańcach azjatyckiej części Rosji (615 tys. mieszk.), położone nad Amurem w pobliżu ujścia rzeki Ussuri, stolica Kraju Chabarowskiego; największy ośrodek przemysłowy rosyjskiego Dalekiego Wschodu, ważne centrum kulturalne, naukowe i akademickie, ruchliwy port rzeczny na Amurze. Miasto zostało założone jako forteca Chabarowka w 1858 r. Prawa miejskie Chabarowsk otrzymał w 1880 r. W 1893 r. przyjęta została obecna nazwa miasta. Szybki rozwój umożliwiło miastu doprowadzenie w 1905 r. linii kolei transsyberyjskiej. W okresie wojny domowej w Rosji w latach 1918-1920, Chabarowsk był jednym z najważniejszych ośrodków rewolucji na Syberii. Najstarszym zabytkiem miasta jest cerkiew, wzniesiona w końcu XIX w.
Irkuck (Irkutsk):
Miasto w azjatyckiej części Federacji Rosyjskiej (640 tys. mieszk.), leżące przy ujściu rzeki Irkut do Angary, w pobliżu Jeziora Bajkał; duży ośrodek przemysłowy, kulturalny i turystyczny (eksploracja Bajkału) wschodniej części Syberii. Na miejscu miasta od połowy XVII w. istniała zimowa osada kozacka, która rozwijała się jako ośrodek handlu futrami i złotem. W 1764 r. Irkuck stał się miastem gubernialnym i ośrodkiem handlu z Chinami i Mongolią. Późniejszy rozwój Irkucka związany był z napływem zesłańców (w tym wielu Polaków, którzy odegrali znaczącą rolę w rozwoju miasta). Szybszy rozwój miasta nastąpił po doprowadzeniu do Irkucka kolei transsyberyjskiej w 1898 r. W okresie II wojny światowej w Irkucku działały zakłady przemysłowe ewakuowane z zachodniej Rosji. W mieście zachowały się cerkwie (m.in. Spasska z 1706 r. i Krestowodwiżeńska z 1760 r.), domy i budowle użyteczności publicznej z XVIII i XIX w.
Nowosybirsk (Nowosibirsk):
Największe miasto azjatyckiej części Rosji (1446 tys. mieszk.), położone w południowej części Federacji, nad Obem; najważniejszy ośrodek przemysłowy (m.in. hutnictwo), kulturalny i akademicki Syberii. Miasto zostało założone (jako Nowa Wieś) w 1893 r. w związku z budową kolei transsyberyjskiej. Początkowa nazwa miasta Nowonikołajewsk została zastąpiona obecną w 1925 r. W 1930 r. miasto zostało stolicą Kraju Zachodniosybersyjskiego. Szczególnie szybki rozwój miasta nastąpił w latach II wojny światowej, gdy w Nowosybirsku zbudowano liczne zakłady przemysłowe (m.in. zbrojeniowe). W pobliżu miasta wybudowano w latach 50-tych ogromny Zbiornik Nowosybirski na Obie z elektrownią.
Sankt Petersburg:
Największe, po stolicy, miasto Rosji (4567 tys. mieszk.), położone na północnym zachodzie kraju, nad rzeką Newą; wielki ośrodek gospodarczy, naukowy, kulturalny i turystyczny kraju. Miasto powstało z woli cara Piotra I Wielkiego w 1703 r. na terenach odebranych Szwecji w czasie wojny północnej. W 1712 r. miasto zostało stolicą reformowanej przez cara Rosji, stając się jednym z symboli europeizacji państwa. Rozwojowi miasta w początkowym okresie sprzyjał zakaz (z 1714 r.) wznoszenia w całej Rosji budowli murowanych, co umożliwiło skierowanie ogromnych środków na rozbudowę stolicy. W I połowie XVIII w. wznoszono w mieście przede wszystkim gmachy instytucji państwowych, a w II połowie stulecia pałace i świątynie, zapoczątkowano też rozwój przemysłu w mieście. W 1914 r. niemiecką nazwę miasta zamieniono na Piotrogród. W lutym 1917 r. w Piotrogrodzie wybuchła rewolucja, która usunęła carat, a pod koniec roku rewolucja październikowa, która umożliwiła dojście do władzy bolszewikom. W 1918 r. stolicę Rosji przeniesiono do Moskwy. W 1924 r. Piotrogród został na cześć wodza rewolucji nazwany Leningradem. W czasie II wojny światowej (1941-1944) miasto było oblegane przez Niemców przez około 900 dni. W 1991 r. miastu przywrócono oryginalną nazwę. Charakter miastu nadaje klasycystyczna i eklektyczna zabudowa z XVIII i XIX w. oraz liczne kanały, którym Petersburg zawdzięcza określenie "Wenecji Północy". Najstarszą budowlą miasta jest Twierdza Pietropawłowska, zbudowana nad Newą na początku XVIII w. w celu obrony miasta przed Szwedami. Na jej terenie znajduje się Sobór Pietropawłowski, w którym pochowana jest większość carów Rosji, począwszy od Piotra Wielkiego. Potężny Sobór św. Izaaka został wzniesiony w I połowie XIX w. Z jego kopuły (102 m wysokości) można podziwiać panoramę miasta. Również w XIX w. wzniesiony został Sobór Kazański. Siedzibą carów w Petersburgu był barokowy Pałac Zimowy, wzniesiony w latach 1754-1762 oraz niewielki Pałac Letni, zbudowany na początku XVIII w. przez Piotra Wielkiego. Wybitnym przykładem rosyjskiego baroku jest Klasztor Smolny. Pałac Taurydzki w otoczeniu rozległego parku krajobrazowego jest przykładem architektury klasycystycznej. Tzw. Miedziany Jeździec - konny pomnik cara Piotra I jest najbardziej znanym pomnikiem miasta. Główną arterią Petersburga jest pełen reprezentacyjnych budowli Newski Prospekt. Najwspanialszym muzeum miasta jest otwarty w 1764 r. Ermitaż, największa na świecie kolekcja, mieszcząca się w pięciu pałacach (Zimowym, Małym Ermitażu, Wielkim Ermitażu, Nowym Ermitażu i Teatrze Ermitażowym). W zbiorach Ermitaża znajdują się m.in. prace Leonarda da Vinci, Michała Anioła, Rafaela, Tycjana, Rembrandta, Rubensa i francuskich impresjonistów. Muzeum Rosyjskie posiada ogromny zbiór dzieł sztuki rosyjskiej. Muzeum "Domek Piotra I" mieści się w najstarszym zachowanym drewnianym budynku miasta, wzniesionym w 1703 r. Poza miastem znajdują się wspaniałe XVIII- i XIX-wieczne rezydencje cesarskie. Pietrodworiec to ogromny zespół pałacowo-parkowy (ze szczególnie pięknym ogrodem, ozdobionym rzeźbami, fontannami i kaskadami wodnymi). W Puszkinie znajduje się letnia rezydencja monarchów Rosji - Carskie Sioło. Bogato zdobiony pałac wzniesiony został przez Katarzynę Wielką w połowie XVIII w. W Pawłowsku Katarzyna zbudowała dla swojego syna Pawła pałac ze pięknym klasycystycznym parkiem.
Władywostok (Władiwostok):
Największe, obok Chabarowska, miasto na wschodnich krańcach Federacji Rosyjskiej (650 tys. mieszk.), ośrodek administracyjny Kraju Nadmorskiego, położony na południowych krańcach Półwyspu Murawiewa, nad Zatoką Piotra Wielkiego Morza Japońskiego; ośrodek przemysłowy i kulturalno-naukowy regionu, największy rosyjski port nad Oceanem Spokojnym i ważny port wojenny. Miasto rozwinęło się wokół portu, założonego w 1862 r. na miejscu odkrytego przez Brytyjczyków kilka lat wcześniej Port Mey. Prawa miejskie Władywostok uzyskał w 1876 r. W 1879 r. miasto uzyskało połączenie morskie z Petersburgiem i Odessą. Władywostok jest ostatnim przystankiem na trasie kolei transsyberyjskiej, doprowadzonej do miasta w 1903 r. Pomiędzy 1918 a 1922 r. miasto było okupowane przez Japończyków i aliantów. W mieście zachowały się świątynie (prawosławna i luterańska) oraz budynki użyteczności publicznej z przełomu XIX-XX
w.