1. Charakterystyka XVIII-w programu kodyfikacji prawa.

W XVIII wieku powszechnym na kontynencie europejskim stało się dążenie do skodyfikowania prawa. Za twórcę samego terminu „kodyfikacja” uważany jest angielski prawnik, Jeremiasz Bentham.

W przedsięwzięciach legislacyjnych XVIII wieku możemy dostrzec nowy etap dziejów myśli kodyfikacyjnej, nie tylko ze względu na ich szczególny rozmach, ale przede wszystkim ze względu na ich motyw: idea całkowicie nowego, oderwanego do spuścizny średniowiecza porządku prawnego, zbudowanego ex nihilo.

Wspólną cechą kodyfikacji XVIII wieku było to, że choć powstawały w różnych warunkach historycznych (rewolucyjna Francja vs państwa oświeconego absolutyzmu), ich podstawą ideologiczną stałą się filozofia nowożytnego prawa natury.

Program kodyfikacji zawierał wiele postulatów pod adresem prawodawców:

• zbudowanie całkowicie nowego systemu prawnego (a nie udoskonalenie istniejącego!

• zerwanie z feudalnym partykularyzmem prawnym: rozproszone i zróżnicowane źródła miały być zastąpione jednolitym zbiorem.

• +- Idea wyłącznego obowiązywania kodeksu

• stworzenie ius certum, dającego rozstrzygnięcia wszystkich możliwych do pomyślenia sytuacji

• zupełność kodeksu (wg. Benthama najwyższy przymiot dobrej kodyfikacji), fundamentalne znaczenie na gruncie kodyfikacji prawa karnego

• dobry kodeks powinien być kodeksem krótkim

• postulat jasności i powszechnej zrozumiałości kodeksu (miało służyć upowszechnieniu znajomości prawa, zabezpieczeniu jednostek przed nadużyciami w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości).

• Idealny kodeks miał być sprawiedliwy i służyć idei dobra powszechnego („powszechna szczęśliwość nadrzędnym celem działań prawodawczych).

2. Kodeksy karne austriackie w XVIII i XX w.

Theresiana 1768, Maria Teresa

• Feudalny porządek prawny

• Przepisy prawa karnego materialnego i procesowego

• Publicznoprawny charakter przestępstwa; podział przestępstw na publiczne, prywatne, mieszane; ze względu na rodzaj kary bardzo ciężkie, ciężkie i lekkie

• Dopuszczała stosowanie analogii, wymierzanie kar arbitralnych, uwzględniała różnice stanowe w wymiarze kary

• Odstraszający charakter kary (kwalifikowane śmierci).

Leopoldiana 1786, Wielkie Księstwo Toskańskie, Leopold II

• Efekt reform ustrojowo-prawnych Leopolda II

• Realizacja podstawowych postulatów doktryny humanitarnej.

• Zniesienie kary śmierci, podstawową karą - pozbawienie wolności

Josephina, 1787, Józef II

• Wyłącznie prawo karne materialne; dwie części: I - o przestępstwach i karach kryminalnych, II - o przestępstwach i karach politycznych.

• Rozróżnienie przestępstw politycznych od kryminalnych, jasny i prosty język

• ! jako pierwszy podjął próbę stworzenia formalnej definicji przestępstwa (przestępstwem jest tylko taki czyn, który kodeks uznaje za przestępstwo), sankcjonując ustawowo zasadę legalizmu

• ! znosił arbitralność sądów w dziedzinie systemu kar; brak zróżnicowania odpowiedzialności karnej ze względu na stan społeczny

• ! podkreślenie subiektywnego i indywidualnego charakteru odpowiedzialności karnej

• ! zrównanie usiłowania z dokonaniem przestępstwa

• Rys wsteczny: pominięcie instytucji przedawnienia przestępstwa i kary

• Katalog przestępstw: ujęcie zbrodni obrazy majestatu w kategoriach zamachu przeciwko państwu jako całości, a nie tylko przeciw osobie panującego; zniesienie karalności czarów, wprowadzenie karalności pojedynków; przestępstwa przeciw religii zaliczone do politycznych; utrzymana karalność samobójstwa.

• System kar: funkcją kary nie wyeliminowanie przestępcy ze społeczeństwa, ale danie możliwości naprawienia wyrządzonej szkody przez użyteczną społecznie pracę, dającą szansę jego poprawy: zniesienie kary śmierci w postępowaniu zwyczajnym; obok utylitarnego spojrzenia na cel kary pojawiał się pogląd o potrzebie odstraszającego działania represji karnej

Ustawa karna dla Galicji Zachodniej, 1796, Franciszek II

Franciscana 1803, Franciszek II

• Podział na 2 księgi: I - dotycząca zbrodni (karane przez władze sądowe), II - dotycząca ciężkich przestępstw policyjnych (karane przez władze administracyjne); każda dzieliła się na cz. ogólną i szczególną, a ponadto zawierała przepisy proceduralne.

• Nawiązywała z reguły do rozwiązań Josephiny, różnice:

- przywrócenie instytucji przedawnienia

- rozszerzenie kategorii przestępstw przeciw władzy państwowej, przestępstwa przeciw religii znów zaliczone zostały do zbrodni, rozbudowanie przepisów o przestępstwach przeciw mieniu

- wprowadzenie kary śmierci za najcięższe przestępstwa; zniesienie kary konfiskaty majątku, złagodzenie kary więzienia; możliwość przedterminowego zwolnienia.

• Elastyczny i abstrakcyjny charakter sformułowań pozwalał na dostosowywanie kodeksu do różnych zmian w dziedzinie polityki kryminalnej, dzięki temu jego trzon utrzymał się do czasów najnowszych.

Reforma z 1852. - nowy kodeks karny

• Usunięcie przepisów dotyczących procedury karnej

• Trójpodział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia.

• Nowa stylizacja przepisów dotyczących zdrady głównej i obrazy majestatu, złagodzenie kary więzienia

• Obowiązywał do 1974 r.

3. Księgi BGB.

Pięć ksiąg, podział oparty na systematyce pandektowej (opracowanej przez niemiecką naukę recypowanego prawa rzymskiego w XIX wieku):

1. cz. ogólna

2. prawo zobowiązań

3. prawo rzeczowe

4. prawo rodzinne

5. prawo spadkowe.

4. Teorie kary w europejskiej myśli prawniczej czasów nowożytnych.

Czasy Oświecenia przyniosły narodziny systematycznej nauki o naturze i znaczeniu kary w postaci całościowo ujętych teorii kary. Za twórcę nowożytnej teorii kary uważany jest Hugo Grotius, który oparł uzasadnienie kary na dwóch podstawach:

• słuszności (meritum), kara oparta na tej podstawi czerpała swoje uzasadnienie jedynie z faktu popełnienia przestępstwa i stopnia winy sprawcy, miała więc charakter absolutny, bezwzględny, była celem samym w sobie -> bezwzględne (odwetowe) teorie kary:

• teoria odwetu moralnego Kanta: każąc przestępcę państwo wypełnia jedynie jeden z obowiązków wypływających z kategorycznego nakazu bezwzględnej powinności

• teoria odwetu dialektycznego Hegla: skoro przestępstwo jest negacją prawa, logiczne jest, by państwo przeciwstawiło mu karę, jako negację popełnionego bezprawia: kara staje się afirmacją porządku prawnego.

• użyteczności, kara była w tym przypadku narzędziem uzyskania określonych korzyści; miała spełniać cele prewencyjne, przynosić korzyść przez zapobieganie popełnianiu nowych przestępstw -> (utylitarne) względne teorie kary:

• teoria odstraszenia: uznawała karę za uzasadnioną o tyle, o ile mogła człowieka odstraszyć od popełnienia przestępstwa (Filangieri, Feuerbach)

• teoria zapobieżenia ogólnego i szczególnego (Bentham): zagrożenie karą w ustawie służy prewencji ogólnej, zastosowanie kary służy prewencji szczególnej

• teoria poprawy: użyteczną jest kara zdolna doprowadzić do odrodzenia moralnego przestępcy.

• Kierunek uznający obie wskazane przez Grotiusa podstawy kary: uznający zarówno jej absolutny, jak i celowy charakter: połączenie idei odwetu ze względami utylitarnymi -> mieszane teorie kary.

5. Księgi ZGB.

Systematyka stanowiąca swoistą kombinację systemu pandektowego i Instytucji:

wstęp

I - prawo osobowe

II - prawo rodzinne

III - prawo spadkowe

IV - prawo rzeczowe.

+ Kodeks zobowiązań jako V księga o własnej numeracji

6. Księgi ABGB.

Systematyka nawiązująca do trójpodziału Instytucji justyniańskich.

I. o prawie osobowym

II. o prawie rzeczowym

III. o przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym.

7. Wymień najważniejsze kodyfikacje prawa karnego XIX w.

1768 - Theresiana (Austria)

1786 - Leopoldina (Toskania)

1787 - Josephina (Austria)

1794 - Landrecht (Prusy)

1795 - kodeks o przestępstwach i karach (Francja)

1803 - Franciscana (Austria)

1810 - Code penal (Francja)

1813 - kodeks bawarski (Bawaria)

1818 - Kodeks Karzący (Królestwo Polskie)

1831 - Tom XV Zwodu Praw

1846 - Kodeks Kar Głównych i Poprawczych (Rosja)

1851 - kodeks karny pruski (Prusy)

1852 - kodeks karny austriacki

1871 - kodeks karny ogólnoniemiecki (II Rzesza)

8. Systematyka Kodeksu Napoleona.

Formalnie nawiązywała do schematu Instytucji, w intencjach twórców miała stanowić usankcjonowanie trzech wolności: osoby, własności prywatnej i obrotu prawnego.

1. o osobach

2. o majątkach i różnych rodzajach własności

3. o różnych sposobach nabywania własności.

9. Prawo osobowe i rodzinne w Kodeksie Napoleona.

Kodeks w swych założeniach opierał się na zasadach indywidualizmu i liberalizmu. Prawo osobowe zostało ukształtowane na abstrakcyjnie ujętych założeniach powszechności praw cywilnych jednostki i równości podmiotów. Zachowało jednak wiele elementów dawnej epoki, szczególnie w patriarchalnej koncepcji legalnej rodziny, podporządkowanej całkowicie władzy ojca i męża, i wiążącym się z tym drastycznym upośledzeniem kobiet zamężnych i dzieci nieślubnych.

• Ograniczenie zdolności do czynności prawnych kobiet: władza mężowska: kobieta niezdolna była do działań prawnych bez zgody czy upoważnienia męża, kobiety miały również ograniczoną władze rodzicielską (mowa jedynie o władzy ojcowskiej), i nie mogły występować w charakterze świadków.

• Upośledzenie dzieci nieślubnych - Kodeks odmawiał im tzw. praw stanu.

• Kodeks znał instytucję śmierci cywilnej, fikcji, mocą której człowiek fizycznie żywy zostawał na zawsze usunięty ze społeczeństwa, stawał się zmarłym za życia.

• Kodeks nie zajmował się instytucją osób prawnych, co wynikało m. in. z opozycji wobec różnych organizacji typu feudalnego, oraz z ujawnionych już w dobie Rewolucji obaw władz państwowych przed powstawaniem zrzeszeń i organizacji o charakterze politycznym

• Laicki (tak jak BGB) charakter małżeństwa (zgodnie z postanowieniami rewolucyjnymi), cywilny charakter małżeństwa pod względem formy zawarcia, ustania małżeństwa, i jurysdykcji. Tylko odnośnie warunków zawarcia małżeństwa nawiązywał do prawa kanonicznego. Stosunki osobiste między małżonkami były nierównoprawne: władza mężowska nad żoną; stosunki majątkowe: przyjętym ustrojem ustawowym był system wspólności, zarząd, użytkowanie i rozporządzanie należało wyłącznie do męża.

• Zasada trwałości rodziny legalnej, stanowiąca niewzruszalną podstawę całego ustroju społecznego; z niej wynikały: silna władza ojcowska („środki poprawy”), domniemanie ślubnego pochodzenia dziecka, art. 340 - zakaz poszukiwania ojcostwa, upośledzenie dzieci nieślubnych.

10. Kodeksy które wzorowały się na Kodeksie Napoleona.

- rumuński 1864/1865

- pierwszy kodeks włoski 1865

- portugalski 1867

- hiszpański 1889.

11. Kodeksy które wzorowały się na BGB.

- kodeks grecki 1940

- kodeks włoski 1942

- kodeks brazylijski 1916

- kodeks meksykański 1920

- japoński 1948

- chiński 1929.

12. Kodeksy procedury karnej XIX w.

1768 - Theresiana, Austria - proces inkwizycyjny

1788 - ordynacja procesowa, Austria, Józef II - proces inkwizycyjny

1795 - Kodeks o przestępstwach i karach, Francja - proces mieszany :/

1803 - Franciscana - proces inkwizycyjny

1805 - pruska ordynacja kryminalna - proces inkwizycyjny

1808 - Kodeks postępowania karnego, Francja - proces mieszany

1832 - XV tom Zwodu Praw - proces inkwizycyjny

1850 - ustawa o postępowaniu karnym, Austria, uchylona po upadku rewolucji - proces mieszany

1864 - ustawa postępowania karnego, Aleksander II - proces mieszany, z dużymi koncesjami na rzecz zasady śledczej

1873 - Austriacka procedura karna - proces mieszany

1877/79 - ogólnoniemiecka ordynacja procedury karnej - proces mieszany, z rozszerzeniem zasady skargowości

13. Geneza i cechy średniowiecznego procesu inkwizycyjnego.

Proces karny, wykształcił się w średniowiecznych miastach włoskich, wypierając postępowanie skargowe. jego geneza wiąże się z występującym wraz ze wzrostem znaczenia aparatu państwowego przekonaniem, że każde przestępstwo narusza w jakiejś mierze porządek publiczny i powinno podlegać państwowemu systemowi karania. Postępowanie to wywodziło się z kilku nurtów prawnych, przede wszystkim z sądownictwa papieskiego - potrzeba skutecznego zwalczania rozprzestrzeniających się od XII wieku ruchów heretyckich legła u podstaw powołania do życia przez papieży instytucji inkwizytorów, a z czasem trybunałów inkwizycyjnych w diecezjach. Postępowanie to było uregulowane zarówno w ustawodawstwie kościelnym jak i świeckim, skodyfikowane ostatecznie w bulli papieża Innocentego IV z 1252 r. Czerpało pewne elementy z procesu rzymsko-kanoniczego (artykuły dowodowe, system dowodów formalnych)

• Wdrożenie postępowania następowało z urzędu

• Funkcje prowadzącego dochodzenie, oskarżyciela i wyrokującego były skupione w jednym ręku.

• Oskarżony nie był stroną w procesie, a jedyni przedmiotem postępowania sądowego: z reguły pozbawiony był prawa do obrony i apelacji

• Proces był tajny i utrwalony w pisemnych protokołach stanowiących podstawę wyroku

• Postępowanie dowodowe było oparte na teorii dowodów formalnych i dopuszczało stosowanie tortur.

• Składało się z trzech stadiów:

• Postępowania informacyjnego - inkwizycja generalna: rozpoczynana przez sędziego-inkwirenta

• Właściwego śledztwa - inkwizycja specjalna: artykuły dowodowe, legalna teoria dowodowa (podział dowodów na pełne, półpełne i mniej niż półpełne), teoria dowodów formalnych zobowiązywała sędziego w zakresie oceny ich wartości.

• Osądzenia: jeżeli nie możliwe było uzyskanie pełnego dowodu winy oskarżonego, a istniały uzasadnione podejrzenia, ogłaszano tzw. uwolnienie od sądu, w prawie niemieckim istniała możliwość wydania wyroku skazującego na tzw. karę z podejrzenia.

Zwycięstwo procesu inkwizycyjnego w dobie nowożytnej w Europie związane jest z rozwojem absolutystycznych form rządzenia, dążeniem do centralizacji aparatu wymiaru sprawiedliwości

14. Ordonanse Ludwika XIV.

Ordonanse, ustawy królewskie, miały charakter norm ogólnych, regulowały głównie kwestie z zakresu ustroju politycznego. W XVI w. tylko niektóre ordonanse wkraczały w sferę prawa sądowego: z Villers-Cotterets (1539) i Moulins (1560) - zmiany w zakresie procesu.

W okresie panowania Ludwika XIV, z inicjatywy Colberta, wydane zostało kilka tzw. wielkich ordonansów, zawierających przede wszystkim normy regulujące prawo sądowe:

1667 - o postępowaniu cywilnym

1670 - o postępowaniu karnym

1673 - o handlu (kodeks Savary'ego)

1681 - o marynarce (inc. handel morski)

1685 - czarny kodeks: stanowisko prawne Murzynów w koloniach.

15. Kodyfikacje prawa handlowego w Europie XIX-XX w.

W XIX w. w Europie w ramach prawa prywatnego zaczęto rozróżniać prawo „cywilne” i „handlowe” (regulujące niektóre tylko stosunki majątkowe jednostek, wyodrębnione z prawa prywatnego na podstawie określonych kryteriów podmiotowych lub przedmiotowych). Jedynie w Anglii nie wystąpił podział na gałęzie prawa ze względu na sferę prawnej regulacji.

Code de commerce - pierwszy nowożytny kodeks handlowy, Francja napoleońska, 1807

• Składał się z 4 części, luźno ze sobą powiązanych pod względem treści: I - prawo handlowe i wekslowe, II - prawo morskie, III - prawo upadłościowe (konkursowe) a IV - przepisy o jurysdykcji i organizacji sądów handlowych.

• Opierał się na zasadzie przedmiotowej: do prawa handlowego zaliczane były normy, które dotyczyły obrotu handlowego, niezależnie od tego, kto je wykonywał.

• Wywodził się jeszcze z ordonansów Ludwika XIV, był zbiorem przestarzałym.

1848 - parlament frankfurcki uchwalił prawo wekslowe, pierwszy krok na drodze do ogólnoniemieckiej kodyfikacji.

1861 - projekt norymberski kodyfikacji prawa handlowego, w następnym roku wprowadzony jako kodeks handlowy w Austrii (obowiązywał do 1938), przyjęty w związku Północno-Niemickim, w 1871 został wprowadzony jako kodeks handlowy w Cesarstwie Niemieckim. Opierał się na zasadzie przedmiotowej.

HGB - kodeks handlowy niemiecki z 1897 r.

• składał się z 4 ksiąg: I - sytuacja prawna kupca, II - spółki handlowe, III - czynności handlowe, IV - handel morski.

• Do dziś utrzymał w Niemczech moc obowiązującą.

• Wyrastał pod hasłami solidaryzmu społecznego i ochrony ekonomicznie słabszych stron obrotu gospodarczego; przyjął więc kryterium podmiotowe, ujmując prawo handlowe jako prawo kupców, tj. osób trudniących się zawodowo kupiectwem.

Wyodrębnienie norm prawa handlowego było konieczne ze względu na fakt, że obrót handlowy podlegał na ogół szybszym zmianom niż obrót powszechny, wykształcał nowe instytucje, które nie dały się ująć w ramy tradycyjnej cywilistyki. Prawo handlowe było określane prawem szczególnym wobec norm ogólnych prawa cywilnego, prawem odrębnym zawodu kupieckiego (kryterium podmiotowe) i obrotu handlowego (kryterium przedmiotowe). Istniało również kryterium mieszane (kodeks austriacki), podmiotowo-przedmiotowe, kiedy obok czynności uważanych bezwzględnie za handlowe przewidywano takie, które były uważane za handlowe tylko jeżeli były wykonywane przez kupca.

W dobie kapitalizmu monopolistycznego prawo handlowe stało się ważnym instrumentem prawnej regulacji zrzeszeń kapitalistycznych, wśród podmiotów prawa handlowego na czoło wysunęły się różne rodzaje spółek handlowych: zwłaszcza najbardziej charakterystyczne dla procesu koncentracji i centralizacji kapitału spółki akcyjne. Nowego znaczenia nabrała też kupiecka giełda, w której dokonywał się obrót wartościami pieniężnymi i towarowymi, jak również ustalanie na ogólną skalę cen i kursów wartości dopuszczonych do obrotu na giełdzie.

Odrębnym działem praw handlowego stało się prawo wekslowe, regulujące instytucję weksla: papieru wartościowego, wystawianego w określonej formie i zawierającego przyrzeczenie zapłaty ściśle określonej sumy pieniędzy, za którą są odpowiedzialne wszystkie osoby podpisane na tym dokumencie; oraz prawo czekowe, zajmujące się instytucją czeku, czyli dokumentu zawierającego polecenie zapłaty, będącego środkiem obrotu bezgotówkowego.

Cechy procesu wczesnośredniowiecznego.

• Podstawową cechą procesu wczesnośredniwiecznego była jego skargowość (postępowanie mogło toczyć się tylko, jeżeli ktoś wystąpił ze skargą, która wnoszona była przed sędziego wraz z wezwaniem przeciwnika do stawienia się w sądzie (pozwem). Pozew miał początkowo charakter prywatny, z czasem został zastąpiony pozwem sądowym. Strona początkowo zobowiązana była występować w procesie osobiście, choć istniały kategorie osób pozbawionych zdolności procesowej

• Jawność i ustność: postępowanie sądowe rozpoczynało się z chwilą stawienia się obu stron procesowych przed sądem.

• Ścisły formalizm: konieczność przestrzegania określonych rytuałów, gestów, formuł (-> instytucja pomocników, rzeczników procesowych -> zastępcy procesowi)

• Oparcie na zasadzie kontradyktoryjności (sporności, czyli wolnej rozprawy stron - sąd był jedynie biernym obserwatorem sporu między dwiema stronami, jego zadaniem było orzec, która ze stron przedstawiła więcej argumentów, czyli orzec po czyjej stronie stoi prawo, bez dociekania prawdy materialnej) - bierna pozycja sędziego.

• Sąd wydawał wyrok merytoryczny, albo najpierw warunkowy/dowodowy, w którym orzekał która ze stron ma „bliższość w dowodzie”.

System środków dowodowych w średniowieczu.

Miały charakter irracjonalny, dopiero u schyłku średniowiecza dowody irracjonalne były wypierane przez racjonalne (świadkowie, dokumenty).

• Przysięga, miała charakter samoprzekleństwa; mogła być oczyszczająca albo oskarżająca

• Świadkowie, pełnili role podobną do współprzysiężników; ich zeznanie miało charakter czysto formalny.

• Ordalia, czyli sądy boże: mogły być jednostronne (próba zimnej wody, gorącej wody, rozpalonego żelaza, poświęconego kęsa) i dwustronne (pojedynek sądowy, próba krzyża).

• Stopniowo: pisemne dokumenty (wpływ prawa rzymskiego), o różnej wartości dowodowej; z czasem potwierdzeniem autentyczności dokumentu był wpis do księgi sądowej.

Humanitaryzm.

Kierunek powstały w XVIII, zawierający postulaty dotyczące kodyfikacji prawa karnego. Za główny cel stawiano sobie walkę z feudalnym bezprawiem i samowolą w dziedzinie wymiaru sprawidliwości. Głównymi przedstawicielami kierunku byli Cesare Beccaria i Wolter. Postualaty dotyczące reformy prawa karnego materialengo:

• legalizm - nullum crimen sine lege; hasło skierowane przeciw stosowaniu analogii; kodeks musiał być zupełny (co stanowiło przesłankę zagwarantowania bezpieczeństwa prawnego jednostki).

• równość wobec prawa karnego, postulaty zerwania z różnicami stanowymi.

• Ekonomia kar: kara określona ustawowo, współmierna do przestępstwa, pełni funkcje resocjalizacyjne, prewencyjne, utylitarne, a nie odwetu

• zmiana katalogu przestępstw, zniesienie karalności czarów, racjonalizacja przestępstw religijnych

• zniesienie kar hańbiących i okrutnych, ograniczenie kary śmierci,

• zbrodnia obrazy majestatu jako zbrodnia wobec władzy, a nie osoby władcy

• pełna subiektywizacja i ostateczna indywidualizacja odpowiedzialności karnej

• normy abstrakcyjne: odejście od kazuistyki.

Kodeksy karne Rosji XIX i XXw.

1832 - XV tom Zwodu Praw

1845 - Kodeks kar głównych i poprawczych:

• 1863 - zniesienie kar cielesnych

• 1885 - nowelizacja mająca charakter redakcyjny.

1903 - kodeks Tangcewa.

Zasady dziedziczenia lenn w średniowieczu.

Pierwotnie:

• wykluczenie sukcesji kobiet, krewnych wstępnych i bocznych,

• niepodzielność lenn w spadkobraniu, przez wprowadzenie sukcesji jednostkowej

W czasach recepcji prawa rzymskiego rozpowszechnił się w Europie longobardzki system dziedziczenia lenn, który dopuszczał ich podzielność w spadkobraniu i uznawał prawa krewnych bocznych do spadku, w praktyce do sukcesji dopuszczane były także kobiety.

Umacnianie umów w średniowieczu.

• Zakładnictwo

• Rękojemstwo

• Zastaw:

• Umowny (dany) lub wzięty (później -> ustawowy lub sądowy)

• Ruchomości: z dzierżeniem, zastaw na upad,

• Nieruchomości: z dzierżeniem, użytkowy, antychretyczny, użytkowy czysty, do wydzierżenia.

• Załoga

• Łajanie.

Landrecht pruski.

Wszedł w życie 1 VI 1794 r., sporządzony przez Svareza na polecenie Fryderyka II.

• Był to zbiór obszerny, zawierający przepisy zarówno przepisy z prawa państwowego i administracyjnego, jak i prawa sądowego: prywatnego i karnego. Ustawodawca pruski chciał osiągnąć zupełność zbioru drogą kazuistycznego gromadzenia jak największej liczby rozwiązań szczegółowych.

• Zawiły, terminologicznie niewprawny.

• Typowy kodeks okresu przejścia od feudalizmu do kapitalizmu, określanego mianem tzw. pruskiej drogi. Obok norm nawiązujących do ideologii Oświecenia regulował instytucje na wskroś feudalne (obok definicji własności jako nieograniczonego władztwa nad rzeczą zawierał postanowienia o instytucjach własności podzielonej, jak lenna czy fideikomisy)

• Jego założenia podstawowe opierały się jeszcze na feudalnej strukturze społecznej, z jej podziałami stanowymi.

Dekret Gracjana.

Powstałe w XII wieku dzieło mnicha Gracjana, który dokonał systematyzacji i nowej interpretacji różnorodnych i rozproszonych norm prawa kanonicznego. Dekret Gracjana stanowił podwalinę do rozwoju nauki prawa kanonicznego jako samodzielnej dyscypliny naukowej, wyodrębnionej zarówno z teologii, jak i z prawa rzymskiego.

Klasyfikacje kar i przestępstw w Code penal.

Charakterystyczny trójpodział przestępstw w zależności od charakteru kary, która była za dane przestępstwo przewidziana, i według rodzaju sądów właściwych do rozpatrywania spraw danej kategorii.

• Zbrodnie (kary dręczące i hańbiące lub tylko hańbiące; sądy przysięgłych)

• Występki (kary poprawcze; trybunały policji poprawczej)

• Wykroczenia (kary policyjne; sądy policji prostej).

System kar cechowała wielka surowość, służąca idei odstraszenia: szerokie stosowanie kar śmierci, przywrócono karę konfiskaty majątku, skutkiem orzeczenia najcięższych kar była śmierć cywilna.

Rozbudowana kategoria przestępstw przeciw własności, kary za nie wyróżniały się surowością.

W pierwszych dziesiątkach lat po wydaniu kodeksu usunięto zeń niektóre kary okrutne i odstraszające, reformy z okresu III Republiki zmierzały do złagodzenia systemu represji karnej, szerszego uwzględnienia okoliczności łagodzących przy wymiarze kary, rozwijania elementów reedukacyjnych w systemie kar.

Wymień kodeksy które wzorowały się na Code penal.

• Kodeks karny austriacki z 1852 - trójpodział przestępstw

• Kodeks karny pruski z 1851 - trójpodział przestępstw, system kar, ujęcie okoliczności łagodzących

• Kodeks karny bawarski z 1813 - trójpodział przestępstw

• Kodeks karny ogólnoniemiecki z 1871 (wzorował się na pruskim z 1851)

• Kodeks Tagancewa z 1903 - trójpodział przestępstw.

Kodyfikacja Justyniańska - skład.

Corpus Iuris Civilis, zbiór będący efektem działalności włoskich glosatorów: Kodeks, Digesta, Instytucje, Nowele + spis longobardzkiego prawa lennego, Libri Feudorum, oraz ustawy cesarzy niemieckich, Fryderyka I i Fryderyka II.

Konstytucja Criminalis Carolina.

Ogólnoniemiecka kodyfikacja karna, uchwalona przez Sejm Rzeszy, ogłoszona przez Karola V w 1532 r. Zawierała przepisy dotyczące procesu karnego i prawa karnego materialnego. Kilka wstępnych redakcji kodeksu było odrzucanych, głównie ze względu na obawy władców terytorialnych. Stąd w ostatecznym tekście Caroliny umieszczona została klauzula salwatoryjna, nadająca ustawie jedynie moc posiłkową w stosunku do praw partykularnych.

Kodeks ten był swojego rodzaju nośnikiem rozwiązań czerpanych z praktyki i doktryny prawa włoskiego. Ukazanie się Caroliny oznaczało postęp nie tylko w dziedzinie techniki legislacyjnej, czego wyrazem było zamieszczenie w niej definicji poszczególnych stanów przestępnych, ale zmieniało także zasadniczo dotychczasowe poglądy na przestępstwo i karę.

• Zwycięstwo zasady publicznoprawnej, będącej wyrazem wyłączności państwowego prawa karania

• Uznanie winy za podstawę odpowiedzialności karnej

• Rozbudowa okoliczności wyłączających odpowiedzialność

• Wyłączność kar publicznych, mających na celu odstraszenie ogółu i będących wyrazem wzmocnienia państwowej represji karnej.

Średniowieczne procesy czarownic.

W dobie reformacji i wojen religijnych, czary zaliczać zaczęto do zbrodni obrazy majestatu boskiego, a więc do najcięższych przestępstw zagrożonych najsurowszymi karami.

1487 - Młot na czarownice, Henryk Kramer i Jakub Sprenger

Postępowanie w przypadku procesu o czary było znacznie uproszczone: do jego wszczęcia wystarczały jakiekolwiek doniesienia, do wyroku skazującego wystarczały „dowody domniemane”, czyli proste podejrzenia czy poszlaki. Środki dowodowe: brak ograniczeń co do osób mogących być świadkami, rozbudowany system tortur, ordalia: zwyczaj „pławienia” domniemanych czarownic.

Zwierciadło Saskie.

W Niemczech nie powstały oficjalne spisy prawa zwyczajowego ziemskiego, w praktyce sądowej posługiwano się pracami prywatnymi. Najważniejszą z prywatnych ksiąg prawnych było spisane w latach 1220-1235 Zwierciadło Saskie, zawierające prawo zwyczajowe wschodniej Saksonii. Praca ta dzieliła się na dwie części: prawo ziemskie i prawo lenne. Poza prawem zwyczajowym uwzględniało w pewnej mierze ustawy cesarskie i przepisy prawa kanonicznego. Opowiadało się za wyższością władzy cesarskiej nad papieską, konsekwencją czego było potępienie w 1375 roku przez papieża Grzegorza XI 14 artykułów Zwierciadła jako heretyckich.

Kodeks Tangcewa 1903.

• Zwięzły, ściśle wyodrębnione normy o charakterze ogólnym, oparte na konstrukcjach karnoprawnych czerpanych głównie z założeń szkoły klasycznej

• Trójpodział przestępstw na zbrodnie, występki oraz wykroczenia.

• Formalna definicja przestępstwa

• Katalog kar nawiązywał do dawnych tradycji.

• Kodeks uzyskał sankcję karną, ale nie został nigdy wprowadzony w życie w całości: obowiązywały równolegle KKGP w redakcji z 1885, wraz z ustawą o karach wymierzanych przez sędziów pokoju (1864) i nielicznymi przepisami kodeksu z 1903.

Kodeks kar głównych i poprawczych 1846.

Typowa kodyfikacja państwa absolutyzmu policyjnego dostosowaną do realiów ustroju feudalno-pańszczyźnianego.

• Przestępstwem było każde naruszenie ustawy karnej, ale: dopuszczał stosowanie analogii

• W bardzo szeroki sposób ujęte było w kodeksie pojęcie zamiaru przestępnego, a także pojęcie karalnego udziału w przestępstwie.

• Karalność czynności przygotowawczych

• Rozbudowane przestępstwa przeciwko władzy państwowej i porządkowi publicznemu

• Podział kar na główne i poprawcze.

Geneza i uprawnienia Izby Lordów w średniowieczu.

Wywodziła się wprost z dawnej Curia Regis. W jej skład wchodzili: biskupi, arcybiskupi, opaci, lordowie Anglii (liczba jej członków stale się powiększała - król wprowadzał do izby nowe osoby nadając im godność para).

Uprawnienia:

• Uprawnienia podatkowe Parlamentu

• Od XV wieku Parlament posiadał uprawnienia ustawodawcze, mógł samodzielnie inicjować procedurę legislacyjną: projekt (bill) musiał zostać zatwierdzony przez obie izby, następnie przedstawiano go królowi do zatwierdzenia (jeżeli go zatwierdził, bill stawał się obowiązującą ustawą -> act)

• Od 1376 wspólną kompetencją Izb stał się impeachment (Izba Gmin formułowała oskarżenie, Izba Lordów rozpoznawała), z którego wykształciła się instytucja odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów.

• Prawo Parlamentu do uchwalenia ustawy, zwanej act of atteinder, na mocy której można było skazać urzędnika na karę śmierci lub wygnania bez jakiegokolwiek postępowania.

• Uprawnienia sądowe:

• Wyłączne prawo sądzenia parów Anglii (kontynuacja sądu lennego, sądu równych) - do 1948

• Funkcja sądu najwyższego, do którego w określonych przypadkach można było kierować odwołania (formalnie - do dziś).

Reformy Izby Lordów w XIX i XX wieku.

• Demokratyzowanie się izby niższej (utrata przez landlordów możliwości kontrolowania jej składu) powodowało pogłębienie rozbieżności pomiędzy Izbami.

• Parliament Act z 1911: pozbawienie Izby znacznej części jej ustawodawczych uprawnień: miała jedynie prawo proponowania poprawek w dyskusji nad projektami ustaw budżetowych i prawo weta zawieszającego wobec ustaw uchwalanych przez Izbę Gmin

• 1949 - osłabienie weta zawieszającego

• Utrata większości uprawnień sądowych: impeachment wyszedł z użycia w drodze desuetudo, w 1948 lordowie utracili przywilej podlegania sądowi równych. Formalnie zachowała rolę sądu najwyższego, ale funkcję tę sprawują powoływani przez monarchę lordowie-sędziowie.

Własność w kodeksach cywilnych XIX w.

Kodeksy wczesnokapitalistyczne określały własność jako możliwie najpełniejsze i nieskrępowane władztwo jednostki nad rzeczą. Traktowana była jako prawo przyrodzone, dające jednostce władze absolutną i wyłączną nad dobrami majątkowymi do niej należącymi, a także umożliwiające ich nieskrępowany obrót oraz pobieranie zysków (indywidualistyczno-liberalna konstrukcja prawa własności, stała się sztandarowym hasłem prawa cywilnego doby kapitalizmu przemysłowego).

W kodyfikacjach powstałych jeszcze w warunkach ustroju feudalnego (Landrecht Pruski, ABGB, Zwód Praw), pojawiło się już nowe, kapitalistyczne ujęcie prawa własności. Jednocześnie jednak sankcjonowały one istnienie własności feudalnej: obok definicji własności pełnej, zawierały przepisy odnoszące się do własności podzielonej (ABGB, Landrecht), czy (jak w Zwodzie Praw) własności niepełnej (ograniczonej przez czyjeś inne, również niepełne, prawa do rzeczy). Stąd potrzeba określenia szczegółowych uprawnień właściciela pełnego - treść własności określono w sposób pozytywny.

Jako pierwszy całkowicie zerwał z wszelkimi feudalnymi pozostałościami porządku prawnego Kodeks Napoleona: instytucję nieograniczonej i nienaruszalnej własności prywatnej postawił na czele całego systemu prawno-majątkowego. Własność miała charakter absolutny: kodeks nie wyliczał uprawnień właściciela, ale treść własności ujmował od strony negatywnej: właścicielowi wolno było czynić ze swoją własnością wszystko, byle w ustawowo określonych granicach (własność nie była więc prawem absolutnie nieograniczonym, a jedynie w porównaniu z innymi - najpełniejszym).

W drugiej połowie XIX wieku, wraz z rozwojem haseł solidaryzmu społecznego, powstała teoria własności jako funkcji społecznej (jej autorem francuski konstytucjonalista Leon Duguit). Kładła ona nacisk nie -jak dotąd - na uprawnienia właściciela, ale na jego obowiązki (np. wobec nieposiadających). Teoria funkcjonalizmu własności zajęła szczególną pozycję w nauce społecznej Kościoła.

Indywidualistyczno-liberalna konstrukcja prawa własności nie odpowiadała potrzebom życia, jej modyfikacji dokonywano początkowo za pomocą orzecznictwa sądowego (m. in. konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego, pozwalającej na znaczne ograniczenia absolutnej dotąd swobody wykonywania prawa własności ze względów społecznych).

Podjęto również próby interwencji ustawodawczych, również w toku prac nad kodeksem cywilnym niemieckim podnoszono postulaty sformułowania obowiązków właściciela. Nie zostały one jednak urzeczywistnione i definicja własności zachowała charakter tradycyjny, choć pominięto w niej element dowolności jeśli chodzi o charakter władztwa nad rzeczą, akcentując istnienie granic władztwa nad rzeczą, zakreślonych ustawami i prawami osób trzecich. Pojawiły się również rozbudowane przepisy dotyczące ograniczeń wykonywania prawa własności z tytułu prawa sąsiedzkiego, oraz zakaz szykany.

Zasada kontradyktoryjności i dyspozycyjności.

• Zasada kontradyktoryjności (sporności) polegała na tym, że proces toczył się jako spór między dwiema stronami, którego sąd był biernym obserwatorem: zadaniem sądu było przysłuchiwanie się wystąpieniom przeciwników procesowych, by orzec która ze stron przedstawiła więcej argumentów, a więc po czyjej stronie stoi prawo, bez dociekania rzeczywistego stanu rzeczy, a więc prawdy materialnej (zasada prawdy formalnej); sędzia mógł opierać się jedynie na podstawie materiału zebranego przez strony, i w wyrokowaniu musiał się trzymać treści żądań powoda: proces skargowy, rzymsko-kanoniczny

• Zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) polegała na tym, że tylko od woli strony zależało rozpoczęcie procesu, tj. sędzia działał dopiero po otrzymaniu skargi powoda, oraz że same strony dysponowały swymi prawami procesowymi i materialnymi: mogły np. w pewnych stadiach procesu wycofać skargę, zawrzeć ugodę itd.

Reformy Aleksandra I (1801-1825).

• Reformy zarządu centralnego:

• 1802 - powołano urzędy ministrów (8->11)

• 1803 - zniesiono kolegia, pełniące rolę ministerstw (administracja centralna w rękach jednoosobowych urzędów, mających do pomocy biurokratycznie zorganizowany aparat urzędniczy w postaci ministerstw; utrzymano doradczy charakter organów zarządu centralnego

• 1812 - pojawienie się Komitetu Ministrów (ministrowie + przewodniczący departamentów Rady Państwa -> kolejny organ doradczy cesarza).

• Powołanie Rady Państwa, 1810, pod przewodnictwem cesarza, w jej skład wchodzili wszyscy ministrowie oraz osoby powołane przez cesarza, miała charakter organu doradczego, zajmującego się układaniem lub opiniowaniem projektów ustaw, pełniła też rolę komisji kodyfikacyjnej. Dzieliła się na departamenty.

• 1802 - reorganizacja Senatu Rządzącego: staje się on sądem najwyższym, powierzono mu nadzór nas ministerstwami. Dzielił się początkowo na 8 departamentów, potem ich liczba uległa zmianie. Ministrowie mieli obowiązek składać Senatowi raporty na temat działalności swoich resortów. Niezależność Senatu jako instancji sądowej ograniczała obecność przy każdym departamencie oberprokuratura.

• Utworzenie Kancelarii Cesarskiej.

Program humanitarystów w procesie karnym XVIII w.

Program reformy procesu karnego był centralnym punktem żądań XVIII-wiecznych humanitarystów.

• Reforma inkwizycyjnego postępowania dowodowego: kwestia zniesienia tortur (krytykowanych nie tylko ze względów etycznych, ale również jako najbardziej zawodny środek dochodzenia do prawdy w procesie)

• Krytyka założeń legalnej teorii dowodowej, i absurdalności jej reguł w zakresie oceny dowodów; odrzucenie zasady uznającej przyznanie się do winy za dowód najlepszy.

• Celem postępowania dowodowego miało być dochodzenie do prawdy materialnej, obiektywnej.

• Humanitaryści opierali się najczęściej na wzorach angielskich (przysięgli, skargowość, system gwarancji nietykalności osobistej)

• Przyznanie podsądnemu pozycji podmiotu w postępowaniu sądowym, więc gwarancji przeciw samowolnemu uwięzieniu, prawa do obrony, wreszcie zapewnienia mu ochrony prawnej i traktowania go jako niewinnego do czasu, dopóki nie zostanie mu udowodnione, że jest przestępcą (postulat przyjęcia domniemania niewinności oskarżonego).

Geneza, skład, uprawnienia Soboru Ziemskiego.

Zwołany po raz pierwszy w 1549 przez Iwana IV (car poszukiwał oparcia w walce z bojarami). W jego skład weszli:

• Duma Bojarska

• Najwyżsi urzędnicy duchowni zgromadzeni w Świętym Soborze

• Przedstawiciele dworiaństwa, ludności miejskiej (od XVII w. wybierani w powiatach) i pułków strzeleckich.

• 1613 - w obradach brali udział przedstawiciele chłopów.

SZ zwoływał car, w okresie bezkrólewia Duma Bojarska. Każda część soboru obradowała oddzielnie, i podejmowała osobno uchwały, które nie były dla cara wiążące. Był on więc formalnie organem doradczym, jednak od schyłku rządów Rurykowiczów do ugruntowania się pozycji Romanowów na tronie carskim, Sobór odgrywał ważną rolę w funkcjonowaniu państwa:

• Decydował o wojnie i pokoju

• Uchwalał podatki i stanowił prawo

• W 1649 uchwalił Sobornoje Ułożenie, unifikację obejmującą niemal wszystkie dziedziny prawa (wysoki poziom legislacyjny)

• Dokonywał kilkakrotnie wyboru cara (najważniejszy: 1613, wybór Michała Romanowa)

Ze wzrostem pozycji Romanowów malało znaczenie Soboru, od 1685 przestał być zwoływany.

Zarząd terytorialny Prus w XIX w.

Do reform Steina-Hardenberga: departamenty kamer i powiaty, na czele których stały organy kolegialne, kamery wojny i domen. Podlegały ściśle Generalnemu Dyrektorium. Na czele powiatu stał urzędnik zwany landratem, mianowany przez króla spośród kandydatów przedstawionych przez sejmik szlachecki. Podlegał kontroli władz departamentalnych. Miasta nie były podporządkowane administracji powiatowej - nadzór nad ich ograniczony samorządem sprawowali radcy skarbowi.

Reformę zarządu lokalnego przeprowadzono w 1815, w miejsce kamer wojny i domen powołano 10 prowincji z nadprezydentem na czele, które dzieliły się na obwody regencyjne z prezydentami regencji na czele, które dzieliły się na powiaty, na czele których stali landraci, które dzieliły się na gminy, na czele których stał wójt.

W 1808 wprowadzono samorząd miejski: wybierane rady miejskie i magistraty z wynagradzanymi burmistrzami i syndykami miejskimi.

Złota Bulla.

Dokument wydany w 1356 roku przez cesarza Karola IV (króla czeskiego). Regulował on zasady elekcji tronu cesarskiego, ustanawiając siedmiu elektorów (książąt-elektorów), do których zaliczono: króla czeskiego, księcia saskiego, margrabiego brandenburskiego i palatyna Renu, oraz arcybiskupów Moguncji, Kolonii i Trewiru. Wyboru dokonywali we Frankfurcie nad Menem, a zgromadzeniu przewodniczył arcybiskup Moguncji.

Złota Bulla nadawała również książętom-elektorom wyjątkowe przywileje: de non appellando i de non evocando (rozszerzone później na pozostałych książąt). Poza tym zrzekł się na ich rzecz wszystkich regaliów, oraz zagwarantował im dziedziczenie godności elektorskiej w linii męskiej, i niepodzielność terytoriów elektorskich (uzyskali w ten sposób pełne zwierzchnictwo nad swoimi terytoriami).

Reformy Dioklecjana.
284-305, reforma która oznaczała rozdzielenie władzy cywilnej i wojskowej, co pozwoliło na uporządkowanie systemu zarządzania państwem na szczeblu zarówno centralnym, jak i lokalnym. System administracji państwa zbudowano na zasadach centralizmu i biurokratyzmu, co oznaczało angażowanie fachowych, przygotowanych do sprawowania funkcji i mianowanych urzędników, a jednocześnie wprowadzenie systemu hierarchicznego, powiązanego z nowym podziałem administracyjnym państwa.

Reforma Dioklecjana pozwoliła zachować ciągłość organizacji państwowej, uniezależniając w znacznym stopniu działanie urzędów od zawirowań i ciągłych zmian na tronie cesarskim.

Wprowadzono czterostopniowy zarząd lokalny: okręg-prowincja-diecezja-prefektura.

Szkoły cywilistyczne XIX/XX wieku.

Wraz z pojawieniem się wielkich kodyfikacji prawa prywatnego w cywilistyce europejskiej zapanował kierunek zwany ogólnie klasycznym albo dogmatycznym: zasadniczą cechą różnych odłamów tego kierunku był kult litery prawa w oderwaniu od wszelkich pozaustawowych czynników. Panował on pod rządami kodeksów, które w pełni odpowiadały potrzebom społecznym klas średnich i warunkom ekonomicznym epoki.

Wyrazem dostosowania norm kodeksowych do potrzeb czasu był rozkwit różnych odmian pozytywizmu prawniczego, sprowadzającego rolę nauki prawa do systematycznej analizy norm prawa pozytywnego, traktowanych w oderwaniu od wszelkich czynników pozanormatywnych i budowania na tej podstawie ogólnych pojęć prawnych przy zastosowaniu metody zwanej obecnie formalno-dogmatyczną. Odmianą była szkoła egzegezy, która zajmowała się wyłącznie analizą przepisów. Na państwach niemieckich rozwinął się z kolei pozytywizm naukowy, przyjmujący za przedmiot badań nie kodeksy (tych brakowało), ale naukę recypowanego prawa rzymskiego - pandektystykę. Stąd wywodzi się też jurysprudencja pojęć- tworzenie abstrakcyjnych pojęć prawnych, które mają samodzielny byt, a w drodze interpretacji logicznych miały służyć do rozstrzygania wszystkich przypadków szczegółowych. Przedstawicielami pozytywizmu prawniczego byli: Franciszek Zeiller, Bugnet, Bernard Windscheid (pandektystyka).

U schyłku XIX wieku, wraz z ogólnym kryzysem liberalnej myśli politycznoprawnej nastąpiło załamywanie się filozofii pozytywizmu. Pojawił się prąd zwany naturalizmem prawniczym, głoszono potrzebę nasycenia prawa pozytywnego elementami zaczerpniętymi z nauk społecznych. Naturalizm zwracał się też przeciw metodologicznym podstawom pozytywizmu, przeciw metodzie formalno-dogmatycznej i jurysprudencji pojęć. Z naturalizmu prawniczego wywodzi się jurysprudencja interesów - prawo spełnia rolę służebną wobec interesów społecznych czy jednostkowych i to od nich zależy treść prawa i jego wykładnia (Rudolf Ihering, jurysprudencja celowościowa; Filip Heck). Także z naturalizmu wywodzi się szkoła wolnego prawa postulująca wypełnianie luk drogą prawotwórczej działalności sędziów (Ehrlich, Herman Kantorowicz, Eugen Huber).

Charakterystyka procesu mieszanego.
Rodzaj procesu karnego, stanowiący swoiste połączenie elementów procesu inkwizycyjnego i skargowego. Występował m. in. we francuskim kodeksie postępowania karnego z 1808. Wychodził z założeń ścisłego odróżnienia dwóch faz procesu: postępowania wstępnego i postępowania głównego.

• Postępowanie wstępne odbywało się zgodnie z zasadami procesu inkwizycyjnego: było tajne, pisemne, prowadzone bez udziału obrońcy: rozdzielenie funkcji między prokuratora (inicjatywa i czynności ścigania) oraz sędziego śledczego (prowadzenie wstępnego śledztwa).

• Postępowanie główne (faza sądzenia) toczyło się w trybie procesu skargowego, tj. na zasadach jawności, ustności, swobodnej oceny dowodów oraz sporności (wolnej rozprawy dwóch toczących przed sądem spór stron procesowych: prokuratora jako oskarżyciela publicznego, oraz oskarżonego, zajmującego obecnie równoprawną pozycję strony w procesie).

Procedura była wewnętrznie niespójna: zmiany kodeksu w XIX wieku szły w kierunku złagodzenia różnic między obiema fazami procesu, zwłaszcza przez nadanie postępowaniu wstępnemu pewnych cech skargowości. Niezależnie od niedoskonałości procedury napoleońskiej, wprowadzony przez nią proces stał się panującym typem procesu karnego na kontynencie europejskim.

Konstytucje wzorowane na Karcie Konstytucyjnej z 1814 r.

- Prus z 1850 r.

- Austrii z 1867 r.

- Rosji z 1906 r.

Cechy procesu rzymsko-kanonicznego.

Proces cywilny, stosowany od XIII wieku w praktyce komun włoskich, powstał na skutek stosowania zasad rzymskiego procesu cywilnego, rozwijanego w średniowieczu w praktyce sądów kościelnych, udoskonalonego w doktrynie glosatorów, komentatorów i kanonistów.
- pisemność postępowania: toczył się głównie przez wymianę pism procesowych między stronami.

- był procesem skargowym, cechowała go zasada dyspozycyjności (tylko od woli strony zależało rozpoczęcie procesu, i same strony dysponowały swoimi prawami procesowymi i materialnymi) i zasada kontradyktoryjności (sporności; polegała na tym, że gromadzenie i przedstawienie materiału procesowego należało do samych stron - sędzia opierał się na zebranym przez nie materiale, i musiał trzymać się żądań powoda).

- opierał się na zasadzie prawdy formalnej (wynikało to m. in. z zasady kontradyktoryjności); sędzia nie mógł kierować się przy ocenie dowodów własnym przekonaniem, musiał się trzymać ustalonych prawnie reguł, które określały wartość poszczególnych środków dowodowych: postępowanie dowodowe opierało się na teorii dowodów formalnych, zwaną legalną teorią dowodową.

- dzielił się na dwa stadia, oddzielone litiskontestacją (wdanie się w spór)

- środkiem odwoławczym od wyroków zarówno stanowczych jak i przedstanowczych była apelacja.

Święty Konsystorz

Organ władzy centralnej po reformach Dioklecjana, w okresie dominatu. W jego skład wchodzili najwyżsi urzędnicy, zwani niekiedy komesami, stojący na czele najwyższych służb państwa. Miał charakter najwyższej rady cesarskiej i sądu najwyższego.

Ogólna charakterystyka prawa w starożytności.

Systemy prawne starożytności wykształciły się w ustroju społeczno-ekonomicznym opartym na niewolnictwie i sankcjonowały podstawowe dla tego ustroju podziały społeczne. Istniało również podobieństwo źródeł prawa starożytnych systemów prawa. Pierwszym źródłem, z którego wypływały normy prawne były normy zwyczajowe.

Pomniki prawa starożytności są świadectwem wielkiego zróżnicowania norm prawnych, systemów, sposobów prawnej regulacji, na które oddziaływało wiele czynników natury polityczno-ustrojowej i gospodarczo-społecznej. Ze względu na formy ustrojowe podstawowe rozróżnienie przebiega między państwami starożytnego Bliskiego Wschodu (despotiami wschodnimi), a starożytnymi państwami śródziemnomorskimi, wykazującymi całkowicie odmienną strukturę polityczną.

Charakterystyka Konstytucji II Republiki Francuskiej z 1848 r.

• Przygotowana i uchwalona we wrześniu, przez demokratycznie wybrane Zgromadzenie Konstytucyjne.

• Nawiązuje w wielu proponowanych rozwiązaniach do konstytucji USA, zawiera deklarację praw wzorowaną na Deklaracji z 1789, uzupełnioną o prawa socjalne.

• Władza ustawodawcza: jednoizbowe Zgromadzenie Narodowe (750 deputowanych, 3letnia kadencja, wybory powszechne 21<, tajne, bezpośrednie, równe. Inicjatywa ustawodawcza: członkowie izby i ministrowie.

• Władza wykonawcza: wybierany w głosowaniu powszechnym, bezpośrednim i tajnym prezydent (4letnia kadencja). Szerokie uprawnienia prezydenta:

1. powoływanie i odwoływanie ministrów (ponosili odpowiedzialność przed prezydentem

2. słabe weto zawieszające wobec ustaw uchwalonych przez Zgromadzenie.

• Prezydent i ministrowie byli odpowiedzialni konstytucyjnie przed Najwyższym Trybunałem.

• Rada Stanu: sprawowała funkcję nadzorczą nad administracją publiczną, opiniowała projekty ustaw, przygotowywała akty wykonawcze z zakresu administracji publicznej. Przewodniczył jej wiceprezydent, członków powoływało Zgromadzenie.
  

Tendencje rozwojowe procesu cywilnego w XIX i XX w.

• Przemiany w zasadach postępowania cywilnego dokonały się pod wpływem pryncypiów liberalizmu i indywidualizmu: postępowanie cywilne miało służyć wyłącznie realizowaniu przez jednostki ich praw prywatnych, przy czym (zgodnie z założeniami autonomii jednostki) wyłącznie od jej woli zależało urzeczywistnienie lub nieurzeczywistnienie własnych praw podmiotowych, zarówno jeżeli chodzi o samo wniesienie przed sąd żądań przeciwko innej osobie, jak i rozporządzanie nimi w czasie procesu: stąd dążenie do oparcia postępowania cywilnego na zasadach kontradyktoryjności i dyspozycyjności.

• Postulaty zagwarantowania stronom równej pozycji w procesie (zasada równouprawnienia stron)

• Jawność postępowania miała być gwarancją legalizmu i zapobieżenia nadużyciom

• Ustność, bezpośredniość i zasada koncentracji materiału procesowego, ocena dowodów przez sędziów według swobodnego przekonania, miały służyć zapewnieniu słuszności i prawidłowości orzeczeń.

Małżeństwo w kodeksach cywilnych XIX w.

Czasy Oświecenia cechowało dążenie do nadania instytucji małżeństwa świeckiego charakteru, oraz do objęcia tej dziedziny (regulowanej wcześniej przepisami prawa wyznaniowego) ustawodawstwem państwowym.

W ciągu XIX w. w zakresie prawa małżeńskiego osobowego wykształciły się - ogólnie biorąc - trzy systemy jego regulacji decydujące o charakterze prawnym tej instytucji:

• Świecki, laicki charakter instytucji małżeństwa zawierały Kodeks Napoleona i BGB

• Wyznaniowe zasady prawa małżeńskiego utrzymały się w prawie rosyjskim (Zwód Praw)

• Charakter mieszany, tj. świecko-wyznaniowy, miała instytucja małżeństwa wg ABGB: małżeństwo określono jako umowę, przewidywał też jurysdykcję świecką we wszystkich sprawach dotyczących ważności małżeństwa, natomiast zawarcie związku małżeńskiego następowało w formie alternatywnej: wyznaniowej lub świeckiej.

Sąd Kameralny Rzeszy.

Powstał w 1495 r. jako trybunał dla całej Rzeszy, za cesarza Maksymiliana I. Oznaczało to istotne ograniczenie władzy sądowej cesarza.

• Rozpatrywał w pierwszej instancji sprawy między władcami terytorialnymi, między poddanymi różnych władców oraz w zakresie skarg o charakterze cywilno-prawnym przeciwko władcom terytorialnym

• Jako instancja odwoławcza rozpatrywał apelacje do wyroków sądów władców terytorialnych, jeżeli wartość przedmiotu sporu przekraczała 400 talarów (wyjątek: terytoria którym przysługiwał przywilej de non appellando).

Cesarz powoływał przewodniczącego sądu i mianował asesorów z listy przygotowanej przez stany, z czasem kandydatów przedstawiały stany sądowi bezpośrednio, przez co cesarz utracił niemal całkowicie wpływ na sąd.

Sąd Kameralny Rzeszy posługiwał się ustawami Rzeszy oraz prawem powszechnym (rzymskim), przyczynił się tym samym do recepcji prawa rzymskiego w Niemczech.

Proces karny w rewolucyjnej i porewolucyjnej Francji.

Już w słowach Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela zawarte były postulaty oświeceniowej doktryny humanitarnej (gwarancje nietykalności osobistej, zasada domniemania niewinności - oznaczało to przyznanie oskarżonemu w procesie pozycji podmiotu).

• Dekrety Konstytuanty z 1789: zniesienie tortur, wprowadzenie jawności drugiej fazy postępowania, przyznanie oskarżonemu prawa do obrony wraz z prawem do wyboru obrońcy.

• Kodeks karny z 1791 przeprowadzał zasadniczą reformę procedury karnej, opierał proces na zasadzie jawności i ustności postępowania, przyjął swobodną ocenę dowodów przez sąd, wprowadził udział przysięgłych w sądownictwie karnym.

• Kodeks o przestępstwach i karach 1795: modyfikacje instytucji przysięgłych, regulacja postępowania w sprawach karnych: trzy stadia procesu (postępowanie wstępne - tajne i pisemne, postawienie w stan oskarżenia, rozprawę właściwą - jawną, ustną, na zasadzie kontradyktoryjności -> połączenie dawnych zasad procesu inkwizycyjnego z liberalnymi założeniami procesu skargowego angielskiego).

• Kodeks postępowania karnego 1808:dwie księgi: I - zagadnienia dochodzenia wstępnego, II - kwestie wyrokowania i wymiaru kary. Ustanawiał w sprawach karnych typ procesu mieszanego

Konstytucja rosyjska z 1906 r.

Jej geneza jest związana z niepokojami społecznymi, podjęte reformy ustrojowe zakończyły się wprowadzeniem w Rosji systemu konstytucyjnego (w wyniku wydania kilku aktów prawnych, które w sumie złożyły się na konstytucję rosyjską).

• Nawiązywała do Karty Konstytucyjnej Ludwika XVIII

• Władza wykonawcza: nieodpowiedzialny prawnie cesarz i ministrowie (tworzyli Radę Ministrów, z premierem na czele, byli odpowiedzialni wyłącznie przed cesarzem - izby mogły jedynie zgłaszać interpelacje pod adresem ministrów).

• Władza ustawodawcza: dwuizbowy parlament i cesarz: Duma Państwowa (524 członków, pośrednie i kurialne wybory, wysoki cenzus majątkowy) i Rada Państwa (pełniąca rolę izby wyższej: członkowie powoływani w połowie przez cesarza, w połowie zaś przez rozmaite kolegia samorządowe). Inicjatywę ustawodawczą miały obie izby i cesarz. Stanowisko obu izb w procesie ustawodawczym było równorzędne, ich zgoda była konieczna, by projekt można było przedstawić do sankcji cesarskiej. Cesarz zachował prawo rozwiązania obu izb.

Postanowienia Ustawy Sukcesyjnej - Wielka Brytania.

The Act od Settlement, 1701.

• Określała ewentualną sukcesję dynastii hanowerskiej i ustaliła dalsze zasady sukcesji tronu

• Wprowadziła regułę kontrasygnowania decyzji królewskich przez odpowiedniego ministra, członka Tajnej Rady; zasada kontrasygnaty potwierdzała związanie monarchy prawem - odpowiedzialność za prawnie nieodpowiedzialnego króla przejmował kontrasygnujący minister. Ustawa odbierała królowi prawo ułaskawienia ministra skazanego w trybie impeachmentu.

• Tworzyła podstawy niezawisłości sędziowskiej, dopuszczając odwołanie sędziego wyłącznie na żądanie obu izb parlamentu.

Ogromne znaczenie dla ukształtowania się rządów parlamentarnych w Anglii.

Postanowienia Wielkiej Karty Wolności.

Magna Charta Libertatum, 1215, Jan bez Ziemi

• Bywa określana mianem fundamentu angielskiego ustroju parlamentarnego; cesja części władzy królewskiej na wielkich baronów.

• Ograniczyła istotnie władzę królewską, nakładając na króla obowiązek uzgadniania wielu decyzji z baronami w Radzie Królewskiej.

• Wprowadzała zakaz egzekwowania pomocy lennej, ograniczała pobór fines and amerciments, co uderzało w finanse króla.

• Formułowała prawo do oporu, tzn. określała warunki wypowiedzenia królowi posłuszeństwa.

• Zawierała przepisy dotyczące miast, a także ogółu wolnych mieszkańców.

• Art 12 i 14 Wielkiej Karty Wolności stanowiły swojego rodzaju zapowiedź utworzenia Parlamentu, ale w kolejnych redakcjach zostały pominięte, co powodowało walkę króla z baronami o przywrócenie i stosowanie tych przepisów. Właśnie podczas tego konfliktu zaproszono do uczestnictwa w obradach Wielkiej Rady jednocześnie przedstawicieli rycerstwa i miast.

Wymień kolegia sejmu I Rzeszy.

1. Kolegium książąt elektorów

2. Kolegium pozostałych książąt

3. Kolegium miast cesarskich (ława szwabska i reńska)

Ustawy tworzące konstytucję angielską.

• Magna Charta Libertatum, 1215

• Petycja Praw, 1628

• Ustawy z 1641 r.

• Habeas Corpus Act, 1679

• Bill o Prawach, 1689

• Ustawa Sukcesyjna, 1701.

Reformy sądownictwa we Francji doby rewolucji.

Konstytuanta:

• Jednolity system sądownictwa powszechnego, z wyodrębnieniem sądów cywilnych i karnych

• W sprawach cywilnych przewidziano dwuinstancyjność postępowania: sądy pokoju -> trybunały w dystryktach, od ich orzeczeń można było odwołać się do trybunału innego dystryktu.

• W sprawach karnych mniejszej wagi: trzy instancje: sąd policji municypialnej, sąd policji poprawczej (kanton), trybunał w dystrykcie

• W sprawach karnych zagrożonych surowymi karami śledztwo prowadził sędzia pokoju, a wyrokował trybunał w dystrykcie, z udziałem ławy przysięgłych (udział ławy wielkiej i orzekającej, zgodnie z modelem angielskim). Od wyroku tego nie przysługiwała apelacja.

• W przypadku stwierdzenia naruszenia przepisów procedury lub prawa można było wystąpić z wnioskiem kasacyjnym do specjalnie powołanego Sądu Kasacyjnego.

• Stanowiska sędziowskie obsadzane były w wyborach! Z wyjątkiem sędziów pokoju, musieli się wykazać kwalifikacjami prawniczymi.

• Oddzielenie sądownictwa od administracji, co zapewniło sędziom niezawisłość w orzekaniu. Konieczne stało się wprowadzenie sądownictwa administracyjnego (rady prefekturalne i Rada Stanu)

Reformy Napoleona:

• Zniesienie obieralności sędziów: zasada nominacji połączona z nieusuwalnością: wzmocnienie niezawisłości sędziego

• W wyborach nadal powoływani byli sędziowie pokoju i przysięgli

• Ograniczono znaczenie ławy przysięgłych: likwidacja wielkiej ławy, pozostawienie przysięgłym tylko decydowanie o winie oskarżonego

• Dostosowanie struktury organizacyjnej sądownictwa do nowego podziału terytorialnego: sędziowie pokoju - kanton, trybunał do spraw cywilnych - okręg, odwołania kierowano do trybunałów apelacyjnych, zaś najwyższą instancją w sprawach cywilnych i karnych pozostawał Trybunał Kasacyjny.

Konstytucja pruska 1850 r.

• oktrojowana przez Fryderyka Wilhelma IV 5 grudnia 1848; król dokonał jej rewizji i ogłosił jej nowy tekst 31 stycznia 1850 r.

• nawiązanie do KK LXVIII: dwuizbowy parlament, zasada kontrasygnaty aktów królewskich przez ministrów, szeroki zakres uprawnień monarchy. Nie przesądzała jednoznacznie kto jest suwerenem.

• Katalog praw obywatelskich stanowił jej pierwszą część

• Władza wykonawcza: król (wyłącznie!), sprawował ją przy pomocy odpowiedzialnych przed nim ministrów (nie ma odpowiedzialności politycznej ministrów przed parlamentem). Ministrowie odpowiadali konstytucyjnie (sądził Sąd Najwyższy). Król sprawował rządy osobiste, mianował ministrów i pozostałych urzędników, sprawował zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, prowadził politykę zagraniczną państwa, miał też ważne uprawnienia w zakresie ustawodawstwa: inicjatywa ustawodawcza oraz prawo sankcji ustaw. Mógł też rozwiązać parlament.

• Władza ustawodawcza: dwuizbowy parlament: Izba Panów (początkowo tworzyli ja członkowie i dziedziczni i dożywotni, po 1853 zostali w niej jedynie parowie dziedziczni i dożywotni) i Izba Poselska (wybory pośrednie, nierówne, jawne; bierne prawo wyborcze - 30 lat i roczny domicyl w okręgu, czynne prawo: mężczyźni >24 którzy płacili jakikolwiek podatek gminny). Równorzędna pozycja izb w procesie ustawodawczym.

Sądownictwo angielskie w średniowieczu.

Sądownictwo w Anglii zachowało charakter sądów królewskich.

Na szczeblu centralnym:

• Izba Lordów, jako sąd apelacyjny i sąd dla parów Anglii

• Sąd Kanclerski: orzekał na podstawie zasady słuszności (equity), korygując sztywne normy prawa powszechnego

• 3 sądy westminsterskie, które wyodrębniły się z Curia Regis; Sąd Spraw Pospolitych (dla spraw cywilnych), Sąd Ławy Królewskiej (sprawy karne) oraz Sąd Exchequeru (sprawy skarbowe).

Na szczeblu lokalnym wymiar sprawiedliwości sprawowali delegowani sędziowie koronni (Courts of Assize), z których każdy działał w określonym okręgu sądowym. W sprawach karnych konkurowali z sędziami pokoju, w sprawach bieżących sądzili również sędziowie miejscy.

Cechą charakterystyczną sądownictwa angielskiego było pojawienie się w nim przedstawicieli ludu w postaci sędziów przysięgłych (ława orzekająca do spraw karnych - orzekała o winie oskarżonego, ława do spraw cywilnych - ustalała stan faktyczny, wielka ława - decydowała o postawieniu w stan oskarżenia)

Senat Rządzący w Rosji.

Utworzony przez Piotra I, w 1711 r, pierwotnie składał się z 9 osób, później z prezesów kolegiów. Organ doradczy, choć o szerokich kompetencjach:

• zarząd finansami

• nadzór nad administracją i sądownictwem: najwyższa instancja sądowa

• kontrola wykonywania ustaw, podczas nieobecności cesarza - stanowienie nowego prawa

Po 1722 pozostały mu kompetencje sądowe, jako sądu odwoławczego od wyroków kolegiów mających uprawnienia sądowe oraz jako wyłączna instancja w sprawach o przestępstwa polityczne; wyroki Senatu miały charakter ostateczny. Nadal kontrolował funkcjonowanie administracji centralnej.

Katarzyna II podzieliła Senat na 6 departamentów z oberprokuratorem przy każdym departamencie i rozszerzyła uprawnienia sądowe Senatu, które były spełniane przez orzeczenia poszczególnych departamentów, a nie Senatu in gremio.

Prawa fundamentalne Francji.

Stanowiły ograniczenie władzy absolutnej króla. Zaliczano do nich reguły sukcesji tronu, niepodzielność domeny królewskiej, potem także wymóg, by król był katolikiem. Ich istota polegała na tym, że nawet król, choć obdarzony przymiotem władzy suwerennej, nie mógł tych praw zmienić.

Kongres USA.

Kongres jest organem władzy ustawodawczej w Stanach Zjednoczonych. Składa się z dwóch izb: Izby Reprezentantów (wybierana na 2 lata, liczy 435 członków, bierne prawo wyborcze >25 lat i obywatelstwo amerykańskie od co najmniej 7 lat, zasady czynnego prawa wyborczego zostały uregulowane w ustawodawstwie stanowym, kobiety w całych Stanach od 1920 - ujednolicanie systemu wyborczego następowało dzięki ustawodawstwu federalnemu, poprawkom do konstytucji, i orzecznictwu Sądu Najwyższego) i Senatu (100 senatorów, po 2 z każdego stanu - zasada równej reprezentacji, na 6 lat, co 2 lata wymiana 1/3 składu; 0s 1913 wybierani w wyborach powszechnych, bierne prawo wyborcze >30 lat, i co najmniej od 9 lat obywatelstwo amerykańskie - charakter typowej izby wyższej państwa federalnego, składa się z przedstawicieli wszystkich stanów, Senatowi przewodniczy wiceprezydent).

Uprawnienia Kongresu:

• funkcja ustawodawcza: inicjatywa ustawodawcza należy do obu izb, nie ma jej natomiast prezydent (ale pośrednio wpływa na inicjatywę ustawodawczą - orędzie), w zakresie projektów ustaw podatkowych inicjatywa przysługuje wyłącznie Izbie Reprezentantów; izby mają równą pozycję w toku ustawodawczym - zgoda obu jest potrzebna by ustawę można było przedstawić prezydentowi do podpisu (w razie sporów - specjalne komisje). Ustawy uchwala się zwykłą większością głosów, kwalifikowaną większością 2/3 ustawę zwróconą przez prezydenta oraz przy rekomendowaniu stanom poprawek do konstytucji.

• wydawanie ustaw prywatnych, dotyczących konkretnych osób i konkretnych spraw

• stosowanie procedury impeachmentu: wyższym urzędnikom państwowym, w tym prezydentowi i wiceprezydentowi, Izba Reprezentantów może postawić zarzut popełnienia zdrady, przekupstwa lub innej ciężkiej zbrodni lub przewinienia. Rozpatrywanie tych zarzutów i orzekanie o winie należy do Senatu, wyrok skazujący wymaga głosów 2/3 obecnych senatorów; głosowanie jest jawne. Wyrok opiewać może wyłącznie na usunięcie z urzędu i utratę prawa do zajmowania w przyszłości jakiegokolwiek urzędu federalnego. Prezydentowi nie przysługuje prawo łaski w stosunku do wyroków Senatu. Zakres czynów podlegających impeachmentowi nie jest precyzyjnie określony. W historii: Andrew Johnson i Bill Clinton.

Szczególne uprawnienia Senatu:

• większością 2/3 wyraża zgodę na zawieranie traktatów międzynarodowych

• zwykłą większością wyraża zgodę na mianowanie ambasadorów oraz nominacje prezydenta na wszystkie wyższe stanowiska federalne (w tym sędziów Sądu Najwyższego i członków gabinetu) - zmusza to prezydenta do poszukiwania poparcia wśród senatorów i daje izbie wyższej ważne narzędzie wpływania na politykę głowy państwa.

Rodzaje odpowiedzialności ministrów w ustroju konstytucyjnym.
Istnieją dwa rodzaje odpowiedzialności ministrów:

• konstytucyjna, czyli prawna: za naruszenie prawa przy wykonywaniu obowiązków, egzekwowana w drodze impeachmentu, lub przed specjalnym trybunałem;

• na mocy Ustawy Sukcesyjnej z 1701, w Wielkiej Brytanii ministrowie ponosili taką odpowiedzialność, egzekwowaną w drodze impeachmentu (kontrasygnowali akty króla), wcześniej również za pomocą act of atteinder

• ponosili ją ministrowie we Francji, na mocy konstytucji 1791, egzekwował ją Najwyższy Trybunał Narodowy (kontrasygnowali akty króla); na mocy KK LXVIII i KK LF, Konstytucji III Republiki (impeachment); na mocy konstytucji konsularnej przed 1. konsulem

• w Republice Weimarskiej w stan oskarżenia stawiał ministrów Sejm Rzeszy, sądził Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy

• na mocy konstytucji pruskiej każda z izb mogła postawić ministrów w stan oskarżenia, sądził Sąd Najwyższy

• polityczna, egzekwowana przez parlament w drodze głosowania nad wnioskiem o wotum nieufności lub przez głowę państwa

• ponoszą ją przed parlamentem brytyjscy ministrowie: odpowiedzialność solidarna! (zasada sformułowana w 1711): pozwalała na „rozmycie” odpowiedzialności, z chwilą utraty większości w Parlamencie gabinet ustępował: wykształcenie solidarnej, politycznej odpowiedzialności ministrów spowodowało, że impeachment wychodził z użycia: od 1806 przestano go stosować.

• Specyficzny rodzaj odpowiedzialności politycznej ministrów w KK LF: system orleański: równowaga sił między monarchą i Izbą Deputowanych spowodowała, że wykształcił się system podwójnej odpowiedzialności ministrów: musieli cieszyć się zarówno zaufaniem króla, jak i poparciem izby niższej; konstytucja V Republiki również zawiera elementy tego systemu

• Wg konstytucji III Republiki ministrowie solidarnie odpowiadali przed izbami za ogólną politykę rządu, oraz indywidualnie za swe akty osobiste, odpowiedzialność egzekwowana była za pomocą głosowania nad wnioskiem o wotum nieufności, i to zarówno w Izbie Deputowanych, jak i w Senacie

• W republice Weimarskiej kanclerz i ministrowie ponosili odpowiedzialność polityczną przed Sejmem

• Na mocy konstytucji pruskiej ministrowie odpowiedzialni wyłącznie przed królem

Reformy Aleksandra II.

• 1864 - rozwinięcie samorządu terytorialnego: rozszerzenie zakresu spraw powierzanych samorządowi, objęła nim wszystkie stany społeczne, wyposażyła samorząd w pewną minimalną niezależność od administracji rządowej. Tzw ziemstwa miały zajmować sprawami gospodarczymi o zasięgu lokalnym. Gubernatorzy mieli sprawować jedynie ogólny nadzór nad ziemstwami. Organy samorządu (zgromadzenia gubernialne i powiatowe) wybierane były w drodze kurialnych wyborów z dość wysokim cenzusem majątkowym

• 1870 - wprowadzono odrębny samorząd w miastach: wybieralne dumy miejskie i zarządy z prezydentami miast na czele. Wybory do dum odbywały się w trzech kuriach z zastosowaniem wysokiego cenzusu majątkowego

• 1864 - reforma ustroju sądownictwa, system sądów stanowych zastąpiony systemem sądownictwa powszechnego. Najniższą instancją: wybierany sędzia pokoju (drobne sprawy cywilne i karne), odwołania od jego wyroków rozpoznawały zjazdy sędziów pokoju danego okręgu. W pozostałych sprawach sądami pierwszej instancji: sądy okręgowe (sędziowie zawodowi, w sprawach karnych + ława orzekająca). Sądami apelacyjnymi były tzw. izby sądowe, które były pierwszą instancją w sprawach o przestępstwa przeciwko państwu. Skarga kasacyjna od wszystkich sądów mogła być kierowana do Senatu Rządzącego

• Ustawa z 1864 oddzieliła sądownictwo od administracji i zapewniła sędziom nominowanym nienaruszalność; ograniczyła zakres działania prokuratury do ścigania przestępstw
  

Sądownictwo zastrzeżone królewskie we Francji absolutnej.

Podstawową zasadą wymiaru sprawiedliwości monarchii absolutnej było uznanie króla za jedynego sędziego. Wyróżniamy sądownictwo delegowane, i sądownictwo zastrzeżone (sprawy, w których król sprawował sądy osobiście lub w Radzie Stron Procesowych).

Sądownictwo zastrzeżone przyjmowało rozmaitą postać:

• Kierowane do króla prośby o sprawiedliwość rozstrzygane były w formie tzw. placetu

• Król mógł wystawiać listy pieczętne, na mocy których każdego można było osadzić w więzieniu

• Możliwość ewokacji przez króla dowolnej sprawy przez własny sąd

• listy committimus, polecające rozpoznanie danej sprawy konkretnemu sądowi

• Sądy komisarskie, czyli rozpoznawanie sprawy przez specjalnie w tym celu powołany sąd

• Kasacja wyroku w Radzie Stron Procesowych

• Prawo łaski, wypełnianie przy pomocy listów sądowych.

Geneza i uprawnienia sejmu I Rzeszy.

Hoftag wywodził się z frankońskich placita. Początkowo w jego skład wchodzili urzędnicy dworscy i terytorialni w randze hrabiów, książąt i margrabiów, wkrótce miał więc charakter zjazdu wasali królewskich (feudalizacja urzędów), zwoływanych przez króla. Od końca XII wieku ustala się zasada, że w Hoftagu uczestniczą wszyscy książęta Rzeszy: wasalny obowiązek przekształca się w prawo książąt, towarzyszy temu możliwość wysyłania swoich przedstawicieli. Od drugiej połowy XIII w. na zjazdy Hoftagu zaczynają być także zapraszani przedstawiciele miast cesarskich, w XIV w. stało się to regułą. W XV wieku możemy już mówić o wykształceniu się Sejmu Rzeszy (określanego mianem Reichstagu), składającego się z 3 kolegiów. W obradach, bez prawa głosu, mogli uczestniczyć również wolni rycerze Rzeszy. W okresie przerw między sesjami Sejmu działała tzw Deputacja, wybrana przez Sejm i upoważniona do podejmowania uchwał. Od 1663 Sejm funkcjonował jako Sejm nieustający. Na podjęcie uchwały potrzebna była zgoda 3 kolegiów, po zatwierdzeniu przez cesarza uchwały ogłaszano jako reces cesarski.

Sejm Rzeszy miał charakter ciała federalistycznego, a nie stanowego (jak we Francji).

Uprawnienia:

• Pierwotnie (Hoftagu): czysto doradcze, brak uprawnień ustawodawczych

• Z czasem pojawiły się sprawy, w których monarcha musiał uzyskać akceptację Sejmu: wyrażenie zgody na podjęcie przez króla wyprawy do Rzymu na koronację, powołanie książąt Rzeszy na wyprawę wojenną, nałożenie ogólnopaństwowych podatków

• Rozbudowane w wiekach XVI-XVII: miał odtąd podejmować decyzje we wszystkich najważniejszych kwestiach dotyczących całej Rzeszy:

• Ustawodawstwo w sprawach Rzeszy

• Decyzje o wojnie i pokoju

• Zawieranie traktatów międzynarodowych

• Uchwalanie podatków

• Sprawy wojska.

Reformy Piotra I.

• W 1721 r. przyjął tytuł imperatora Wszech Rosji, czyli cesarza.

• Stanął na czele Kościoła prawosławnego, znosząc patriarchat i tworząc dla kierowania sprawami cerkwi specjalne kolegium, Święty Synod

• Reforma zarządu centralnego, oparcie go na zasadach centralizmu i biurokratyzmu

• 1711: powołanie Senatu Rządzącego

• 1722: powołanie urzędu Prokuratury: kontrola działalności Senatu i wykonywania ustaw. Na jego czele stał generał-prokurator, podlegający bezpośrednio cesarzowi. Zwoływał posiedzenia Senatu, miał prawo sprzeciwu wobec jego decyzji, kontrola nad administracją i sądownictwem w całym kraju („oko cesarza”)

• 1718: utworzenie kolegiów, w miejsce wcześniejszych prikazów (te utrzymały się tam, gdzie nie utworzono kolegiów), powierzono im sprawy administracji centralnej. Wyższe kolegia podlegało bezpośrednio cesarzowi, pozostałe - Senatowi Rządzącemu. Na czele kolegiów stali prezesi. Decyzje podejmowano przez głosowanie

• Reformy zarządu lokalnego: likwidacja samorządu gubnego, podział kraju na 8 guberni, które dzieliły się na prowincje z wojewodami, które dzieliły się na dystrykty z komisarzem ziemskim (zasada hierarchicznego podporządkowania).

Konstytucja Republiki Weimarskiej.

• Uchwalona 5 VIII przez Zgromadzenie Narodowe, jedna z najbardziej demokratycznych konstytucji okresu międzywojennego

• Czerpała wzory z demokracji parlamentarnych (Francji!), sięgając zarazem do doświadczeń ustrojowych USA: pozycja prezydenta, system federalny.

• Zasada suwerenności ludu, szeroki katalog praw obywatelskich, w tym socjalnych i ekonomicznych

• Odwoływała się do elementów demokracji bezpośredniej

• Federalny charakter: 21 krajów, w tym 3 wolne miasta. Kraje związkowe posiadały własne konstytucje (urząd prezydenta jako głowy państwa, rządy parlamentarne, tworzyły jednoizbowe - poza Prusami - parlamenty wybierane w demokratycznych wyborach) Prymat prawa federalnego nad prawem krajowym. Kompetencje federacji:

• Sprawy zagraniczne

• .. sił zbrojnych

• .. systemu monetarnego

• .. ceł

• ..poczty

• ..budżetu federacji.

• Władza wykonawcza: prezydent i ministrowie. Kompetencje głowy państwa:

• Mianowanie i odwoływanie kanclerza, ministrów, innych urzędników

• Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi

• Zawieranie umów międzynarodowych

• Brak prawa weta zawieszającego, mógł jedynie poddać każdą ustawę pod referendum ludowe.

• w określonych przypadkach mógł rozwiązać Sejm Rzeszy

• wydawał rozporządzenia, które wymagały kontrasygnaty kanclerza/ministra

• w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa publicznego mógł wydawać rozporządzenia zmieniające ustawy.

Na wniosek Sejmu mógł być pociągnięty do odpowiedzialności prawnej przed NTPR, ponadto, w przypadku utraty zaufania Sejmu, przegłosowanej większością dwóch trzecich, rozstrzygnięcie sprawy odwołania prezydenta przekazywano ogółowi obywateli w drodze referendum.

Wyłączne uprawnienia kanclerza:

• ustalanie wytycznych polityki Rzeszy

• zastępowanie prezydenta w przypadku wystąpienia przeszkód uniemożliwiających mu sprawowanie urzędu.

Kanclerz i ministrowie ponosili odpowiedzialność parlamentarną i prawną (NTPR).

• Władza ustawodawcza: Sejm Rzeszy (demokratyczne wybory: powszechne, równe, bezpośrednie, tajne, proporcjonalne, na 4 lata, prawa wyborcze kobiet, cenzus wieku: 20 lat) i w pewnym zakresie Rada Rzeszy (wyraz federalnej struktury Rzeszy, przedstawiciele poszczególnych krajów). Inicjatywa ustawodawcza: Sejm i rząd, nie miała jej Rada Rzeszy (miała tylko prawo weta zawieszającego wobec uchwalonych przez Sejm ustaw, które Sejm mógł odrzucić większością 2/3). Jeżeli brakowało większości do ogłoszenia ustawy, prezydent mógł z niej zrezygnować, albo ogłosić referendum (musiał to z kolei zrobić, jeżeli żądała tego co najmniej 1/3 posłów, lub 1/20 ogółu obywateli uprawnionych do głosowania)

• Władza sądownicza: na szczeblu federalnym

• Sąd Rzeszy (apelacyjny)

• Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy

• Sąd Administracyjny Rzeszy

Poza tym - sądownictwo krajowe.

!!! prawo badania zgodności ustaw z konstytucją oraz wprowadzenie sądów administracyjnych.

Konstytucja II Rzeszy Niemieckiej.

• nadana przez Sejm 16 kwietnia 1871, „cesarstwo pruskie narodu niemieckiego”, oparta na konstytucji Związku Północno-Niemiemieckiego z 1867 r.

• charakter federalny: 22 państwa członkowskie, 3 wolne miasta; zasada supremacji prawa związkowego nas krajowym. Kompetencje Rzeszy

• polityka zagraniczna

• cła

• wojsko, marynarka wojenna

• podatki ustanawiane na cele wspólne

• ustawodawstwo w zakresie prawa sądowego

• poczta, transport lądowy i wodny

• organ sądowy federacji: Sąd Rzeszy: sąd rewizyjny od orzeczeń sądów krajowych; wykładnia prawa związkowego i krajowego.

• Głowa państwa: król pruski (!), jako dziedziczny cesarz niemiecki. Uprawnienia:

• Mianowanie kanclerza i urzędników federacji

• Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi

• Zwoływanie Sejmu Rzeszy i Rady Związku

• Zawieranie traktatów międzynarodowych

• Projekty ustaw wnoszone w jego imieniu, brak prawa sankcji ustaw

• Był prawnie nieodpowiedzialny (zasada kontrasygnaty!)!

• Władza wykonawcza: kanclerz, w imieniu cesarza. Nie był odpowiedzialny przed Sejmem, wykonywał swoje funkcje samodzielnie, dopiero od lat siedemdziesiątych zaczęły się tworzyć organy o charakterze ministerialnym, kierowali nimi sekretarze stanu, odpowiedzialni przed kanclerzem, nie tworzyli gabinetu. Kanclerzem był najczęściej premier pruski.

• Władza ustawodawcza: Sejm Rzeszy (Reichstag) i Rada Związkowa (Bundesrat). Obie miały inicjatywę ustawodawczą, zgoda obu była niezbędna do przedłożenia ustawy cesarzowi do ogłoszenia. Sejm Rzeszy: 397 posłów, 3 lata, wybory powszechne, równe, bezpośrednie, tajne, prawa wyborcze mieli mężczyźni >25. Oprócz ustawodawstwa zajmował się ratyfikacją umów międzynarodowych i stanowieniem budżetu. Rada Związkowa: przedstawiciele krajów członkowskich, 58 członków (pełnomocników). Formalnie była odrębnym organem Rzeszy, a nie izbą parlamentu, posiadała jednak ważne uprawnienia ustawodawcze. Poza tym rozstrzygała spory pomiędzy państwami członkowskimi, współdecydowała z cesarzem o rozwiązaniu Sejmu, miała prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych do ustaw, przewodniczył jej kanclerz.

Konstytucja jakobińska.

• Uchwalona przez Konwent 24 VI 1793, nigdy nie weszła w życie

• Rozpoczynała ją Deklaracja Praw nawiązująca do dokumentu z 1789, zawierała jednak prawa socjalne, i prawo do oporu wobec naruszającej prawo władzy

• Odrzuciła Monteskiuszowski podział władzy: ta spoczywała w jednoizbowym Ciele Prawodawczym (1 rok, wybory jawne, bezpośrednie, równe, powszechne, mężczyźni >21). Funkcje wykonawcze: Rada Wykonawcza (24 członków, wybierana przez Ciało, 2 lata, całkowicie mu podporządkowana)

• Elementy demokracji bezpośredniej: zgromadzenia pierwiastkowe, które miały uczestniczyć w procedurze tworzenia ustaw, akceptując projekty ustaw uchwalone przez Ciało (prawa stanowione jedynie przez Ciało nosiły nazwę dekretów)

• Art. 1: Republika Francuska jest jedna i niepodzielna.

Podział administracyjny Rosji XIX.

Wprowadzony przez Katarzynę II podział kraju na gubernie z mianowanymi gubernatorami oraz powiaty z wybieranymi isprawnikami utrzymał się w Rosji do 1917

Izba gmin - geneza, kompetencje, skład.

House of Commons, przedstawiciele hrabstw i miast, po raz pierwszy obradowała z Izbą Lordów w 1265. Zarówno hrabstwa, jak i miasta wysyłały na obrady Parlamentu po 2 posłów, miasta uzyskały przewagę liczebną w izbie. Równoważyło ją powierzenie funkcji speakera przedstawicielowi rycerstwa. Do 1429 przedstawiciele hrabstw wybierani byli przez szeryfów, później - w wyborach (wysoki cenzus majątkowy i konieczność posiadania dóbr ziemskich w hrabstwie), w których głosować mogła nie tylko szlachta (ale bierne prawo przysługiwało już tylko szlachcicom). System wyborczy z 1429 zmieniono dopiero w 1832 r. w miastach również obowiązywał wysoki cenzus majątkowy, reguły wyborcze nie były jednak jasne.

Od XV w. zaczęła się upowszechniać idea mandatu wolnego.

Uprawnienia: od 1395 nałożenie wszystkich podatków wymagało zgody Parlamentu, od połowy XV zajmowała się redagowaniem treści projektu nowego prawa (bill), który następnie przedstawiano królowi do zatwierdzenia.

Kształtowanie się rządów parlamentarno-gabinetowych w Wielkiej Brytanii.

Do początku XIX wieku ustaliły się podstawowe mechanizmy rządów parlamentarno-gabinetowych:

• Istnienie gabinetu odpowiedzialnego politycznie i solidarnie przed Parlamentem

• Zasada nieodpowiedzialności króla (doprowadziła do odsunięcia króla od bezpośredniego wykonywania władzy).

Rząd stał się całkowicie podporządkowany Parlamentowi:

• Utrata większości w Izbie Gmin pociągała za sobą dymisję całego gabinetu

• Król utracił realną możliwość decydowania o składzie gabinetu: premierem musiał wybrać przywódcę zwycięskiej partii, który wskazywał mu kandydatów na premiera

Stabilność władzy wykonawczej gwarantowało jednak prawo króla do rozwiązania parlamentu, i wykształcenie się w Anglii systemu dwupartyjnego.

Władza ustawodawcza:

• Całkowicie w rękach Parlamentu, jedyne formalne ograniczenie: prawo sankcji ustaw przysługujące monarsze, ale nie używane od 1707 - desuetudo

• Głos decydujący w procesie ustawodawczym ma jednak gabinet, gdyż jego premier jest jednocześnie szefem większości parlamentarnej (ma faktyczną władzę)

• Istnieje praktyka delegowania przez Parlament prawa wydawania aktów normatywnych organom władzy wykonawczej.

Powstanie gabinetu.

Od czasów średniowiecza król, w sprawowaniu władzy wykonawczej, korzystał z pomocy urzędników dworskich, pełniących jedynie funkcje doradcze. Od czasów Henryka VIII dygnitarze ci wchodzili w skład Tajnej Rady, która wyłoniła się z dawnej Rady Królewskiej. Gdy liczba członków Rady wzrosła tak, że uniemożliwiało to jej sprawne funkcjonowanie, ostatni Stuartowie zaczęli powoływać spośród jej członków mniejsze grono ministrów (spotykali się w gabinecie królewskim - „gabinet”, posiedzeniom przewodniczył król). W 1714 r. tron objęli słabo zorientowani w sprawach angielskich książęta hanowerscy, którzy przekazali przewodnictwo posiedzeniom gabinetu jednemu z ministrów, najczęściej Pierwszemu Lordowi Skarbu, zwanego odtąd premierem.

Ostatecznie z końcem XVIII w. gabinet z premierem na czele przejął pełnię władzy wykonawczej w państwie, zastępując w tym króla. Jednocześnie kształtowała się zasada odpowiedzialności politycznej ministrów, egzekwowana przez Parlament (zasada nieodpowiedzialności króla).

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela.

• Podstawowy dokument rewolucji, teoretyczna baza większości przyszłych konstytucji: 26 sierpnia 1789 r., uchwalony przez Konstytuantę; 17 artykułów: program rewolucji, katalog praw obywatelskich, podstawy ustroju konstytucyjnego

• Zasada suwerenności narodu; lud nie musi sprawować władzy bezpośrednio, może za pośrednictwem przedstawicieli: te postanowienia stały się podstawą do powołania parlamentu s deputowanymi, jako reprezentantami narodu, jak również do sięgania po instytucje demokracji bezpośredniej, jak zgromadzenia pierwiastkowe czy plebiscyty.

• Ustrój państwa powinien opierać się na zasadzie monteskiuszowskiej teorii podziału władz, określone powinny być relacje pomiędzy nimi

• Deklaracja potwierdzała szeroki dostęp obywateli do udziału w życiu publicznym

• Zawierała szeroki katalog praw ludzkich i obywatelskich: wolność, równość wobec prawa, bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi. Zapewniała wolność przekonań, w tym religijnych, gwarantowała swobodę wymiany myśli i poglądów: wolność pisma, słowa, druku; wiele gwarancji procesowych! (zasada domniemania niewinności)

• Nawałą własności charakteru prawa świętego i nietykalnego: wywłaszczenie tylko w przypadkach wskazanych w ustawie, za słusznym odszkodowaniem

• Trwały dorobek francuskiego konstytucjonalizmu (od konstytucji z 1852 prawa obywatelskie nie są umieszczane w konstytucji jak jej odrębny rozdział, lecz są potwierdzane uroczyście w preambułach konstytucji, z nawiązaniem do DPCiO); źródło inspiracji dla Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948.

Karta Konstytucyjna Ludwika XVIII.

• Oktrojowana przez Ludwika XVIII w czerwcu 1814; była próbą pogodzenia zasad ancien regime'u z obywatelskim doświadczeniem lat rewolucji.

• Nawiązanie do modelu angielskiego

• Suwerenna władza króla, który sprawował ją Dei gratia, on nadawał konstytucję swym poddanym i tylko on mógł dokonywać w niej zmian; nie regulowała kwestii porządku dziedziczenia tronu francuskiego).

• Władza ustawodawcza: kolektywnie król, Izba Parów (charakter arystokratyczny, członkowie mianowani, dziedzicznie lub dożywotnio, prawo zasiadania >25, prawo głosowania >30, przewodniczył kanclerz) i Izba Deputowanych Departamentalnych (459 deputowanych, wybory co 5 lat, pośrednie i cenzusowe; czynne prawo wyborcze >30, wysoki dochód, bierne >40; od 1820 wybory pluralne). Inicjatywę ustawodawczą posiadał wyłącznie król, on nadawał sankcję ustawom i ogłaszał je: w praktyce i władzę ustawodawczą i wykonawczą sprawował król, a parlament miał jedynie funkcje organu konsultacyjnego. Izba Deputowanych mogła być w każdej chwili rozwiązana przez króla, ale nowa musiała zostać powołana w ciągu 3 miesięcy. Każda ustawa wymagała zgody obu izb, procedura navette.

• król posiadał ważne samodzielne uprawnienia prawodawcze: mógł wydawać „rozporządzenia i ordonanse niezbędne do wykonywania ustaw i przestrzegania bezpieczeństwa państwa”

• władza wykonawcza: król, prawnie nieodpowiedzialny: odpowiedzialność ponosili jego ministrowie; ministrowie mogli być członkami którejś z Izb, mieli prawo wypowiadania się w dowolnym momencie (w praktyce tworzyli gabinet)

• władza sądownicza wykonywana w imieniu króla, sędziowie mianowani prze króla, nieusuwalni (gwarancja niezawisłości)

• ministrowie odpowiedzialni konstytucyjnie - impeachment

• gwarancja podstawowych praw: „Prawa publiczne Francuzów”, gwarancja równości wobec prawa, wolności osobistej i wolności prasy, nienaruszalność własności; odrzucenie zasady suwerenności ludu, przywrócenie tytułów szlacheckich (bez przywilejów), religia katolicka religią państwową

• „czwarta władza” - neutralna, moderująca władza królewska, stojąca ponad trzema podstawowymi władzami w państwie.

Władza sądownicza w konstytucjonalizmie w XIX i XX wieku.

Sądownictwo traktowane było jako trzecia władza, niezależna od władzy wykonawczej. Sędziowie mieli być niezawiśli, w orzekaniu związani tylko przepisami ustawy (w krajach anglosaskich wyroki sądów tworzyły w drodze precedensów normy prawne). Gwarancja niezawisłości sędziów stała sie ich nieusuwalność z urzędu (najczęściej nie ma ona charakteru absolutnego) i immunitet sędziowski.

Zasadą stało się również wprowadzenie sadownictwa powszechnego, obejmującego wszystkich obywateli: odrzucono sady stanowe, co nie oznaczało jednak konieczności wprowadzenia jednolitego systemu sadow: możliwe jest tworzenie odrębnych struktur sadow specjalnych)

Cechą sadownictwa powszechnego jest wieloinstancyjność.

W niektórych krajach powołano specjalne sady administracyjne, do rozstrzygania sporów w których strona była władza administracyjna: Francja, Prusy, Austria.

Konstytucja III Republiki Francuskiej.

• Uchwalona w formie trzech odrębnych ustaw, w roku 1875: I - O organizacji władz publicznych, II- o organizacji senatu, III - o stosunkach między władzami publicznymi; lakoniczne; bardzo zbliżony do brytyjskiego modelu ustrojowego; model republiki parlamentarnej, „parlamentaryzm absolutny” - system całkowitej dominacji władzy ustawodawczej nad wykonawczą.

• Władza ustawodawcza: Senat (300 senatorów, w tym do 1884 r. 75 dożywotnich, pozostali wybierani na 9 lat, co 3 lata zmiana 1/3 składu, wybory w kolegiach departamentalnych) i Izba Deputowanych (600 deputowanych, na 4 lata, wybory bezpośrednie, tajne, powszechne, równe, >21, z wykluczeniem kobiet i wojskowych służby czynnej; system wyborczy ulegał zmianom: wybory odbywały się albo w okręgach jednomandatowych, albo wielomandatowych -> element proporcjonalności), które występowały razem, jako Zgromadzenie Narodowe w 3 przypadkach: w celu wyboru prezydenta, wyboru dożywotnich senatorów, zmiany konstytucji. Inicjatywę miały obie izby i prezydent, każda ustawa musiała być uchwalona przez obie izby: procedura navette; prezydent miał słabiuchne weto zawieszające, ustawy budżetowe musiał wnosić najpierw do Izby Deputowanych.

• Władza wykonawcza: prezydent (wybierany 7 lat, przez Zgromadzenie Narodowe, z możliwością reelekcji) i ministrowie (odpowiedzialni parlamentarnie przed obiema! izbami, i prawnie - impeachment). Uprawnienia prezydenta (po kryzysie 1877 i 1884 - nowelizacja konstytucji - jego funkcje stały się czysto reprezentacyjne, na plan pierwszy wysunęły się obie izby):

• Mianowanie ministrów i innych urzędników

• Dysponowanie siłami zbrojnymi

• Prawo łaski

• Inicjatywa ustawodawcza i słabe weto zawieszające

• Rozwiązanie Izby Deputowanych za zgodą Senatu (wygasło w drodze desuetudo)

• Ponosił jedynie odpowiedzialność konstytucyjną, jedynie za zdradę główną.

Formalnie pracą ministrów powinien kierować prezydent, w praktyce na czoło wysuną się premier, czyli jeden z ministrów (od 1934 prezes Rady Ministrów). W latach trzydziestych rząd został wyposażony w prawo wydawani dekretów z mocą ustawy: w drodze ustawowego upoważnienia, w określonym czasowo i przedmiotowo zakresie, rząd uzyskiwał możliwość stanowienia prawa i zmieniania obowiązujących ustaw. Teoretycznie dekrety rządowe powinny być zatwierdzone przez parlament.

Zmiany prawa wyborczego w Wielkiej Brytanii, w XIX i XX wieku.

Na początku XIX w. skład angielskiego parlamentu był archaiczny, nie przeprowadzono tam reform typowych dla monarchii oświeconych. Jednocześnie Anglia przeżywała bardzo szybki rozwój gospodarczy, a system gospodarczy nie uwzględniał wynikających z tego zmian społecznych. Izba Gmin wciąż miała charakter przedstawicielstwa korporacji terytorialnych. Reform prawa wyborczego budziły sprzeciw Izby Lordów.

• Reforma Greya, 1832: odebranie praw wyborczych zgniłym miastom, i przyznanie ich nowym; obniżenie cenzusu majątkowego; nadal jednak czynne prawo wyborcze traktowane było nie jako prawo a jako przywilej miast i hrabstw. Reformę z 1832 poprzedziła ustawa z 1829 dopuszczająca katolików do zasiadania w Izbie Gmin i obejmowania urzędów państwowych, od 859 uprawnienia takie uzyskali Żydzi

• Reforma Disraelego: 1867: znaczne obniżenie cenzusu majątkowego, kilkakrotny wzrost liczby wyborców; w 1872 uzupełniono ją ustawą wprowadzającą tajne głosowanie

• Reforma Gladstone'a: 1884-1885: uznano, że prawo wyborcze jest prawem podmiotowym jednostki, Izba Gmin przestała być więc przedstawicielstwem korporacji terytorialnych; wprowadzono okręgi wyborcze, w zasadzie równe i jednomandatowe; istotnie obniżono też cenzus majątkowy

• Reforma Lloyd George'a, 1918: znosiłą cenzus majątkowy, prawa wyborcze wszystkim mężczyznom >21, kobietom >30 pod warunkiem posiadania mieszkania, za które płacono określony czynsz, w 1928 zrównano prawa wyborcze kobiet i mężczyzn

• 1948: zniesienie wyborów pluralnych, które stanowiły pozostałość dawnego systemu korporacyjnego.
  

Uprawnienia Sądu Najwyższego wg konstytucji z 1787r.

• jest sądem pierwszej instancji w sprawach, w których stroną jest stan, i w sprawach dotyczących dyplomatów, orzeka jako instancja apelacyjna we wszystkich pozostałych sprawach

• spełnia szczególną rolę w badaniu konstytucyjności ustaw, sprawy takie trafiają do niego w trybie odwoławczym od orzeczeń sądów federalnych lub najwyższych sądów stanowych, gdy stroną staje się stan; prawo badania zgodności ustaw z konstytucją nie wynika z konstytucji, stworzył je precedens w sprawie Marbury-Marshalla. Sąd Najwyższy, który orzeka w konkretnej sprawie, nie może uchylić ustaw sprzecznych z konstytucją, natomiast może rozpoznając konkretny kazus uznać przepisy sprzeczne z konstytucją za nieobowiązujące i nie zastosować ich do rozstrzygnięcia. W praktyce skutek jest ten sam, gdyż ustawy takiej nie będą już stosować żadne sądy federalne ani stanowe. Czyni to z SN realną trzecią władzę w państwie.

Ustawa z 1911 r.

Parliament Act, ustawa która pozbawiła Izbę lordów znacznej części jej ustawodawczych uprawnień.

Władza wykonawcza według Konstytucji USA.

Wybierany na 4 lata w wyborach pośrednich, przez kolegium elektorów (tylu elektorów ze stanu, ile ma on łącznie miejsc w Kongresie). Od XIX w. elektorów powołuje się w drodze wyborów (ordynacja jak przy wyborach do parlamentu). Formalna procedura wyboru prezydenta przez elektorów odbywa się od pewnego czasu drogą korespondencyjną, bezwzględną większością głosów, jeżeli nie można uzyskać wymaganej większości może tego dokonać Izba Reprezentantów. Jednocześnie dokonuje się wyboru wiceprezydenta, który: przewodniczy Senatowi, w razie śmierci/rezygnacji/złożenia ze stanowiska prezydenta obejmuje urząd z mocy prawa. Prezydentem może zostać osoba >35, urodzona w USA i mieszkająca tu od co najmniej 14 lat. W 1947 przyjęto XXII poprawkę, w której zapisano, że ta sama osoba może pełnić urząd najwyżej 2 kadencje.

Uprawnienia prezydenta:

• głównodowodzący armii

• za zgodą Senatu obsadza urzędy, mianuje sędziów Sądu Najwyższego, ambasadorów

• kieruje wszystkimi sprawami administracyjnymi federacji

• prowadzi politykę zagraniczną

• teoria kompetencji domniemanych (implied power), według której prezydentowi przysługują nie tylko uprawnienia pozytywne wyliczone w konstytucji, ale również takie, które wynikają bezpośrednio z zadań i funkcji głowy państwa

• weto zawieszające wobec ustaw uchwalonych przez Kongres (10 dni od przesłania mu ustawy, może ją zwrócić do ponownego rozpatrzenia), weto prezydenckie uchyla większość2/3 w obu izbach

• weto kieszonkowe (pocet veto): jeżeli Kongres odraczając woje obrady uniemożliwia prezydentowi zwrócenie zawetowanego projektu, to nie staje się on ustawą, a Kongres nie może tego weta obalić.

Prezydent wykonuje swoje uprawnienia z pomocą mianowanych przez siebie (za zgodą Senatu) urzędników federalnych. Ustaliła się praktyka, że w przypadku objęcia prezydentury przez przedstawiciela konkurencyjnej partii, obsada wszystkich urzędów federalnych ulega zmianie (system łupów).

W 1789 powołano departamenty, będące odpowiednikami europejskich ministerstw (początkowo były tylko trzy: Departament Stanu, Departament Skarbu i Departament Wojny). Na czele departamentów stoją odpowiedzialni wyłącznie przed prezydentem sekretarze. Nie mogą oni być członkami żadnej z izb, i nie tworzą kolegialnego ciała, które mogłoby podejmować samodzielne decyzje. Prezydent nie jest związany opiniami swych ministrów i ostateczne decyzje podejmuje samodzielnie.

Konstytucja francuska 1791 r.

• ustrój monarchii konstytucyjnej; suwerenność atrybutem narodu, który wykonywał swoje suwerenne prawa przez przedstawicieli: Ciało Ustawodawcze i króla

• władza ustawodawcza: Ciało Ustawodawcze, na okres 2 lat, król nie miał prawa rozwiązania izby, 745 deputowanych, wybory pośrednie, czynne prawo wyborcze >25, opłacający stosowne podatki. Inicjatywę ustawodawczą miało wyłącznie Ciało, król mógł tylko zaproponować zajęcie się jakąś sprawą. Uchwalone dekrety przedstawiano królowi do zatwierdzenia, on miał prawo weta zawieszającego.

• Władza wykonawcza: Król Francuzów i ministrowie; dziedziczny tron francuski, wg prawa salickiego; osoba króla nietykalna i święta, choć był związany obowiązującym prawem. Wszystkie decyzje królewskie wymagały kontrasygnaty właściwego ministra, który ponosił z tego tytułu pełną odpowiedzialność konstytucyjną. Ministrów powoływał i odwoływał król, przy czym nie mogli oni być członkami Ciała Ustawodawczego. Konstytucja nie znała odpowiedzialności politycznej ministrów, prawną egzekwował Najwyższy Trybunał Narodowy

• Władza sądownicza: wybierani przez ludność sędziowie, konstytucja gwarantowała im pełną niezawisłość i niezależność od władzy wykonawczej.

• Wzorowała się na niej konstytucja Norwegii z 1814.

Zarząd centralny w Prusach w XVIII w.

Szczegółowa reglamentacja życia poddanych w państwie pruskim wymagała rozbudowanego aparatu urzędniczego, który zorganizowano na zasadach biurokratyzmu i centralizmu. Z dawnej Rady Nadwornej i Rady Tajnej wykształciły się za czasów Fryderyka Wilhelma I (I poł XVIII w.) trzy organy kolegialne, zwane ministerstwami, o charakterze doradczym:

• Generalne Dyrektorium, zajmowało się sprawami wewnętrznymi państwa i finansami; dzieliło się na 5 departamentów z ministrami na czele, podział zadań oparty częściowo na kryterium rzeczowym, częściowo na terytorialnym

• Ministerstwo Gabinetowe: sprawy zagraniczne, podlegał 2 albo 3 ministrom

• Ministerstwo Sprawiedliwości: sprawy sądownictwa i wyznań; odgrywało ważną rolę, z uwagi na wielką różnorodność sądów, która utrzymała się do końca XVIII w. Jego znaczenie zmalało z chwilą powstania w Berlinie Sądu Najwyższego, obejmującego swoją jurysdykcją cale państwo. Kierował nim kanclerz z pomocą kilku ministrów.

Ministrowie tych trzech kolegiów łącznie tworzyli Tajną Radę Stanu.

Duma Bojarska.

• Wykształciła się z wczesnośredniowiecznych zjazdów feudałów, zwoływanych przez książąt w celu rozstrzygnięcia najważniejszych spraw państwa.

• Stanowiła odpowiednik zachodnioeuropejskiej Curia Regis.

• Stały organ doradczy przy księciu

• W jej skład wchodzili: członkowie rodziny książęcej, duchowni i bojarzy zarządzający putami. W XVI w. zaczęła tracić swój arystokratyczny charakter, bowiem do jej składu car powoływał przedstawicieli dworiaństwa, a niekiedy także ważniejszych urzędników zarządu centralnego, czyli diaków - wzrastała liczebność Dumy.

• Oprócz funkcji doradczych miała uprawnienia sądowe, jako instancja odwoławcza i sąd pierwszej instancji w sprawach politycznych: w XVII w. wyodrębnił się z Dumy osobny sąd.

Bill of Rights.

• Uchwalony przez Parlament w 1689 (za panowania Wilhelma Orleańskiego)

• Wymieniał w 13 punktach nadużycia władzy, jakich dopuścili się ostatni Stuartowie, i formułował nowe zasady prawne, które miały zapobiec podobnym przypadkom w przyszłości.

• Rozszerzał prawa Parlamentu, ograniczając władzę króla

• Za nielegalne uznano prawo suspensy, prawo dyspensy zostało ograniczone

• Nakładanie jakichkolwiek podatków uzależnione było od zgody Parlamentu

• Potwierdzenie immunitetu poselskiego w zakresie swobody wypowiedzi

• Sformułowanie pod adresem monarchy obowiązku częstego zwoływania Parlamentu

• Regulował zasady sukcesji tronu: po Wilhelmie i Marii tron objąć miała siostra Marii, Anna, po jej śmierci - dziedzice Wilhelma.

Petycja Prawa.

• Uchwalona w 1628, Parlament zmusił Karola I do jej podpisania, grożąc że nie udzieli zgody na podatki (ale! w 1629 rozwiązał Parlament i nie zwoływał go do 1640)

• Parlament domagał się w niej respektowania zakazu więzienia kogokolwiek bez wyroku sądowego oraz uznania wyłącznej właściwości Parlamentu do uchwalania wszelkich podatków i opłat

• Towarzyszyła jej Deklaracja Elliota, w której izba stwierdzała, że zdrajcą jest kto doradza królowi nowe podatki i takie podatki płaci.

Królewskie sądy specjalne.

Wyłoniły się z Rady Królewskiej, stały na straży mocnej władzy królewskiej. Zostały zlikwidowane z 1641 r., w początkowym okresie rewolucji angielskiej.

1. Sąd Izby Gwiaździstej, powstały w 11487, miał karać wszelkie przejawy nieposłuszeństwa wobec króla; funkcjonował jako sąd nadzwyczajny, pierwszej i zarazem ostatniej instancji, bez udziału przysięgłych i z uproszczoną procedurą o charakterze inkwizycyjnym.

2. Sąd Wysokiej Komisji, powołany przez Elżbietę I, miał wyrokować w sprawach przeciwko religii; przed nim również obowiązywała odmienna procedura, a zapadające wyroki były ostateczne -> król zyskiwał szczególne narzędzie jako głowa kościoła anglikańskiego

Ustawy z 1641 r.

Miały na celu uniezależnić Parlament od władzy królewskiej

1. Triennial Act, ustawa o trzechleciu, zobowiązująca króla do zwoływania Parlamentu najpóźniej w ciągu 3 lat od ostatniej sesji rozwiązanego Parlamentu (umocowanie kanclerza do zwołania P., jeżeli król nie dotrzyma terminu)

2. ustawa zakazująca królowi rozwiązania Parlamentu bez jego własnej zgody

3. ustawy znoszące Sąd Izby Gwiaździstej i Sąd Wysokiej Komisji.

4. w tzw. Wielkiej Remonstracji (uchwała zawierająca spis nadużyć królewskich), parlament zawarł postulat (król nie zatwierdził tej uchwały) powoływania przez króla na swoich doradców wyłącznie osób cieszących się poparciem Parlamentu.

Sądownictwo w USA.

• Sądownictwo federalne; zakres należących do niego spraw został uregulowany w konstytucji, są to: wszystkie sprawy wynikające z konstytucji, ustaw federalnych i traktatów międzynarodowych; spory między stanami i między stanem i obywatelem, między obywatelami różnych stanów i obywatelami różnych państw. Ustawa z 1797 wprowadziła trójszczeblową strukturę sądów federalnych:

1. Sądy obwodowe, skład jednoosobowy, sprawy cywilne i karne, obecnie około 100

2. Sądy apelacyjne, utworzone w 1891, w liczbie 3, trzyosobowe składy, sprawy apelacyjne od orzeczeń sądów obwodowych, i jako pierwsza instancja w poważniejszych sprawach

3. Sąd Najwyższy; przewodniczący i 9 sędziów, mianowanych za zgodą Senatu rzez Prezydenta. Sędziowie federalni piastują urzędy dożywotnio, usunięci mogą być w drodze impeachmentu.

• Sądownictwo stanowe, regulowane w konstytucjach i ustawach stanowych. Jest z reguły dwu- lub trzyinstancyjne, ze stanowym Sądem Najwyższym na czele.

1. Sędziowie pokoju

2. Sądy obwodowe

3. Sądy apelacyjne.

Sędziowie stanowi są w większości wybierani (niekiedy przez stanowe legislatywy), i (z nielicznymi wyjątkami) nie wymaga się od nich znajomości prawa.

• Wszystkie sprawy karne powinny się toczyć przy udziale ławy przysięgłych; może ona występować także we wszystkich sprawach cywilnych, w których wartość przedmiotu sporu przekracza 20 dolarów.

• Nie wykształciło się tu odrębne sądownictwo powszechne.

• Specyficzną cechą sądownictwa amerykańskiego jest możliwość badania ustaw z konstytucją.

Federacja - konfederacja, wyjaśnij pojęcia i podaj przykłady.

• Konfederacja - związek niezależnych państw, np:

• Stany Zjednoczone na mocy Artykułów Konfederacji i Wieczystej Unii (!), ratyfikowanych przez wszystkie stany w 1781

• Związek Reński, 1806 - 1813

• Związek Niemiecki, 1815 - 1866

• Federacja - państwo związkowe, składające się z mniejszych jednostek państwowych

• USA na mocy konstytucji z 1787

• Związek Północno-Niemiecki, 1867 - 1871

• II Rzesza Niemiecka, 1871 - 1918

• Republika Weimarska, 1918 - 1933.

Sądownictwo francuskie doby absolutyzmu.
Podstawową zasadą było uznanie króla za jedynego sędziego: władza oznaczała między innymi sprawowanie sądów. Od czasów średniowiecza zmieniło się jednak uzasadnienie władzy sądowej króla (zwierzchnictwo lenne i bannus królewski ---> idea suwerenności skupiona w osobie władcy).

• Sądownictwo delegowane: król nie sądził oczywiście sam, w jego imieniu (z jego delegacji) orzekali specjalnie umocowani urzędnicy i sędziowie.

• Sady prewotalne: sprawy drobne, ludność nieszlachecka, instancja odwoławcza od wyroków sądów patrymonialnych

• Sądy baliwalne: odwoławcze od wyroków sądów prewotalnych; właściwe dla ludności szlacheckiej

• Sądy prezydialne: sądy odwoławcze od baliwalnych, pierwsza instancja w ciężkich sprawach kryminalnych

• Parlamenty: można było do nich apelować od wyroków sądów prezydialnych.

W przypadku naruszenia prawa przez sąd można było zwrócić się o kasację do Rady Stron Procesowych.

• Sądownictwo delegowane do spraw specjalnych: sądy skarbowe, sądy admiralskie, sądy leśne czy konsularne

• Resztki sądownictwa patrymonialnego, wykonywanego przez panów feudalnych w stosunku do poddanego chłopstwa (nadzorowane przez sądy królewskie), jak również miejskiego i kościelnego.

• Sądownictwo zastrzeżone: gdy król zawiesił delegację władzy sądowniczej.

Konstytucja konsularna.

• Proklamowana przez Napoleona, i zatwierdzona w drodze plebiscytu przez ogół obywateli, podobnie jak późniejsze zmiany konstytucji (pozwoliło to zachować formalnie zasadę suwerenności narodu)

• Skomplikowany ustrój władz państwowych; zapewniła zdecydowaną przewagę władzy wykonawczej (niemal całkowicie skupionej w rękach 1. konsula 1-> cesarza) nad ustawodawczą (rozproszoną, pozbawioną uprawnień kontrolnych), a ogół obywateli w praktyce odsunięty był od realnego wpływu na skład organów przedstawicielskich. W efekcie nie spełniała założeń zasady podziału władzy, koncentrując ją w całości w ręku cesarza (bonapartyzm: faktyczne wprowadzenie rządów jednoosobowych, przy zachowaniu pozorów ustroju republikańskiego).

• Władza ustawodawcza: rozdzielona pomiędzy 4 organy:

• Rada Stanu, powoływana przez 1. konsula, opracowywała projekty ustawodawcze (inicjatywę ustawodawczą miał wyłącznie konsul!)

• Trybunat, 100 osób (od 1802 - 50 osób, w 1807 go rozwiązano), prowadził dyskusję nad projektem i w razie aprobaty przedstawiał go ->

• Ciału Ustawodawczemu, które głosowało nad projektem, nie mając prawa podejmowania nad nim dyskusji.

• Senat Zachowawczy, 80 dożywotnich członków powoływanych przez 1. konsula (później miał możliwość uzupełniania składu własną uchwałą - prawo kooptacji), badał zgodność uchwalonej ustawy z konstytucją; miał prawo zmieniania konstytucji w drodze senatus-consulta (w tym właśnie trybie w 1802 r. wprowadzono instytucję dożywotniego konsula, a w 1804 Napoleona ogłoszono Cesarzem Francuzów)

• Władza wykonawcza: trzech konsulów, z których głos rozstrzygający przypadał pierwszemu konsulowi, pozostali mieli jedynie głos doradczy. Konsulów na 10 lat wybierał Senat, byli oni nieusuwalni. Uprawnienia 1. konsula:

• Mianował i odwoływał członków Rady Stanu, ministrów, ambasadorów, członków władz lokalnych, sędziów (ale ci byli nieusuwalni).

• Mógł (razem z pozostałymi konsulami) wydawać zarządzenia potrzebne do wykonywania ustaw

• Miał wyłączną inicjatywę ustawodawczą

• Odpowiadali przed nim (wyłącznie prawnie) ministrowie - stawiał ich w stan oskarżenia, sądził Najwyższy Trybunał

• Dokonywał nominacji wyższych urzędników z list okręgowych i departamentalnych

• Iluzoryczna powszechność głosowania: system list zaufania: formalnie prawo głosu przysługiwało wszystkim obywatelom >21. Jednak system wyborczy skonstruowany był w ten sposób, że decydujące wybory i nominacje znalazły się poza kontrolą wyborców: z 1/10 obywateli uprawnionych w okręgu do głosowania powstawała lista okręgowa, spośród tej listy wybierano kolejną 1/10, która tworzyła listę departamentalną, zaś z 1/10 tej listy powstawała lista narodowa (z niej Senat wybierał członków zgromadzeń ustawodawczych oraz konsulów i sędziów sądu kasacyjnego).

Uprawnienia Izby Reprezentantów w USA.

• Uprawnienia ustawodawcze - jako izba Kongresu, posiada inicjatywę ustawodawczą, jej zgoda jest konieczna do przedstawienia ustawy prezydentowi do podpisu

• W procedurze impeachmentu: Izba Reprezentantów może postawić zarzut popełnienia zdrady, przekupstwa lub dopuszczenia się innej ciężkiej zbrodni lub przewinienia.

• W przypadku wyborów prezydenckich, gdy nie da się wyłonić zwycięzcy w drodze wyborów elektorskich, wyboru może dokonać Izba Reprezentantów, przy czym głosowanie odbywa się wówczas w poszczególnych stanach.
  

Deklaracja Niepodległości USA i Artykuły Konfederacji i Unii Wieczystej.

• AKiWU zostały przygotowane w 1777, przez Beniamina Franklina, w 1781 zostały ratyfikowane przez wszystkie stany. Określały Stany Zjednoczone jako konfederację. Wspólnym organem uchwałodawczym był Kongres, konfederacja nie miała organów wykonawczych. Jako cele konfederacji wymieniano: wspólną ochronę, zabezpieczenie swobód obywatelskich, prowadzenie polityki zagranicznej i sprawy wojska.

• Deklaracja Niepodległości, autorstwa Tomasza Jeffersona, została uchwalona przez II Kongres Kontynentalny 4 lipca 1776 r. Ma ona podwójny charakter: dla Amerykanów jest przede wszystkim dokumentem zrywającym więzy z Wielką Brytanią, ogłaszającym niepodległość kolonii i stanowiącym początek amerykańskiej państwowości. Ma ona jednak również wymiar ogólnoludzki, jako dokument zawierający podstawowe tezy dotyczące ludzkich praw i obowiązków państwa. Składa się z wyraźnych trzech części:

• Mówiącej o przyrodzonych prawach ludzkich, zaliczając do nich prawo do życia, wolności, i poszukiwania szczęścia, wszyscy ludzie stworzeni zostali jako równi sobie. Władza państwowa czerpie swoje uprawnienia ze zgody rządzonych.

• W części drugiej następuje wyliczenie wszystkich nadużyć króla angielskiego wobec kolonii i ich ludności

• W trzeciej części następuje ogłoszenie zerwania wszelkich więzów z Wielką Brytanią, ustanowienia kolonii wolnymi i niezależnymi państwami.

Przymiotniki prawa wyborczego.

W okresie konstytucjonalizmu, w zakresie praw wyborczych wykształciło się pięć charakteryzujących je cech:

• Powszechność (ograniczana jednak cenzusami: majątkowym, wieku, płci, domicylu, wykształcenia)

• Równość (co oznacza, że waga każdego głosu jest taka sama), ograniczana była albo, przez takie wytyczanie okręgów wyborczych, które powodowało, że tę samą liczbę posłów wybierała różna liczba wyborców (wybory kurialne), albo przez przekazanie niektórym wyborcom prawa kilkakrotnego głosowania.(wybory pluralne)

• Bezpośredniość

• Tajność

• Proporcjonalność: znajduje zastosowanie w przypadku występowania systemu wielopartyjnego, w systemach wyborczych przewidujących wielomandatowe okręgi wyborcze: liczba mandatów zdobytych przez daną partię w okręgu pozostaje w proporcji do uzyskanych przez nią głosów.

Konstytucja angielska, charakter i znaczenie

Anglia nie posiada konstytucji w sensie formalnym: funkcjonowanie jej instytucji reguluje wiele ustaw, uchwalonych w ciągu wieków i obrosłych tradycją oraz rozmaitymi precedensami. Wyróżnić można kilka szczególnych ustaw, które wytyczyły kierunek rozwoju ustrojowego państwa, doprowadzając go do stanu obecnego (^). Nie przysługuje im jednak żadna szczególna ochrona ani trudniejszy tryb ich zmieniania (konstytucja elastyczna).

Mimo braku konstytucji w rozumieniu kontynentalnym, angielskie rozwiązania ustrojowe stały się swojego rodzaju standardem, do którego nawiązywały lub próbowały wcielać w życie konstytucje europejskie. Doktryna konstytucyjna także w ogromnym stopniu nawiązuje do tradycji parlamentarnych Anglii (określenie relacji między władzą ustawodawczą i wykonawczą, oraz wprowadzenie systemu gwarancji obywatelskich wykształciły się właśnie na gruncie angielskim).

Organy wspólnie II Rzeszy.

• Cesarz niemiecki - król Pruski

• Kanlcerz - zwykle premier pruski

• Sejm Rzeszy (Reichstag) i Rada Związkowa (Bundesrat).

Organy wspólne I Rzeszy.

• Cesarz

• Sejm Rzeszy (Reichstag)

• Sąd Kameralny, pełniący rolę sądu najwyższego.

• Hofrat???
  

Konstytucja Francji z 1852 r.

• Opracowana przez Ludwika Napoleona Bonaparte, po uzyskaniu przez niego w plebiscycie mandatu do jej opracowania. Nawiązywała do konstytucji konsularnej, ale na okres 10 lat powierzała LNB , jako prezydentowi, ogromną władzę w państwie. W grudniu 1852, po kolejny plebiscycie, ogłosił się cesarzem, jako Napoleon III.

• Głowa państwa: cesarz, bardzo szerokie kompetencje:

• Mianował i odwoływał ministrów (nie tworzyli gabinetu, ponosili odpowiedzialność tylko przed cesarzem)

• Posiadał wyłączną inicjatywę ustawodawczą oraz prawo sankcji ustaw (pełna kontrola nad procesem ustawodawczym)

• Prawo wydawania własnych aktów prawnych

• Powoływał członków Rady Stanu i Senatu

• Władza ustawodawcza: król, Rada Stanu (przygotowywała projekty ustaw lub cesarskich ordonansów), Ciało Ustawodawcze (dyskutowało projekty ustaw i je uchwalało, pochodziło z całkiem demokratycznych wyborów), funkcjonował również Senat (badał zgodność ustaw z konstytucją, miał prawo wprowadzanie w niej zmian).

Konstytucja dyrektorialna.

• Uchwalona po usunięciu jakobinów z Konwentu, zatwierdzona w drodze referendum ludowego. Miała na celu ograniczenie praw drobnomieszczaństwa, i wprowadzenie mechanizmów zapewniających państwu stabilizację.

• Poprzedziła ją deklaracja, która zawierała oprócz uprawnień listę obowiązków obywatelskich.

• Władza ustawodawcza: pierwszy we Francji dwuizbowy parlament: Rada Pięciuset (bierne prawo wyborcze >30 lat) i Rada Starszych (bierne prawo wyborcze >40 lat, żonaci lub wdowcy), obie izby wybierane na okres 3 lat, wyborach pośrednich, z cenzusem majątkowym i podniesionym cenzusem wieku. Inicjatywę ustawodawczą miała wyłącznie Izba Pięciuset, Rada Starszych mogła uchwaloną ustawę albo zatwierdzić, albo odrzucić, nie mogła wprowadzać w niej poprawek

• Władza wykonawcza: Dyrektoriat: 5 dyrektorów, wybieranych na okres 5 lat przez Radę Starszych spośród kandydatów przedstawionych przez Radę Pięciuset, co roku wymieniał się jeden dyrektor. Nie ponosili oni odpowiedzialności politycznej, nie mogli być odwołani przez izby. Ponosili odpowiedzialność prawną: odpowiadali przed Najwyższym Trybunałem. Nie mieli inicjatywy ustawodawczej, nie mogli rozwiązać parlamentu. Jako kolektywna władza wykonawcza powoływali ministrów, którzy nie tworzyli jednak rady ministrów i pozostawali zwykłymi urzędnikami.

Reformy Steina-Haidenberga.

• Reforma zarządu centralnego: likwidacja dawnych kolegialnych organów ministerialnych i wprowadzenie w ich miejsce ministrów odpowiedzialnych przed królem; w 1817 powołano przy królu Radę Prywatną, która miała charakter ciała doradczego. W rezultacie zmniejszyła się liczba spraw załatwianych osobiście przez króla.

• Reforma zarządu terytorialnego: powołanie 10 prowincji (z nadprezydentami na czele), dzielących się na obwody regencyjne (prezydenci regencji), powiaty (landraci), gminy (wójt). Administracja lokalna zorganizowana na zasadzie centralistycznej, nabierała stopniowo charakteru biurokratycznego. Niewielkie rozszerzenie znaczenia organów samorządowych: 1808 - stworzenie samorządu miejskiego (wybierane rady miejskie, magistraty z wynagradzanymi burmistrzami i syndykami miejskimi.

• Reforma skarbowa - wprowadzenie jednolitego systemu podatkowego i ujednolicenie aparatu ścigania należnych podatków; zniesiono uprzywilejowanie szlachty, wprowadzono wolność uprawiania handlu, rzemiosła i przemysłu

• Reforma sądowa - oddzielenie sądownictwa od administracji: umocnienie zasady niezawisłości sędziowskiej; jednolity, kilkuinstancyjny system sądów, powszechność ograniczona jednak wciąż przez pozostałości sądów patrymonialnych

• Reforma wojskowa - zniesienie monopolu szlachty na stopnie oficerskie, obciążenie w równym stopniu całej ludności obowiązkiem służby wojskowej; od 1814 nowa organizacja armii

• Reforma społeczna - zapoczątkowana przez edykt z 1807, znoszący poddaństwo chłopów, umożliwiał mieszczaństwu nabywanie dóbr ziemskich, a szlachcie dał prawo wykonywania zawodów uważanych za mieszczańskie. W 1810 zniesiono cechy - wprowadzenie wolności przemysłowej, 1811 - edykt regulacyjny, zasady nabywania ziemi przez chłopów.

Zarząd centralny państwa Habsburgów w XVIII w.

Proces tworzenia jednolitej administracji centralnej przebiegał powoli o nigdy nie został konsekwentnie doprowadzony do końca. Najbardziej zdecydowanym reformatorem okazał się Józef II, który zorganizował zarząd centralny państwa w kilka kolegialnych organów, spełniających funkcję doradczą: głos rozstrzygający należał oczywiście do cesarza.

• Zjednoczona Kancelaria Nadworna: zajmowała się sprawami wewnętrznymi z wyłączeniem kwestii skarbowych i sądowych, sprawami węgierskimi zajmowała się oddzielna kancelaria

• Kancelaria Stanu - sprawy zagraniczne, na jej czele stał kanclerz

• Nadworna Rada Wojskowa - zajmowała się sprawami wojskowymi, podporządkowana ściśle cesarzowi

• Nadworna Izba Skarbowa - zajmowała się sprawami skarbowymi, podporządkowana ściśle cesarzowi

• Najwyższa Izba sprawiedliwości - funkcje sądu najwyższego.

Konstytucja austriacka 1867 r.

• Rada Państwa uchwaliła 21 grudnia 1867 pakiet ustaw, zwanych konstytucją grudniową: ustawa o odpowiedzialności ministrów, o władzy sądowniczej, o sprawach wspólnych wszystkim krajom Austriackiej Monarchii, ustawa o pełnieniu władzy rządowej i wykonawczej, ustawa zmieniająca ustawę zasadniczą o reprezentacji państwa.

• Nawiązanie do KK LXVIII: na czele państwa stał dziedziczny cesarz, mianował on i odwoływał ministrów i innych wyższych urzędników, którzy byli przed nim odpowiedzialni. Sprawował zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, wypowiadał wojnę, zawierał traktaty. Wszystkie jego akty wymagały kontrasygnaty właściwego ministra. Cesarz miał prawo sankcji ustaw parlamentu.

• Władza ustawodawcza: Rada Państwa, składająca się z dwóch izb: Izby Panów (wyższej, arystokratycznej, członkowie dziedziczni i dożywotni) i Izby Poselskiej (rekrutowała się z członków pochodzących z wyborów). System wyborczy do Izby Poselskiej przeszedł znamienną ewolucję: początkowo posłowie wybierani przez sejmy krajowe (wybory pośrednie) ordynacje wyborcze do sejmów krajowych wprowadzały wybory kurialne (każda kuria, z czterech, wybierała posłów oddzielnie). System kurialny dawał przewagę mniej licznym kuriom. W 1873 wprowadzono bezpośrednie wybory do Rady Państwa, zachowując jednak system kurialny. W 1896 r. dołączono jeszcze jedną, piątą kurię. System kurialny zniesiono wskutek reformy w 1907 (-> wybory powszechne, bezpośrednie, równe i tajne).

• Władza wykonawcza: cesarz, który wykonywał ją przy pomocy swoich ministrów (tworzyli Radę Ministrów pod kierownictwem premiera, nie byli odpowiedzialni parlamentarnie, ponosili jednak odpowiedzialność konstytucyjną: w stan oskarżenia stawiała ich któraś z izb Rady Państwa, sądził Trybunał Stanu)

• Władza sądownicza: trzystopniowy ustrój sądów powszechnych działających w ramach poszczególnych krajów. W Wiedniu funkcjonował Trybunał Najwyższy jako sąd kasacyjny, zorganizowano także sądownictwo administracyjne, ale tylko w jednej, najwyższej instancji.
  

Omów prawa obywatelskie w XVIII-XIX.

Zamieszczenie katalogu praw obywatelskich w konstytucji, lub osobnym dokumencie, stanowiącym do niej załącznik, było cechą charakterystyczną konstytucjonalizmu. Koncepcja praw naturalnych człowieka stała się w II poł. XIX w. jednym z głównych haseł walki o zmianę ustroju, a jej wyrazem była francuska DPCIO z 1789, pierwsze amerykańskie konstytucje stanowe, i pierwsze 10 poprawek do konstytucji USA.

Katalog praw obywatelskich był początkowo dość skromny, ograniczał się do równości, wolności osobistej, sumienia i wyznania, oraz wolności gospodarczej, z czasem zaczął się rozszerzać, obejmując coraz więcej praw o charakterze politycznym (wolność prasy, zgromadzeń), socjalnym, kulturalnym i gospodarczym. Współcześnie prawa człowieka i obywatela wyraża najpełniej Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948.

Prawo natury.

Teoria prawa natury zakładała, że podmiotowe prawa ludzkie nie wynikają z nadanie jakiejkolwiek władzy państwowej, nie są też wynikiem monarszego przywileju, lecz biorą się z natury rzeczy i przysługują każdemu człowiekowi z chwilą urodzenia. Prekursorem nowożytnego prawa natury był holenderski prawnik Hugo Grotius. W XVII i XVIII wieku stało się ono systemem filozoficzno-społecznym mieszczaństwa walczącego z feudalizmem, dostarczając argumentacji w walce ze „starym ładem”, prowadzonej w imię zwycięstwa rozumu i naturalnej sprawiedliwości.

Prawo natury stało się podstawą ideologiczną XVIII-wiecznych kodyfikacji prawa. Uznawano powszechnie prawo natury za czynnik pozwalający ocenić prawo obowiązujące według kryteriów rozumu, reguł etyki czy naturalnej sprawiedliwości. Formułowano tezę o deklaratoryjnym charakterze funkcji prawodawcy, którego rolą było tylko pryncypia prawnonaturalne odkryć, przyswoić, i w odpowiedniej formie ogłosić.

W okresie Oświecenia prawo natury stało się prawem świeckim, dyscypliną wyodrębnioną od teologii moralnej.

Nierozwiązane pytania:

Konstytucja II Rzeszy.

Proces karny rosyjski w XIX w.

Proces karny w Prusach i II Rzeszy.

Tendencje rozwojowe procesu karnego i cywilnego w XIX/XX w.

Francuskie procedury.

Kierunki doktryny prawa karnego.

Pojęcie przestępstwa i klasyfikacja, od Oświecenia.

System kar.

Ogólne założenia kodyfikacji karnych XVIII i XIX wieku.

Prawo karne Italii.

Rozwój prawa karnego w XVI-XVII wieku.

Przestępstwo i kara w kodeksach epoki przejściowej: austriackich, Landrechcie, KKGiP.

Państwa niemieckie w XIX i XX wieku.

Konstytucje IV i V Republiki Francuskiej.

Kamila Szestowicka vel blessed ;)

35

---