Podstawowe założenia epoki oświecenia (strony: 89-98):
Większość myślicieli oświecenia uważała się na ogół za członków jednego obozu „filozofów” walczącego przeciwko ignorancji i przesądom. Byli tak również na ogół postrzegani przez sobie współczesnych. Ten obraz ulegał dalszemu ujednoliceniu w dobie porewolucyjnej krytyki XVIII wieku.
Mimo że różni autorzy tworzyli tezy sprzeczne ze sobą potrafili znaleźć wspólną płaszczyznę dyskusji, która nie była do zaakceptowania przez innych autorów popierających niektóre tezy swoich rozmówców.
Filozofia oświecenia nie jest sumą ani następstwem poglądów najwybitniejszych myślicieli oświecenia, takich jak Voltaire, Montesquieu, Hume, Condillac, d'Alembert, Diderot, polega natomiast na sposobie ich intelektualnego porozumienia.
Oświeceniowy styl myślenia znacznie różni się od stylu XVII wiecznego jak i XIX wiecznego, koncepcje i tendencje filozoficzne oświecenia noszą w sobie silne piętno epoki.
Główne hasło oświecenia sformułowane przez Kanta to Sapere aude! - Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem! Oświeceniem według Kanta to wyjście człowieka z niepełnoletności, którą była nieumiejętność posługiwania się własnym rozumem bez obcego kierownictwa.
Wiedza ma za zadanie przeobrazić człowieka, dać mu wiarę w jego posłannictwo i uczynić go pełnoletnim. Zadaniem oświecenia jest wykształcenie nowej postawy wobec świata, a nie rozwiązywanie problemów. Filozofia pełni wielką rolę, biorąc na siebie zadania popularyzatorskie, wychowawcze i mediatorskie.
Filozofia pośredniczy między „uczonym i człowiekiem z ulicy” jak również pomiędzy naukami (np. matematyką i moralnością). Zdaniem Diderota być filozofem to być przeciwko zabobonnikom, nieukom czy szaleńcom.
Krytyka oświecenia godziła we wszystko, co stało na przeszkodzie upełnoletnieniu człowieka:
Tradycyjne systemy religijne (krytyka: poznawczej wartości pism świętych, bezrefleksyjnej wiary, instytucji religijnych, ale nie samej religii; poparcie dla religii naturalnej - obraz Boga podporządkowany wymogom ludzkiego rozumu)
Autorytety pozbawiające człowieka prawa do sprawdzenia prawidłowości wyznawanych poglądów (w życiu społecznym: krytyka tradycji i autorytetu)
Filozoficzne spekulacje, metafizyka, filozofia systemów (poddawanie w wątpliwość wartości dedukcji i matematyki, przeciwstawianie ich fizyce Newtonowskiej)
Instytucje społeczne i polityczne, głównie tyranię, z czasem jednak nawet pojawiały się ataki na zasadę hierarchii społecznej i własność prywatną (filozofów oświecenia obarczano winą za wychowanie pokolenia, które przyczyniło się do rewolucji francuskiej w 1789 roku)
Problemy, na których oparte było oświecenie:
Problem ładu oparty na kryzysie tradycyjnego światopoglądu religijnego (szukano teorii ładu, która pozwalałaby tłumaczyć wszystkie zjawiska bez odwoływania się do czegokolwiek wymykającego się spod kontroli rozumu, spodziewano się, że procedury postrzegania świata w fizyce Newtonowskiej z czasem rozciągną się na inne dziedziny wiedzy).
Problem z rozróżnianiem tego, co pośród obserwowanych zjawisk jest naturalne (stałe, pierwotne, konieczne) i tego, co jest sztuczne (wtórne, przypadkowe, zmienne).
Przekonanie o istnieniu jednej i niezmiennej natury ludzkiej nakazywało poszukiwać wyjaśnienia różnic pomiędzy ludźmi poza nimi samymi w czynnikach modyfikującycych trwałą substancję (antropologia sensualistyczna - jej najważniejsze pytania poszukiwały relacji pomiędzy warunkami życia, rodzajem odbieranych wrażeń a właściwościami jednostek ludzkich, społeczeństwo wyprowadza jednostkę z porządku natury).
Człowiek nie był traktowany jak tabula rasa, to, co w człowieku najważniejsze trwa w nim niezależnie od okoliczności, jest, zatem przyrodzone. Oświeceniowa myśl była indywidualistyczna (G. Simmel twierdził, że każdy człowiek zostanie uwolniony od tego, co jest w nim samym, kiedy odnajdzie samego siebie)
Pojęcie postępu tkwiło w idei upełnoletnienia człowieka, który poprzez swoje władze poznawcze mógł wiedzieć coraz więcej i żyć coraz lepiej.
Utopizm oświecenia - wizja świata alternatywnego w stosunku do świata danego w doświadczeniu (porządek naturalny, pojęcie natury odnoszące się do analizy problemów moralnych i społecznych). Powstała niezwykle bogata literatura utopijna (opisy podróży na wyspy szczęśliwości, projekty konstrukcji zgodnych z kodeksem natury, idealizacje sposobu życia ludów pierwotnych - tzw. motyw dobrego dzikusa), pierwsze uchronie - utopie lokalizujące szczęśliwe społeczeństwo w przyszłości.
Utylitaryzm oświecenia można zauważyć w koncepcjach etycznych tej epoki, ocenianiu instytucji społecznych oraz skupianiu uwagi na zjawiskach społecznych poddających się regulacji prawnej.
Formułując uwagi na temat społecznego charakteru oświecenia należy unikać bezwzględnie jednoznacznych formuł w rodzaju „ideologia postępowej burżuazji”, gdyż znaczą one niewiele i nie dają się uzasadnić.
Wymiary społecznego charakteru myśli oświeceniowej:
Świadomość jej twórców i ich pozycja w ówczesnych społeczeństwach - filozofowie XVIII wieku utożsamiali się z innymi filozofami, uważali się za obywateli stojącej ponad podziałami „republique des letters”, do której można było dopuścić wszystkich „oświeconych”, tworząc wyobcowanej z tradycyjnej struktury grupę, myśliciele mieli poczucie szczególnej misji.
Środowisko odbiorców - pisarz zwraca się do każdego, kto chce czytać jego dzieła, stara się trafić do bezosobowej opinii publicznej. Wychowuje i zarazem jest wychowywany przez swoich czytelników. Odbiorca tekstów nie rozporządza grupową ideologią, ta istniejąca należy do kościoła i aparatu państwowego, jednak czytelnik i filozof przestali się z nią identyfikować.
Sytuacja polityczno-społeczna - oświecenie to nie czysty ruch idei. Kryzys społeczny wyzwolił potrzebę odnalezienia innego ładu, który ma być rozumny, zgodny z naturą, ma gwarantować szczęście jednostki, harmonię interesów indywidualnych i zbiorowych, a człowiek ma być wolny. Filozofowie oświecenia nie byli zgodni, co do ustroju politycznego, zajmowali się polityką, ale nie byli politykami. Szczytowy okres oświecenia we Francji (połowa XVIII wieku) nie był czasem walki politycznej w dzisiejszym tego słowa znaczeniu.
Wykorzystanie idei filozoficznych w ideologiach i praktyce politycznej - pokolenie rewolucji francuskiej i amerykańskiej wyciągnęło wnioski z ideologii oświecenia, żadna jednak z koncepcji filozofii oświecenia nie stała się ideologią określonego ugrupowania rewolucyjnego, (ale np. jakobini nawiązywali w swoich działaniach do idei Rosseau). Zejście oświeceniowej utopii na poziom konkretnej praktyki politycznej dezintegrowało ją, jako całość mogła jedynie przez pewien czas służyć krytyce socjalistycznej ludziom, który nie rozumieli porządku porewolucyjnego, tak zresztą jak filozofowie oświecenia.
Charakterystyka stoicyzmu, idea społeczności powszechnej i powiązania stoicyzmu z safizmem (strony: 46-50):
Stoicyzm to Kierunek filozoficzny, który powstał w okresie upadku klasycznych polis (miast-państw).
Zrodził się w Grecji okresu hellenizmu.
Cechował się ucieczką od problematyki politycznej do problematyki etycznej.
Wywarł wpływ na rozwój wyobraźni socjologicznej, choć nie pozostawił po sobie żadnego wybitnego dzieła.
Idea społeczności powszechnej - pojęcie, które pojawiło się, gdy został obalony jedne z dogmatów myśli klasycznej, bezwzględny podział na wolnych i niewolników, obywateli i nieobywateli. W społeczności powszechnej mieli partycypować wszyscy ludzie, niezależnie od swojej aktualnej pozycji w strukturach władzy, przywileju i bogactwa. W obliczu natury nie ma panów i niewolników, Greków i barbarzyńców, są tyko ludzie równi, chociaż różniący się od siebie obyczajami i kondycjami.
Prawo naturalne, - wobec którego wszyscy są równi, nie zostało ono ustalone i spisane oraz nie sankcjonuje żadnego ustroju politycznego. Jest ono zaprzeczeniem prawa pozytywnego
Podwójna przynależność jednostki (powiązanie z safizmem) - jednostka należy do rodzaju ludzkiego (podlega normom prawa naturalnego) oraz do państwa (podlega normom prawa pozytywnego), (nawiązani do krytycznego dualizmu).
Jednostka jest fundamentem dwóch porządków:
Moralnego (i rozumnego)
Politycznego (i nie zawsze rozumnego
Rozdział etyki i polityki wynikający z tego, że państwo przestało być czymś, nad czym się panuje. W tych warunkach filozofowie dążyli głównie do rozstrzygania zagadnień osobowości, moralności, celu i sensu życia.
Stoicyzm w myśli rzymskiej rozwijał się w dwóch liniach:
Linii koncepcji prawniczych (reprezentowanej przez Cycerona i kodyfikatorów prawa rzymskiego) - odnowienie teorii państwa i podjęcie próby odnalezienia miejsca jednostki w państwie:
Prawo naturalne - „prawo rzetelnego rozumu” - jest wieczne i nieodmienne, obejmuje wszystkich i zawsze.
Cyceron był pierwszym myślicielem prawnikiem.
Państwo należy rozważać w kategoriach prawniczej kompetencji i uprawnień - ten pogląd nie miał odpowiednika w myśli greckiej.
Człowiek ma „wrodzony pęd do życia zbiorowego” jak twierdził wcześniej Arystoteles, ale zdaniem Cycerona, żeby mówić o państwie potrzebne są prawa i władza.
Państwo - oparty na przepisach prawa związek obywateli.
Cyceron rozbudował Arystotelesowską triadę, rodzina, gmina, państwo, na coniugium, civitas (odpowiednik greckiej polis), gens, societa humana).
Wszechświat jest poddany rządom Boga.
Linii filozofii moralnej ( reprezentowanej przez Senekę):
Brak zainteresowania problematyką instytucji politycznych.
Prawo naturalne uznane za zespół nakazów mało przydatnych.
Wspólnota ludzka, której szukał Senekę nie była strukturą polityczną; społeczeństwo a nie państwo.
Państwo to zło konieczne.
Wspólnota ludzka nie potrzebuje rządu ani praw, bo nie jest zepsuta, konieczne natomiast jest współdziałanie a nie instytucja państwa.