Przeciwdziałanie chorobom zakaźnym - profilaktyka
W celu zapobiegania występowaniu chorób zakaźnych i inwazyjnych i ich szerzeniu się oraz zapewnienia dobrych warunków zoohigienicznych w pomieszczeniach dla zwierząt, należy przeprowadzać następujace działania profilaktyczne:
deratyzację,
dezynsekcję,
odkażanie,
Deratyzacja - niszczenie gryzoni w pomieszczeniach inwentarskich. Gryzonie, a zwłaszcza szczury, jako nosiciele wielu drobnoustrojów i pasożytów przyczyniają się do przenoszenia m.in. salmonelozy, listeriozy, brucelozy, leptospirozy, czy też innych jednostek chorobowych. Ponadto obecność tych zwierząt często przyczynia się do tworzenia stałych ognisk chorobowych. Zaznaczyć należy również, iż gryzonie poprzez swoje wydaliny zanieczyszczają karmę zwierząt, jak również często rywalizują ze zwierzętami o pokarm - szczególnie dotyczy to utrzymania zwierząt z komputerowym systemem zadawania pasz. Stanowi to dość poważny problem zakładając, iż jeden szczur potrzebuje dziennie około 40-100g pokarmu, a samica rodzi rocznie od 2 do 6 miotów liczących około 6 młodych. Zwierzęta te wyrządzają również straty mechaniczne, gdyż stale rosnące zęby u tego gatunku wymagają ciągłego ścierania, wobec czego dochodzi do uszkodzeń maszyn, przewodów, czy też ścian budynków.
W ostatnich latach obserwujemy znaczny wzrost populacji gryzoni, szczególnie po powodziach. Wzrasta wówczas możliwość zachorowań ludzi i zwierząt na choroby przenoszone przez te zwierzęta.
Do niszczenia gryzoni (szczury, myszy) można zastosować:
a) środki chemiczne:
rodentycydy (IV klasa toksyczności) - preparaty zawierające takie substancje czynne (α-naftylotiomocznik) prowadzą do uszkodzenia śródbłonka naczyń krwionośnych, a następnie obrzęku płuc. Preparaty te można wykorzystać w postaci trutki dodając je do paszy lub rozsypywać na ścieżkach wędrówek szczurów;
rodentycydy antykoagulacyjne (III klasa toksyczności) - preparaty zaliczane do tej grupy hamują wytwarzanie protrombiny, co z kolei prowadzi do zaburzeń krzepliwości krwi i krwotoków,
fosforek cynku (II klasa toksyczności) - preparat ten najczęściej podaje się z ziarnem. Mechanizm działania tej trutki widoczny jest poprzez zaburzenia w układzie krwionośnym i nerwowym,
preparaty kumarynowe, np. tomorin pylisty - preparat stosuje się do posypywania ścieżek gryzoni. Zwierzęta te przy oblizywaniu kończyn wnoszą truciznę bezpośrednio do przewodu pokarmowego,
ostatnio stosuje się metody odstraszania gryzoni przy pomocy metod akustycznych.
Pozytywne efekty przy niszczeniu gryzoni uzyskujemy tylko przy kompleksowym ich niszczeniu, tzn. usuwanie ich z pomieszczeń inwentarskich, magazynów, czy przyległych domostw.
Dezynsekcja - niszczenie insektów (stawonogów) w budynkach inwentarskich. Insekty (muchy, komary, kleszcze) przyczyniają się do rozpowszechniania zarazków - w sposób mechaniczny, czyli na odnóżach, a także poprzez namnażanie się w organizmie. Tak więc za ich pośrednictwem dochodzi do przenoszenia bakterii, wirusów, jaj pasożytów, czy też grzybów, a wraz z tym szerzenia się chorób takich jak: listeria, salmoneloza, tularemia, bruceloza, kleszczowe zapalenie mózgu itp. Mniejsze znaczenie w przenoszeniu zarazków mają obecnie pchły i wszy. Do zwalczania owadów używa się preparatów insektobójczych. W przypadku much zaleca się stosowanie chemosterylantów, które pobrane z pokarmem powodują sterylizację układu rozrodczego.
Znane w kraju preparaty insektobójcze to:
preparaty fosforoorganiczne (zwierające substancje czynne jak: malation, dichlorofos, metyloparation),
karbaminiany (główną substancją aktywną jest tu karbaryl),
w ostatnich latach stosowano również preparaty insektobójcze dodawane do paszy dla zwierząt - okazało się jednak, iż obniżają produkcyjność zwierząt, a ponadto zapach preparatu zmienia smak mleka i jaj.
Odkażanie - zabieg ma na celu niszczenie drobnoustrojów znajdujących się w określonym środowisku. Ze względu na wzrastające występowanie infekcji pokarmowych w populacji ludzkiej coraz częściej zwraca się baczniejszą uwagę na dokładne przeprowadzanie odkażania. Wprawdzie zatrucia powstają w wyniku rozkładu gnilnego żywności, jednak przyczyny mogą tkwić już przy samym pozyskiwaniu żywności pochodzenia zwierzęcego skażonej mikrobiologicznie, bądź też w powstawać na skutek niewłaściwej higieny zakładów produkcyjnych, czy też wstępnie przygotowujących produkty do sprzedaży, np. mleko w gospodarstwie.
Uwzględniając cel wykonywanego zabiegu wyróżniamy:
odkażanie zapobiegawcze - zapobiega szerzeniu się drobnoustrojów w miejscu okresowego, czy też stałego przebywania zwierząt. Zabieg przeprowadza się zawsze przed wprowadzeniem zwierząt do pomieszczenia, jak i po opuszczeniu;
odkażanie okresowe - zapobiegawczo, przeprowadza się okresowe odkażanie wody, czy też placów skupu;
odkażanie bieżące - zabieg ten przeprowadza się w czasie istnienia choroby, aby nie dopuścić do rozsiewania zarazków;
odkażanie końcowe - przeprowadza się po wygaśnięciu choroby i usunięciu zwłok zwierząt padłych, aby nie dopuścić do zakażenia nowego stada.
W zależności zaś od stopnia niszczenia drobnoustrojów wyróżniamy:
sanityzację - w procesie tym dochodzi do usunięcia, a nie zabicia drobnoustrojów (płukanie, czy mycie z dodatkiem detergentów).
dezynfekcję - podczas tego procesu dochodzi do niszczenia form wegetatywnych drobnoustrojów,
sterylizację - w procesie tym dochodzi do niszczenia form wegetatywnych i przetrwalnikowych drobnoustrojów.
W procesie mycia, szczególnie urządzeń, zaleca się przeprowadzenie płukania wstępnego. Usuwanie resztek zachodzi trójfazowo poprzez wypychanie, mieszanie i dyfuzję. W przypadku mycia właściwego dochodzi do współdziałania energii cieplnej, chemicznej i mechanicznej, a poprzez to wzrasta skuteczność mycia. Efektywność mycia wzrasta również przy zastosowaniu przepływu powietrza w roztworze, czy też ultradźwięków o częstotliwości 20-40 kHz. Każdy proces mycia należy zakończyć dokładnym płukaniem powierzchni. Jak wiadomo, nawet dokładne mycie nie zapobiega jednak dalszemu rozwojowi drobnoustrojów, gdyż zawsze pozostają śladowe ilości związków na podłożach stanowiących doskonałą dla nich pożywkę. Szczególnie dotyczyć to może bakterii rodzaju Salmonella, Pseudomonas, czy Klebsiella. Dlatego też zaleca się przeprowadzanie dezynfekcji chemicznej lub fizycznej (promienie UV).
W praktyce większe znaczenie uzyskała dezynfekcja chemiczna, dlatego też określono najistotniejsze cechy jakimi powinien się charakteryzować dobry środek odkażający:
szerokie spektrum działania (bakteriobójcze, grzybobójcze i wirusobójcze);
aktywność preparatu nie powinna ulegać obniżeniu pod wpływem zmiennych czynników środowiskowych, jak: pH, substancja organiczna, środki powierzchniowo-czynnne, czy wilgotność względna;
nie wykazywać toksyczności w stosunku do ludzi i zwierząt;
nie przenikać do środków spożywczych oraz nie zmieniać ich cech organoleptycznych, czy też kumulować się w produktach czy materiałach;
dość szybko ulegać biodegradacji w środowisku;
powinien być tani i łatwy w stosowaniu.
Stosowane w kraju środki często jednak nie spełniają wyżej wymienionych wymogów, a słaba ich skuteczność dotyczy zarodników czy wirusów. Dlatego też zaleca się preparaty wieloskładnikowe - najnowsze są określane jako preparaty dezynfekcyjno - myjące. Ułatwiają one penetrację środka w głąb powierzchni roboczej. W tabeli 28 przedstawiono niektóre mechanizmy działania środków dezynfekcyjnych na niszczenie drobnoustrojów.
Charakterystyka wybranych grup środków dezynfekcyjnych:
Preparaty na bazie aldehydów:
Preparaty te zawierają jako substancje czynne aldehydy np. formaldehyd. Charakteryzują się szerokim spektrum działania, jednak wymagają dłuższego kontaktu z odkażanymi powierzchniami. Ze względu na wysoką toksyczność, czy też działanie drażniące i alergenne wymagają szczególnych środków ostrożności. Preparaty te ulegają powolnej biodegradacji.
Preparaty na bazie alkoholi:
Preparaty stosowane zazwyczaj do odkażania sprzętu chirurgicznego, czy aseptyki rąk.
Czwartorzędowe związki amoniowe (QAC):
Grupa ta jest określana jako preparaty dezynfekcyjno-myjące. Zaletą ich jest silne działanie na formy wegetatywne bakterii, jednak przy obecności substancji organicznych mechanizm ten ulega zwolnieniu.
Preparaty jodoforowe:
Preparaty te wykazują szerokie spektrum działania, nawet w odniesieniu do bakterii i form przetrwalnikowych. Nie wykazują działania drażniącego na skórę i błony śluzowe, a ponadto cechuje je dobre działanie w niskich temperaturach. Mogą być stosowane do dezynfekcji urządzeń w mleczarstwie, czy utrzymaniu zwierząt, a szczególnie zalecane są w profilaktyce schorzeń gruczołu mlekowego. Wadą tych preparatów jest ograniczony zasięg działania w środowisku alkalicznym i przy obecności substancji organicznej. Znane preparaty tej grupy to: Pollena Jod K, Incosan.
Preparaty sporządzone na bazie kwasów:
Preparaty na bazie kwasów wykazują szerokie spektrum działania w stosunku bakterii, wirusów, grzybów, a nawet w doniesieniu do zarodników. Ich zaletą jest oporność na substancje organiczne i dość szybka biodegradacja, zaś wadą - działanie korodujące. Znany preparat to: Steridial W.
Preparaty wydzielające chlor:
Wykazują szeroki zakres działania, ale są wrażliwe na substancje organiczne. Wadami tych preparatów jest działanie drażniące na błony śluzowe i skórę, pozostawanie przykrego zapachu w pomieszczeniach dezynfekowanych i wywoływanie korozji. Często jako substancje czynne tej grupy stosuje się chloraminę (Stalostan F), czy podchloryn sodu.
Preparaty fenolowe:
Wykazują silne działanie bakteriobójcze nawet w środowisku zanieczyszczonym substancją organiczną. Zaleca się stosowanie tych preparatów na powierzchnie silnie zanieczyszczone i trudno dostępne, ale nie w obecności zwierząt. Preparaty te cechuje szczególnie silne działanie w środowisku kwaśnym. Znane preparaty tej grupy to: lizol, lizoform, kreolina, Bioval.
Preparaty nadtlenkowe:
Charakteryzują się szerokim spektrum działania na grzyby, bakterie, czy wirusy, lecz nie wykazują działania drażniącego dla ludzi i zwierząt. Obecnie na rynku znajduje się uniwersalny preparat odkażający pod nazwą Virkon. Preparat o bardzo niskiej toksyczności, gdzie substancją aktywną o silnych właściwościach utleniających jest nadsiarczan potasu. Zaleca się stosowanie tego środka w przemyśle mięsnym, a także przy odkażaniu jaj przeciwko pałeczkom Salmonella.
Preparaty wydzielające tlen:
Wykazują silne właściwości odkażające poprzez uruchomienie mechanizmów utleniających. Nie notowano działania toksycznego, czy drażniącego na ludzi i zwierzęta. Znane preparaty to nadmanganian potasu i nowszy - Halamid.
Efekty odkażania zależą nie tylko od skuteczności środka, ale przede wszystkim od właściwego zastosowania preparatu, czyli stworzenia optymalnych warunków na czas działania środka odkażającego. Należy uwzględnić czynniki środowiskowe, tak aby nie doszło do inaktywacji preparatu.
W ostatnich latach pojawiło się na rynku krajowym wiele nowych preparatów, lecz nie wszystkie są oficjalnie zarejestrowane w Biurze Rejestracji Środków Farmaceutycznych i Materiałów Medycznych Instytutu Leków. Odnotowane tu preparaty otrzymują decyzje dopuszczającą je do użytkowania w hodowli, po ówczesnym przetestowaniu ich w zbliżonych warunkach inwentarskich w Państwowym Instytucie Weterynaryjnym. Preparaty najnowszej generacji to m.in.: Aldekol, Agrosteril, Medisan, Desoform, Steridial W. Preparaty wykazują znaczną aktywność w stosunku do form wegetatywnych bakterii, a nawet działanie prątkobójcze. Obecnie jednak wzrasta zapotrzebowanie na preparaty, które obok skutecznych mechanizmów drobnoustrojobójczych, cechuje możliwość stosowania w dezynfekcji zapobiegawczej, przy obecności zwierząt, przy nieprzerwanym cyklu produkcyjnym, np. Virkon. Istnienie takich preparatów pozwala na podjęcie efektywniejszych kroków w zapobieganiu, czy też zwalczaniu chorób zakaźnych.