Podstawowe definicje
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
to ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych
w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzęta i rośliny, krajobraz oraz klimat
OCHRONA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
to podjęcie lub zaniechanie działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie równowagi przyrodniczej; ochrona ta polega w szczególności na:
1. racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju,
2. przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom,
3. przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego
RÓWNOWAGA PRZYRODNICZA
to stan, w którym na określonym obszarze istnieje równowaga we wzajemnym oddziaływaniu: człowieka, składników przyrody żywej i układu warunków siedliskowych tworzonych przez składniki przyrody nieożywionej
DEGRADACJA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
pogorszenie stanu środowiska naturalnego w wyniku eliminacji elementów lub uszkodzenia struktur systemów przyrodniczych, przeważnie na skutek bezpośredniej lub pośredniej działalności człowieka w skali lokalnej lub globalnej. Może prowadzić do zmniejszenia aktywności oraz liczebności poszczególnych gatunków roślin i zwierząt
DEWASTACJA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
nieodwracalne zniszczenie środowiska przyrodniczego na danym terenie powstałe w wyniku oddziaływania zewnętrznych czynników prowadzących do złamania równowagi biologicznej
KLASYFIKACJA TERENÓW ZDEGRADOWANYCH
Paprzycki (1956) podzielił nieużytki poprzemysłowe na:
1. ZWAŁY - określane jako powierzchnie wypukłe
w zależności od ukształtowania dzielą się na:
- stożkowe i kopulaste - o znacznej wysokości, stosunkowo małej podstawie i stromych stokach
- stołowe - odpady zwałowane w formie płaskich wzniesień
- grzbietowe - zwały o kształtach zbliżonych do grobli, charakteryzujące się wydłużoną, wąską partią szczytową ze
-stromymi stokami
- płaskie - zwały wyrównujące do poziomu otoczenia wszelkie zagłębienia terenu, sztuczne lub naturalne
w zależności od termiki zwałowiska dzielą się na:
- palące się, czyli wszystkie zwały termicznie czynne, niezależnie od tego, czy dym bądź płomień wydobywa się z nich czy nie
- nieczynne, czyli wszystkie zwały, na których procesy termiczne już się zakończył
2. WYKOPY- określane jako powierzchnie wklęsłe
uwzględniając: gałęzie przemysłu, morfologie terenu, skład mechaniczny gruntów oraz stopień ich stabilizacji i pokrycia roślinnością
SZKODY GÓRNICZE
wpływy bezpośrednie - polegające na wyłączeniu terenów przyrodniczo użytkowanych dla potrzeb danego zakładu górniczego
wpływy pośrednie - którego oddziaływanie nieraz doprowadza do niezamierzonych zmian elementów środowiska
Skutkiem bezpośrednich i pośrednich wpływów są zmiany geomechaniczne, hydrologiczne i przyrodnicze
Warunki górniczo-geologiczne decydują o charakterze deformacji, pojawiających się w wyniku eksploatacji głębinowej węgla jako:
CIĄGŁE DEFORMACJE POWIERZCHNI
łagodne obniżenia terenu nad polem eksploatacji z deformacjami wtórnymi np. przemieszczeń i odkształceń gruntów
NIECIĄGŁE DEFORMACJE POWIERZCHNI
na małych obszarach w postaci zapadlisk terenowych, lejów, rowów, szczelin, tąpnięcia, wstrząsy, zalewiska itp.
KOMPENSACJA PRZYRODNICZA
to zespół działań obejmujących w szczególności roboty budowlane, roboty ziemne, rekultywację gleby, zalesianie, zadrzewianie lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej na danym terenie, wyrównania szkód dokonanych w środowisku przez realizację przedsięwzięcia i zachowanie walorów krajobrazowych
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych,
z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń
REKULTYWACJA PRZYGOTOWAWCZA (DOKUMENTACYJNA)
pierwsza faza rekultywacji, obejmująca rozpoznanie i ustalenie kierunku zagospodarowania zdegradowanych przez przemysł, górnictwo lub inne gałęzie gospodarki
TECHNICZNA (PODSTAWOWA)
druga faza rekultywacji obejmuje:
-odpowiednie ukształtowanie rzeźby terenu przez wypełnienie występujących wyrobisk nadkładem w układzie najkorzystniejszym dla przyszłego zagospodarowania
-wyrównanie powierzchni zwałów, nadanie zboczom odpowiednich nachyleń, tworzenie tarasów (stopni jeżeli h=10m)
-właściwe ukształtowanie warunków wodnych (gospodarka na terenie przekształconym i na terenach przyległych)
-całkowite lub częściowe odtworzenie gleb metodami technicznymi np. nadkłady, izolacja utworów toksycznych, użyźnienie jałowych
-budowa dróg dojazdowych, mostów, przepustów
BIOLOGICZNA (SZCZEGÓŁOWA, SPECJALNA)
trzecia faza rekultywacji obejmuje:
-zabezpieczenie stateczności zboczy obudową biologiczną
-regulację lokalnych stosunków wodnych przez budowę niezbędnych urządzeń melioracyjnych i ochronę wód przed zanieczyszczeniem
-przeciwerozyjną obudowę roślinnością pionierską zboczy i wierzchowin zwałów oraz skarp i spągu wyrobisk oraz magazynowanie wody w dołach poeksploatacyjnych przeznaczonych na zbiorniki wodne
METODY OCENY WARUNKÓW REKULTYWACJI BIOLOGICZNEJ
metoda Tadeusza Skawiny:
uwzględnia trzy cechy różnicujące zakres i stopień trudności rekultywacji: rzeźbę terenu, przydatność rekultywacyjną gruntu do rekultywcji (klasy od A do D, wyznaczone na podstawie wartości liczby bonitacyjnej; klasę E wyróżnia się ze względu na toksyczność gruntu) i stosunki wodne
metoda gleboznawcza:
wyrazem przyrodniczych warunków rekultywacji biologicznej jest jakość siedliska: skład mechaniczny warstwy powierzchniowej, odczyn gruntu, zasobność w składniki pokarmowe, zdolność do retencjonowania wody dostępnej dla roślin oraz aeracja utworów i dodatkowo jako uzupełnienie rzeźba terenu, mezo-i mikroklimat. Jego trafne rozpoznanie decyduje o efektach rekultywacji i przyszłe zagospodarowanie nieużytku
metoda fitosocjologiczno-glebowa:
stosowana na nieużytkach, gdzie w drodze sukcesji samorzutnie wkracza roślinność. Wykorzystuje się w tej metodzie wartość wskaźnikową roślin, która informuje o stanie warunków w danej chwili (metoda gleboznawcza), jak również zachodzących zmianach. Roślinność spontaniczna ma rolę przedplonu i często spełniają najwcześniejszą przeciwerozyjną ochronę zboczy
ZAGOSPODAROWANIE
kontynuacją rekultywacji jest proces zagospodarowania biologicznego, które ma na celu przywrócenie gospodarczej użyteczności terenom poeksploatacyjnym i odbywa się w dwóch fazach:
zagospodarowanie przedplonowe
przedłużenie rekultywacji biologicznej, obejmującej, w zależności od kierunku zagospodarowania, zadrzewienie lub zalesienie przedplonowe albo realizację płodozmianu rekultywacyjnego dla wzmożenia procesów glebotwórczych i wytworzenia gleby; prace hydrotechniczne celem utworzenia zbiornika wodnego, jego zarybienia
zagospodarowanie docelowe
stanowi przejście do pełnej produkcji roślinnej, obejmując dalsze czynności, np. na terenach leśnych przebudowy drzewostanów na docelowe, na terenach rolniczych zastosowanie płodozmianu rekultywacyjnego, na innych terenach ostatecznie ukształtowanie dla potrzeb gospodarki wodnej i komunalnej
KIERUNKI ZAGOSPODAROWANIA
rekultywację można prowadzić w kierunkach:
rekultywacji rolniczej, przygotowującej teren do użytkowania i produkcji rolniczej i ogrodniczej, np. pod grunty orne, łąki i pastwiska, sady i ogrody
rekultywacji leśnej, przygotowującej teren do zagospodarowania
i użytkowania leśego pod lasy, plantacje, tereny zadrzewione
rekultywacji specjalnej, zajmującej się zagospodarowaniem wyrobisk jako ewentualnych zbiorników wodnych lub przygotowując zwały i wyrobiska do użytkowania jako parki, zieleńce, tereny zielone, tereny wypoczynku, boiska itp.
ZALECANA LITERATURA:
Dobrzański B., Zawadzki S. (red.) 1995. Gleboznawstwo, PWRiL
Dwucet K., Krajewski W., Wach J. 1992. Rekultywacja i rewaloryzacja środowiska przyrodniczego. Skrypty Uniwersytetu Śląskiego, nr 478, Katowice.
Górka K., Poskrobko B., Radecki W. 1995. Ochrona Środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Greszta J., Morawski S. 1972. Rekultywacja nieużytków poprzemysłowych. PWRiL, Warszawa.
Krzaklewski W. 1990. Analiza działalności rekultywacyjnej na terenach pogórniczych w głównych gałęziach przemysłu wydobywczego w Polsce. SGGW, Centralny Program Badań Podstawowych, z. 44, Akademia Rolnicza, Warszawa.
Krzaklewski W. 2001. Rekultywacja obszarów pogórniczych
i poprzemysłowych. Metody rekultywacji (1). Aura 9: 20-23.
Kuźnicki F., Białousz S., Skłodowski P. 1979. Podstawy gleboznawstwa
z elementami kartografii i ochrony gleb. PWN, Warszawa.
Lipiński A. 2002 i późniejsze wydania. Prawne podstawy ochrony środowiska. Zakamycze.
Maciak F. 1999 i późniejsze wydania. Ochrona i rekultywacja środowiska. Wyd. SGGW, Warszawa.
Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. 2001.62.627 z dnia 20 czerwca 2001 r.)
Siuta J. 1985. Zasady badania gleb i roślin w ochronie środowiska. Instytut Kształtowania Środowiska, Warszawa.
Siuta J., Kucharska A. 1997. Wieloczynnikowa degradacja ziemi w Polsce. Instytut Ochrony Środowiska. Warszawa.
Strzyszcz Z. 1981. Wpływ działalności przemysłowej na zmiany środowiska glebowego. Archiwum Ochrony Środowiska 1: 149-159.