1.Swiatopogląd pozytywizmu- reprezentanci w filozofii europejskiej.
Poglądy filozoficzne i postawy
1. Główni przedstawiciele filozofii:
A.COMTE "Wykłady filozofii pozytywnej" - filozofia pozytywna:
filozofia pozytywna ma sens praktyczny - ma służyć poprawie życia, badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem;
cel tej filozofii - uzyskiwać wiedzę pewną;
wzorem postępowania filozofa są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia) i ich metody: eksperyment i obserwacja;
przedmiotem badań mogą być tylko fakty fizyczne, a nie psychiczne, gdyż o psychice wiedzy pewnej posiąść nie można;
HERBERT SPENCER "Wstęp do socjologii" - ewolucjonizm
był uczniem Darwina;
propagował ideę ewolucjonizmu, czyli myśl, że cała rzeczywistość podlega stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa;
ta ewolucja to rozwój i postęp ludzkości;
u podstaw jego myśli leżała biologia;
HIPOLIT TAINE "Rasa, środowisko, moment" -determinizm
uważał, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez zespół czynników - oznacza to, że jest zdeterminowane, bo "determino" znaczy "ograniczam";
zdeterminowany przez różne okoliczności jest pisarz;
"determinaty" człowieka to: rasa (jakie cechy dziedziczy), środowisko (gdzie się wychowuje), moment dziejowy (w jakiej chwili historycznej żyje);
JOHN STUART MILL "Co to jest utylitaryzm?" - utylitaryzm
głosił "użyteczność" wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury;
wszystko, co czyni człowiek, powinno przynosić pożytek społeczeństwu, nauczać, wychowywać, krzewić ideały moralne itd. (tylko takie działania mają sens);
na postulowaniu "użyteczności" polega utylitaryzm.
2. Kierunki filozoficzne
MONIZM PRZYRODNICZY:
jedność świata natury i ludzi - cały świat podlega tym samym prawom;
stosowanie do badania sfery ludzkiej metod biologii i fizyki, eksperymentu i obserwacji;
SCJENTYZM:
zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, gdyż tylko ona jest źródłem rzetelnej wiedzy;
PRAKTYCYZM:
stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich urzeczywistnienia; odwrotność romantycznego "mierz siły na zamiary"
AGNOSTYCYZM:
zakłada, że nie można do końca poznać świata i praw nim rządzących;
są rzeczy, których rozum nie ogarnia - są i będą, lecz nie należy się nimi zajmować;
badać trzeba tylko dostępne zmysłom zjawiska i ich związki;
ORGANICYZM:
pochodna ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia biologa;
traktowanie społeczeństwa jako organizmu - jeśli zachoruje drobna nawet jego część, to całe społeczeństwo to odczuje;
RELATYWIZM:
głosi, że pojęcia takie jak dobro, zło, piękno, prawda są względne, zależne od relacji i okoliczności (czyli są relatywne)
MINIMALIZM:
człowiek powinien zajmować się tylko tym zbiorem zagadnień, który jest mu dostępny i możliwy do zbadania;
NATURALIZM:
krytykowany i odrzucany przez Sienkiewicza za zajmowanie się marginesami, a nawet "rynsztokami życia";
obrazy Powiśla w "Lalce";
pisarze przyjmują postawę uczonych - badaczy przyrody;
podstawowy postulat to obiektywizm (dydaktyzm odsuwa się na plan dalszy);
Gatunki literackie
nowela
opowiadanie
powieść
powieść tendencyjna
powieść realistyczna
powieść historyczna
obrazek poetycki
artykuł programowy
felieton
reportaż
Prądy estetyczne epoki:
Realizm - kreowanie świata przedstawionego utworu literackiego w sposób wiernie oddający rzeczywistość obiektywną, zastaną przez twórcę. Dostrzec tu można powrót do znanej w starożytności zasady mimesis - obrazowania, naśladowania. Pisarz osiąga zamierzony cel przez wnikliwą obserwację, rzetelną wiedzę o społeczeństwie i prawach rządzących w świecie. Bohaterami utworów literackich są przeciętni, nie wyróżniający się z otoczenia ludzie. Najwłaściwszą formą literacką jest powieść - jako posiadająca największe możliwości przedstawiania rzeczywistości. W powieściach (opowiadaniach) nadrzędna jest rola wszechwiedzącego narratora, reprezentującego wszechstronną wiedzę o świecie. Twórcami prozy realistycznej są między innymi Francuzi - H. Balzac "Ojciec Goriot", Stendhal, Anglik - K. Dickens, Rosjanie - Lew Tołstoj "Anna Karenina", F. Dostojewski "Zbrodnia i kara".
Odmianą realizmu jest realizm krytyczny (występujący w literaturze polskiej na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku), kiedy rzeczywistość obiektywna zostaje w dziele literackim poddana krytyce. Twórca występuje w stosunku do niej z pozycji ideologa pozytywistycznego, który poddaje surowej ocenie wszelkie przejawy niezgodności z założeniami epoki. Do najwybitniejszych osiągnięć realizmu krytycznego należą liczne dzieła E. Orzeszkowej, H. Sienkiewicza, B. Prusa (przede wszystkim "Lalka"), M. Konopnickiej.
Naturalizm (weryzm) - prąd ten powstał we Francji, wywodził się z twórczości G. Flauberta, braci E. i J. Goncourt oraz z podstaw filozofii H. Taine'a. Twórca i teoretyk naturalizmu E. Zola pragnął upodobnić metody stosowane w dziele literackim do metod, jakimi posługują się nauki eksperymentalne. naukowość polegać miała na postawie skrajnie obiektywistycznej. Pisarz nie miał prawa podporządkować obrazu świata założonym z góry tendencjom, występować w roli komentatora, przedmiotem jego zainteresowania miały być zjawiska świata współczesnego w postaci surowej. W Polsce teoretykami naturalizmu byli: A. Sygietyński, A. Dygasiński. S. Witkiewicz, B. Prus.
Nazwa pozytywizmu pochodzi od terminu zawartego w dziele francuskiego filozofa Augusta Comte'a Kurs filozofii pozytywnej. "Pozytywny" - realny, użyteczny, pewny i ścisły, względny (nie absolutny). W ten sposób pozytywizm rozwinął się w Anglii i opierał się na zaufaniu do nauki, na metodzie empirycznej i ówczesnej wiedzy przyrodniczej, był wynikiem rozwoju kapitalizmu, a więc głęboko antyfeudalny.
Pozytywizm polski bazował na programie ekonomiczno-społecznym tzw. pracy organicznej (patrz niżej). Wzmocnienie kierunku nastąpiło po upadku powstania styczniowego, kiedy nawiązano do francuskich i angielskich myślicieli (John Stuart Mill, Herbert Spencer, Henry Thomas Buckle). Program pozytywistyczny ogarnął również literaturę (oprócz estetycznych także cele dydaktyczne), dlatego "pozytywizm" w Polsce oprócz światopoglądu i programu społecznego oznacza również epokę literacką. Pozytywizm polski był znacznie opóźniony w stosunku do krajów Zachodniej Europy. Powodem były warunki wewnętrzne kraju pozbawionego państwowości i rozdzielonego pomiędzy trzech zaborców. W poszczególnych zaborach odmienny stopień rozwoju miały procesy społeczno-ekonomiczne, różnił się też stopień ograniczeń, cenzur, nacisków i represji.
scjentyzm - pogląd związany z empiryzmem, według którego prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości można uzyskać tylko poprzez poznanie naukowe, tzn. oparte na osiągnięciach poszczególnych dyscyplin nauk szczegółowych (A. Comte)
ewolucjonizm - między innymi kierunek filozofii II połowy XIX wieku inspirowany przez teorię Darwina i system filozoficzny H. Spencera, którego głównym założeniem była koncepcja zmienności i postępowego rozwoju całej rzeczywistości (zwłaszcza społecznej). Rozwój ma charakter ewolucyjny (ciągły, stopniowy i jednokierunkowy), dotyczy całej ludzkości, jak również pojedynczych społeczeństw, instytucji i dziedzin kultury.
utylitaryzm - koncepcja etyczna, zgodnie z którą najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania (zwłaszcza moralnego, społecznego i politycznego powinno być "największe szczęście największej liczby ludzi" (hedonizm), (J.S. Mill)
agnostycyzm - pogląd filozoficzny, negujący możliwość poznania obiektywnej rzeczywistości lub pewnych jej aspektów, fragmentów, zwłaszcza "istoty rzeczy" (Immanuel Kant: "rzeczy same w sobie" - przestrzeń, czas, przyczyna, jedność, wielość itp.), prawidłowości i praw rozwoju świata.
monizm przyrodniczy - pogląd przeciwstawny dualizmowi, zgodnie z którym natura rzeczywistości (bytu) jest jednorodna, istnieje tylko jedna substancja materialna lub duchowa.
2. Charakterystyka sytuacji w trzech zaborach:
ZABÓR AUSTRIACKI - GALICJA.
Kryzys rolnictwa wywołany konkurencją Stanów Zjednoczonych, powolna mechanizacja - spowodowana brakiem funduszy; przewaga drobnych gospodarstw własnościowych. W przemyśle zaznaczył się ogólny słaby wzrost produkcji, rozpoczęto wydobycie ropy naftowej.
Dzięki autonomii galicyjskiej nastąpił rozwój szkół i instytucji kulturalnych - działały dwa polskie uniwersytety (krakowski i lwowski), a w roku 1871 powstała Akademia Umiejętności. Istniały polskie teatry. Swoboda druku umożliwiała wydawanie publikacji, które nie mogłyby ukazać się w innych zaborach.
Warstwy dominujące to rodowa arystokracja i bogate ziemiaństwo, konserwatywne i odnoszące się z niechęcią do działań powstańczych i rewolucyjnych.
We Lwowie powstaną organizacje socjalistyczne, a także rozwinie się ruch chłopski.
ZABÓR PRUSKI
W rolnictwie utrwalił się model kapitalistyczny, produkcja zbożowa przestawiona na hodowlę (zbytek na rynku niemieckim), wysoki poziom mechanizacji. W przemyśle produkcja ma tendencje wzrostowe (głównie Śląsk i Wielkopolska), pojawiają się nowe struktury przemysłowe (spółki akcyjne). Następuje gwałtowny proces urbanizacji, nowoczesną infrastrukturę tworzy rozwinięta sieć kolejowa i łączności (telegraf, telefon, poczta).
Ludność poddana germanizacji - osłabienie życia kulturalnego. Ograniczenie działań oświatowych i społecznych na terenie Poznańskiego. Powstały instytucje naukowe (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk), biblioteki, wydawnictwa i czasopisma (Tygodnik Poznański).
ZABÓR ROSYJSKI - głównie KRÓLESTWO POLSKIE
Kryzys rolnictwa (konkurencja USA), połowa użytków rolnych zajęta przez małe gospodarstwa; mechanizacja dopiero na początku XX wieku. Rozwój przemysłu po otwarciu granicy Cesarstwa: przemysł chemiczny (Łowicz), farmaceutyczny (Pabianice), włókienniczy (okręg łódzki). Następuje ogólny wzrost produkcji przemysłowej; powstawanie spółek akcyjnych. Rozwój urbanizacji (Warszawa i Łódź).
Narastająca rusyfikacja, ograniczenie możliwości pracy oświatowej, naukowej i kulturalnej (działalność generała - gubernatora). Rosyjski językiem urzędowym; Warszawa miastem gubernialnym - traci status stolicy. Trwa stan wojenny (do 1914) - uciążliwa cenzura prasy i wydawnictw.
Przemiany społeczne i gospodarcze
Pokonany politycznie kraj, mocno zapóźniony w rozwoju ekonomicznym i społecznym, gdy cała Europa przeżywa wspaniały rozkwit cywilizacji, wlec się może jedynie w ogonie państw wolnych i budujących dobrobyt swych obywateli. Zrozumiało to młode pokolenie Polaków i zaczęło głosić nowe, inne sposoby ratowania ojczyzny. W związku z tym za datę początkową pozytywizmu uznaje się rok 1863. Za granicę końcową można uznać w przybliżeniu ostatnie lata XIX w., kiedy pojawiają się kolejne, nowe założenia programowe w literaturze i sztuce.
Postawę polityczną pokolenia popowstaniowego kształtuje przede wszystkim hasło "nie dajmy się wyniszczyć". Kolejne klęski zrywów zbrojnych zrodziły pewność, że naród jest za słaby, by móc liczyć na zwycięstwo w walce z zaborcami. Stąd też zrezygnowano z walki narodowowyzwoleńczej, z działalności konspiracyjnej, na rzecz tzw. trzeźwości politycznej, która daje szansę utrzymania się w jedności i możliwość rozwoju narodu włączonego w organizm polityczny państw zaborczych.
Galicja. Duże swobody polityczne. Wpłynęło to na rozwój szkół i instytucji kulturalnych. W Krakowie i we Lwowie działały polskie uniwersytety, powstała Akademia Umiejętności, polskie teatry i wydawnictwa miały dość szerokie pole działania. Z drugiej strony władze austriackie widziały nasze ziemie przede wszystkim jako zaplecze gospodarcze i dlatego faworyzowały polskie ziemiaństwo. Warstwa ta przybrała wiernopoddańczą postawę wobec Austrii.
Arystokracja wysłała list do cesarza poddający Galicję we
władanie cesarza. Podobnie było z "Teką Stańczyka" (autorstwa czołowych naukowców i publicystów) w której nawoływano do całkowitego posłuszeństwa władzom. Organem prasowym "stańczykowców" był krakowski "Czas". Położenie mas chłopskich było tragiczne.
Zabór pruski. Sytuacja Polaków była znacznie gorsza. Szczególnie pod rządami Bismarcka (kanclerza) zabór pruski podlegał wyniszczającej germanizacji. Ograniczono działalność kulturalną, oświatową, społeczną oraz utrudniono osiedlanie się na nowych terenach.
Zabór rosyjski. Klęska powstania styczniowego, które rozegrało się głównie na tych terenach, sprowadziła na Królestwo szczególne represje. Polacy zostali usunięci z pracy w administracji, językiem urzędowym został rosyjski, rusyfikacją objęto szkoły i urzędy. Warszawa przestała być stolicą, byłym powstańcom konfiskowano majątki, cenzurowano prasę, wydawnictwa i spektakle teatralne.