Samuel Twardowski, Nadobna Paskwalina,
oprac. Jan Okoń, wyd. 2 zm, BN I 87, 1980.
WSTĘP
Samuel Twardowski.
pisał kronikarsko ujęte poematy historyczne, „Nadobna Paskwalina” obok „Dafnis drzewem bobkowym” stanowią część bardziej „literacką” jego twórczości.
Z biografii poety.
„Nadobna Paskwalina” to najbardziej tajemniczy utwór Samuela.
ur. ok. 1595 r. w osadzie Lutynia w kaliskiem, zm. VII 1661 r.
nauka w Kaliszu (jezuickie Kolegium Karnkowskiego); ok. 1612 r. śmierć matki.
1622 r. sekretarz posła do Konstantynopola, żołnierz, ślub ojca i długi Samuela.
prawdopodobnie pobyt na dworach biskupich Macieja i Stanisława Łubieńskich.
tłumaczył: odę 18 z księgi drugiej oraz epodę 2 („Beatus ille, qui procul negotiis”) Horacego.
sprzedał Lutynię, przeniósł się na Podole, po 1631 r. w Zarubińcach koło Zbaraża, opieka Ja-nusza Wiśniowieckiego, biografia: „Książę Wiśniowiecki Janusz” (1646), Janusz zm. 1636 r., ok. 1639 r. Twardowski z Podola przenosi się w kaliskie i poznańskie.
mecenat Bogusława Leszczyńskiego, życie polityczne, „Nadobna Paskwalina” prawdopodob-nie w 1653 r., w tym czasie „Wojna domowa” (dedykowana Krzysztofowi Opalińskiemu, druk 1655 - przed kapitulacją, śmierć drukarza, wdowa po nim dokończyła druk).
W kręgu romansopisarstwa i nowelistyki staropolskiej.
„Nadobna Paskwalina” powstała przez przeniesienie na grunt polski utworu pierwotnie obce-go, hiszpańskiego jak wskazują przesłanki źródłowe i tekstowe.
romans - prozaiczno-fabularny gatunek antyczny, spopularyzowany zwłaszcza w późnym średniowieczu, rozpoczął swą żywotność w Polsce na początku XVI wieku - utożsamił się z nowelą.
romans błazeński, np. „Marchołt”, „Żywot Ezopa Fryga”, „Sowizrzał”; moralistyczne zbiory: „Poncjana, czyli Historyja siedmiu mędrców”, „Historie rzymskie”.
romans rycerski w przekładach: „Historyja o Meluzynie”, Historyja o Otonie”, Historyja o Ma-gielonie”, „Historyja o Fortunacie”; do połowy XVII wieku dominacja przekładów, wzory nie-mieckie i włoskie, druga połowa XVII wieku wzorce francuskie i hiszpańskie.
„Nadobna Paskwalina” wykazuje cechy charakterystyczne dla przełomu, pozostawał w kręgu polskich tradycji i wykazywała nowe tendencje.
Wokół genezy „Nadobnej Paskwaliny”.
Źródło romansu.
Twardowski nie podawał utworów, z których korzystał w pracy twórczej.
na karcie tytułowej „Nadobnej Paskwaliny”: „z hiszpańskiego świeżo w polski przemieniona ubiór”.
należy odrzucić tezę, że jest to przekład z hiszpańskiego dokonany przeze Twardowskiego, raczej nie znał tego języka.
w Bibliotece Archidiecezjalnej przy Seminarium Metropolitalnym w Warszawie znaleziono prozaiczny przekład z hiszpańskiego pt. „O Nadobnej Paskwalinie”, jako prze gładkość swą od Wenusa ucierpieć miała” - nie wiadomo, czy Twardowski korzystał z tego utworu; charak-ter pseudohistoryczny, tendencje wierności, np. wzmianki o Filipie II nieprzydatne na gruncie polskim; utwór nieznany w Hiszpanii.
Czas powstania.
„Nadobna Paskwalina” nie powstała w jednym, ciągłym okresie, część mogła już powstać ok. 1643 r, do ok. 1653 r., data druku: 1655 r.
„Nadobna Paskwalina” wobec oryginału.
różni się od oryginału systemem stylistycznym: poetyczno-retoryczny, a nie konserwacyjno-potoczny; ma 3950 wierszy, objętość przewyższa o co najmniej 875 wierszy, tj. o 22 %.
utwór Twardowskiego jest bogatszy w treść i formę, wprowadza nowe myśli, wykorzystuje no-we środki stylistyczne, lecz bez trudu możemy „odsłonić” kształt początkowy.
utwór Twardowskiego powtarza nie tylko fabułę, ale sam tok narracji, a nawet tok i argumen-tację poszczególnych wypowiedzi.
poetyzacja prozy - to jeden z podstawowych przekształceń pierwowzoru.
peryfraza - najczęstszy środek stylistyczny utworu, odpotocznienie i uniezwyklenie; uplasty-cznia i dramatyzuje fabułę pierwowzoru; wprowadza treści erudycyjne, zwłaszcza motywy i wątki miłosne; opis podróży.
„Nadobna Paskwalina” wobec „Dafnidy”.
elementy z „Dafnidy” stanowią w „Nadobnej Paskwalinie” 11 %.
tekst „Dafnidy” posłużył Twardowskiemu do przekształceń gatunkowych pierwowzoru.
parafrazuje Twardowski „Dafnidę” m.in. w opisach żalu Paskwaliny nad sobą, jej wyglądu, stanów wewnętrznych, przyrody nadmiar mitologicznych realiów w porównaniu do pierwo-wzoru (czerpane z „Dafnidy”).
motyw dodany przez Twardowskiego: droga wewnętrznego doskonalenia się i dobrej sławy.
z „Dafnidą” łączy też „Nadobną Paskwalinę” ideał „złotej mierności”, cnoty.
Wokół treści „Nadobnej Paskwaliny”.
Świat przedstawiony utworu.
pozostaje częściowo w kręgu mitologii; realizuje się duch potrydenckiej reformy, zmierzającej do przyswojenia dziedzictwa kultury antycznej, przy jednoczesnym wyzuciu go ze znaczeń pogańskich; realizuje się też tradycja renesansu, związana z podejmowaniem aktualnych pro-blemów poprzez czysto zewnętrzny obraz antyku czy mitologii.
Idea utworu.
myśl przewodnia utworu: ideał „poczciwej sławy”.
dwie strony życia człowieka to dwa wzory: pieszczony i próżniaczy (vita voluptaria) oraz akty-wny (vita activa), pozostający w łączności z życiem kontemplacyjnym (vita contemplativa).
wzór osobowy niewiasty, przezwyciężenie samej siebie, własnych namiętności, próby pogłę-bienia sylwetki wewnętrznej bohaterów.
prezentacja przemiany duchowej Paskwaliny.
Kształt epicki „Nadobnej Paskwaliny”.
Z problemów narracji.
w „Nadobnej Paskwalinie” narracja stanowi zasadniczy sposób wypowiedzi; występuje tu nar-rator konkretny, obecny w utworze, który ujawnia się w toku opowiadania i tworzy je niejako „na oczach” słuchaczy / czytelników.
opowiadanie w trzeciej osobie nie stanowi jedynej formy podawczej, występują tu przytocze-nia (duża rola monologów w narracji), autor dyskretnie się ujawnia (np. poprzez ironię); wy-stępują fragmenty narracji podobnej do narracji z powieści poetyckiej romantyzmu.
inna narracja przy użyciu czasu przeszłego (opis minionych wydarzeń) i przyszłego (wiesz-czy).
Kompozycja.
wbrew romansowej tradycji akcja nie toczy się wartko i nie zmierza konsekwentnie do końca, raczej „akcja” duchowa, brak sielankowego obrazu świata, ruch w ramach scen epizodycz-nych.
brak dynamizmu, rola aspektu duchowego.
Twardowski chciał nadać romansowi cechy regularnego gatunku - eposu.
ożywienie i udramatyzowanie opisów, szczegółowość.
Konstrukcja postaci.
psychologiczny portret Paskwaliny.
odmienność natury kobiecej - refleksyjność, głębsze przeżywanie procesów emocjonalnych.
Wersyfikacja.
13-zgłoskowiec stychiczny (na gruncie polskim należał już do tradycji), rymy parzyste.
izosylabizm, rymy żeńskie, paroksytoniczny akcent w klauzuli.
Kształt stylistyczny utworu.
fonetyczne kolokwializmy spełniają wersotwórczą funkcję kształtowania rymów.
frazeologia; liczne przysłowia (ok. 70), głównie potoczne (często z terminologii myśliwskiej i wojskowej).
z drugie strony poetyzacja języka - słownictwo łacińskie; hiperbole, peryfrazy, porównania, plastyczność, dynamizm; instrumentacja głoskowa.
TEKST
dedykacja dla Krzysztofa Opalińskiego (wojewody poznańskiego, zm. 1655).
punkt.
inwokacja do Feba - Apollina.
miasto w Hiszpanii (nieścisłość - w Portugalii) - Lisbona.
o Atantydzie, w Lizbonie panowały kobiety, Wenus uciekła z Cypru zajętego przez Turków.
opis pałacu Wenus, m.in. malowidła Apellesa z Kolofontu (IV wiek p.n.e., u Aleksandra Wiel-kiego), naprzeciwko niego pałac Paskwaliny.
Paskwalina uważała się za równie piękną jak Wenus, próżność, pycha, kokieteria; Stella, jej opiekunka, mityguje ją, przypomina o Mirrze (kazirodztwo), mówi o opinii.
historia rodziców Paskwaliny: długo starali się o potomstwo, składali ofiary w Delfach i Efezie, Waleryjo, na życzenie żony Androniji, będącej w ciąży, przeczytał jej fragment „Iliady”, przed-stawiającej sąd Parysa, Andronija uważała, że jabłko powinna otrzymać Minerwa, nie Wenus, obraza bogini; Wenus ukazała się Androniji we śnie, przepowiedziała, że umrze po porodzie i jej dzieci nie zaznają szczęścia; objawia się też Minerwa, która obiecała czuwać nad dziećmi, Paskwaliną i Palizmanem; Andronija zmarła po porodzie, Waleryjo zmarł wkrótce po niej; Po-lizman był bohaterem na wojnie, kawaler.
Wenus mści się za pychę Paskwaliny, nakazuje Kupidynowi ugodzić Paskwalinę ostrą strza-łą, a Oliwiera tępą.
Paskwalina zakochuje się w Oliwierze, kochającym Korneliję, pisze o niego list z wyznaniem miłości; jego rozmyślania i odmowna odpowiedź; reakcja Paskwaliny (omdlenie, wściekłość, wstyd); pomoc i rada Stelli o podróż do świątyni Minerwy, o wieszczki Felicyji; Stella mówi o miłości - pozornym szczęściu, zabójczym arszeniku, niewoli.
lęk Paskwaliny przed niebezpieczeństwami podróży.
Felicyja wychwala wolność nad miłość, fatalne skutki tej drugiej: pycha, zniszczona reputacji, gniew Wenus, rada: Paskwalina powinna udać się do przybytku Junony, gdzie, poprzez swe czyny, stanie się sławna, Paskwalina otrzymuje kamień od Felicyji.
punkt.
poetycznie o zachodzie słońca, każdy udaje się na spoczynek poza Paskwaliną, ubraną we włosienicę, idącą z flaszeczką i chlebem.
podróżniczka zatrzymała się na noc w chacie starca, jest tam również Syplegado (nimfa), sio-stra Cyjany, nimfy towarzyszącej Prozerpinie, którą Pluton zamienił w źródło.
następnego dnia starzec prowadzi ją przez chwilę, po czym znów pozostaje sama, spotyka pasterzy, Danteo, Firmijo i Damona, atakuje ich lampart, ale Danteo zabija go kamieniem z procy.
Paskwalina musi dalej iść, ma jej towarzyszyć Firmijo, też ją zostawia, atakuje ją lew, ratuje ją młodzieniec, Apollo, Paskwalina spędza noc w jego pałacu, on również został ukarany przez Wenus: biegle władał łukiem, zabił Pytona, wyśmiewał Kupidyna, za karę pokochał Dafnidę, która go odrzuciła i zamieniła się w drzewo bobkowe.
następnego dnia Paskwalina znów wędruje sama, zauważa kąpiącą się Dyjanę, która opo-wiada Paskwalinie o Akteonie, krytyka ludzi (są zbyt emocjonalni).
mija kolejna noc, polowanie, Diana opowiada o Wenus i Adonisie, Prozerpinie i Plutonie oraz Hebrze (rzeka w Tracji - rozszarpany Orfeusz), kąpiel, noc, pożegnanie.
punkt.
w Lizbonie zastanawiają się ludzie, dlaczego Paskwalina uciekła po kryjomu, Wenus cieszy się z pomówień, mówi o starym Wulkanie, schadzki z Marsem, który obecnie w Ameryce Po-łudniowej pomaga Portugalczykom w podbiciu tamtejszych terenów (błąd - na początku ut-woru była mowa o utracie niepodległości przez Portugalię).
Wenus prosi Kupidyna, by swą strzałą ugodził dla niej Marsa; strzała trafiła jednak w zbroję, zagniewany Mars twierdzi, że nie pozwoli się drugi raz wykorzystać.
Kupido, mimo przestróg matki mówiących, by nie zatrzymywał się w drodze, zasnął na cudnej łące; zobaczyła go Paskwalina, postanowiła się zemścić - zniszczyła jego łuk i strzały, po czym zasnęła; Kupido się obudził, zobaczył ją nagą, poszedł na skargę do matki, wrócił, zwią-zał śpiącą i zostawił, by rozszarpały ją dzikie bestie.
echo rozniosła krzyk Paskwaliny, słyszy ją Satyr, rozwiązuje Paskwalinę, ona dziękuje mu za pomoc, on odprowadza ją do „kościoła” Junony, Paskwalina oddała ksieni Belizie kamień od wieszczki, przekazał on kapłance historię Paskwaliny, która ma zostać „cypryjską królową”, na miejsce Wenery.
ksieni Beliza przepowiada Paskwalinie przyszłość.
pokuta Paskwaliny , spowiedź, kąpiel, obcięcie włosów, habit, wielka uroczystość; noc, droga powrotna, już Paskwalina nie błądzi, jest oświecona.
mijają dwa dni, Wenus uchodzi z Lizbony, jej lament, Paskwalina zakłada klasztor.
DODATEK
„O nadobnej Paskwalinie”.
miasto, opis pałacu Paskwaliny, zalotnicy porównają ją z Wenus, stella mityguje Paskwalinę, wspomina Mirrę, rodzice Paskwaliny, Andronija i Waleryjo, o sądzie Parysa (Andronija mówi o duchowej piękności, Waleryjo o fizycznej).
Wenus jest zła, rodzą się bliźnięta, Anronija umiera przy porodzie, wkrótce po niej umiera Waleryjo z żalu, dzieci wychowują się u stryja, Flaminijo, brat Polisman.
zemsta Wenus: strzała dla Oliwiera i Paskwaliny, listy, Oliwier pokazuje swój list Kornelii, plot-ka po mieście.
Felicja, spotkania starca, pasterzy (lampart), lwa, młodzieńca, Diany.
plotki w Lizbonie, zniszczenie strzał Kupidyna, związanie Paskwaliny, uwolnienie przez Saty-ra, pobyt u Belizy.
5