78. Libertynizm w poezji Tomasza Kajetana Węgierskiego i Jakuba Jasińskiego
Wokół Tomasza Kajetana Węgierskiego panowała zawsze aura skandalu, a także sensacji. Charakteryzowały go takie cechy jak: młodzieńczy gniew, pragnienie sukcesu oraz konieczne dla niego poczucie wolności osobistej. Ową wolność poeta stawiał na pierwszym miejscu i był gotów za nią oddać życie.
Swojemu wolnomyślicielstwu dawał wyraz w poezji. Zasłynął takimi utworami jak „Organy”, czyli poemat heroikomiczny. Pisał również satyry („Portrety pięciu Elżbiet…”, „Sąd czterech ministrów”), bajki, listy poetyckie, epigramaty i liczne wiersze. Ten oświeceniowy poeta, często zjadliwie krytykował osoby wysoko postawione i przedstawicieli różnych klas społecznych. Nie przywiązywał przy tym wagi do konsekwencji, jakie mogłyby być wobec niego wyciągnięte. Ponad to w swojej poezji prowadził walkę przeciwko obskurantyzmowi sarmackiemu. Węgierski symbolizuje oświeceniowy nonkonformizm. Krytycznie zapatrywał się na egzempla małoduszności, mściwości, a także fakt poniżania się przed osobami, które posiadały duże majątki. Wyrażał swoje niezadowolenie w stosunku do nagradzania pochlebców, a nie osób faktycznie zasługujących na docenienie.
Zyskał miano „libertyna outsidera”. Libertynizm niósł za sobą takie wartości jak wolność, swobodę, niezależność, ale także rozpustność oraz antyklerykalizm. Węgierski jest powiązaniem tych wszystkich cech w jednej osobie. Typowym dla niego był antyklerykalizm. Przy okazji całe życie towarzyszyła mu samotność. Mówił w oczy gorzką prawdę, wytykał ludziom wady i światu niesprawiedliwość.
Poezja Węgierskiego była wyrazem buntu przeciw krępującym rozwój jednostki, niesprawiedliwym normom społecznym, było w niej coś z atmosfery prowadzonej w imię oświeceniowego rozumu Wolterowskiej walki przeciw fanatyzmowi i ciemnocie, w myśl hasła „zmiażdżyć nikczemnika!”
„Mowa do Jego KrólewskiejMości” napisana zapewne pod okiem swego mistrza (A. Naruszewicza). Pochwała akcji edukacyjnej podjętej przez Stanisława Augusta. Po raz pierwszy przeciwstawił w niej „grubej umysłów ciemnocie” sarmackiej Polski światło nowej filozofii i nauki.
W latach 1774 - 1779 zasłynął na terenie Warszawy zjadliwymi libertyńskimi wierszami, nierzadko dającymi się zakwalifikować do wydarzeń notowanych przez kronikę skandaliczną stolicy.
Obywatel prawy (1774) - wiersz zadedykowany Feliksowi Oraczewskiemu, posłowi na sejm delegacyjny, oświeconemu patriocie. Na wstępie autor stwierdza, że nadszedł „czas nieszczęścia i hańby”, w którym zostały zapomniane wzory prawdziwych patriotów. Połowa wiersza poświęcona jest charakterystyce sprzedawczyka, co „z przychodnią pomocą własną złączył zdradę”. Można to odnieść do Adama Ponińskiego, marszałka sejmu rozbiorowego, i jego pomocników, płatnych agentów państw ościennych. Przeciwstawia im Węgierski posła patriotycznego, który „Serce mężne a umysł niesie objaśniony”. Wiersz Węgierskiego zawiera poetyckie opracowanie treści mów wygłaszanych przez Oraczewskiego na sejmie oraz charakterystykę postawy posła.
Opozycyjny stosunek Węgierskiego do ówczesnej rzeczywistości, jak i niepohamowane inwektyw przeciw instytucjom, obyczajom, osobom, w formie programu znajdziemy w liście poetyckim Do Bielińskiego. Myśl moja.
Do Bielińskiego. Myśl moja. Manifest libertyńsko-epikurejski, a zarazem człowieka oświecenia.
Do Ogińskiego hetmana w. lit. Manifestacja antyreligijna. Węgierski wykpił i sparodiował tradycyjny obraz raju przekazany w pismach Ojców Kościoła, uznając że jest nudny i mało pociągający.
Do Jędrzeja Zamoyskiego - zwalczał z zaciekłością i sarkazmem godnym Woltera zarówno tradycje wierzenia, jak i samą instytucję Kościoła oraz jego sługi - tłustych prałatów i ciemnych mnichów.
Utwory jakie stworzył Tomasz Kajetan przenika żywioł demaskatorski, pasja oskarżycielska, bunt przeciw niesprawiedliwym i anachronicznym normom społecznym, który wyrażał się wyeksponowaniem w każdym wierszu „ja” autorskiego. W konsekwencji spowodowało to naruszenie obowiązujących w praktyce klasycystycznej norm i konwencji gatunkowych.
Sąd czterech ministrów - atak królewskich ministrów
Portrety pięciu Elżbiet pędzlem malowane i w dzień ich imienin darowane od przyjaznego osobom ich sługi - uszczypliwe wierszyki, ośmieszające najbardziej wpływowe na dworze królewskim damy, m.in. siostrę króla Elżbietę Branicką i księżnę Czartoryską, żonę Adama Kazimierza.
Uwagi w sprawie Węgierskiego z Wilczewskimi - manifest człowieka oświeceniowego przeciw bezprawiu i przemocy możnych oraz zwyrodnieniom sarmackich obyczajów.
Organy, poema heroikomiczne w sześciu pieśniach - przeróbka Pulpitu Boileau. Kłótnia plebana z organistą, który samowolnie zatrudnił babę kalikantkę, przez co nadał utworowi koloryt polski. Pemat napisany w latach 1775 - 1777 pod wpływem Myszeidy Krasickiego i jemu zadedykowany. Ostry libertyński pamflet na kler świecki i zakonny. Liczne realia polskiej prowincji sarmackiej, użycie dosadnych zwrotów i słów przypominających język Naruszewicza, aluzje do współczesności, zwłaszcza antydworskie i antymagnackie.
Jakub Jasiński
Liryki (Mój raj, Do Stanisława, Moje zdanie) - przypominają epikurejsko-liberyńską poezję Węgierskiego, brak w nich elementów buntu, gwałtownych inwektyw przeciw krępującym rozwój jednostki, niesprawiedliwym normom społecznym. Negatywnemu osądowi „wielkiego świata” z pozycji oświeceniowej cnoty towarzyszy pochwała mierności oraz radość życia i towarzysząca jej rozkosz, wyznawana przez Jasińskiego.
Akcenty libertyńskie o silnym natężeniu buntu wobec otaczającej poetę rzeczywistości, wraz z manifestacją poglądów deistycznych oraz postawy epikurejskiej, można zaobserwować m.in. w takich wierszach, jak Do Stefana Batorego (aluzje do sprawy tureckiej należy datować na lata 1787 - 1788, kiedy Stanisław August próbował montować sojusz polsko-rosyjski skierowany przeciw Turcji. Najbardziej ostry w literaturze polskiej XVIII wieku atak na instytucję Kościoła, oskarżenie jezuitów, papieża i Watykanu o intrygi i akcje godzące w interesy Polski), Do świętoszka, Do Boga.
Do świętoszka utwór w obronie tolerancji religijnej, hasłach równości wszystkich stanów wobec praw natury, nawet we frazeologii, przypomina podobne utwory Węgierskiego. Twierdzi że Bóg nie jest opatrznością, interweniującą w życie poszczególnych ludzi, ale reguluje sprawiedliwie prawidłowy bieg całej machiny za pomocą praw natury.
Do Boga
Stara się określić naturę Boga zgodnie z założeniami deizmu, odrzucając antropomorficzne wyobrażenia o stwórcy wszechświata, system pośredników, liturgię; formułuje jego koncepcję w duchu epikurejskiego hilozoizmu, uznającego jedność materii i substancji myślącej
Około 1787 r. kiedy Jasiński przebywał w Boćkach (koniec pobytu), musiał spotkać zawód miłosny, co spowodowało kryzys w postawie zrównoważonego libertyna i epikurejczyka. Wiersze, które dotyczą tej sytuacji Melancholia , Do przyjaciela (nastroje samobójcze), Kij krzywy (akcenty opozycji, a nawet buntu poety, przeciwstawiającego swoją cnotę i mierny stan zakłamaniu i niesprawiedliwości świata możnych), Dnia 16 Octobra 1787.
Jasiński drwił z sielankowych konwencji.
Poemat heroikomiczny Sprzeczki (skupiony wokół sceptycyzmu religijnego i popularnego demaskowania obłudy duchowieństwa, spór proboszcza z klasztorem, krytyka przywar tj.: obżarstwo, próżniactwo i pijaństwo mnichów oraz ich chciwość i rozpasanie moralne. Fragmenty pełne sarkazmu, zjadliwe, nieraz na granicy sytuacji obscenicznych) nawiązuje do licznych w XVII i XVIII wieku utworów ośmieszających życie kleru. Poza tymże poematem, Jasiński na swym koncie miał już dwa wiersze libertyńskie o podobnej tendencji, kontynuujące tradycje antyklerykalnej facecjonistki staropolskiej (Kwestarz, Qui pro quo), obok licznych aluzji satyrycznych na ten temat rozsianych w całej twórczości.