Stratyfikacja (przez socjologię nazywana "stratyfikacją społeczną"), czyli "uwarstwienie społeczne" - pojęcie wyrażające fakt, że wszelkie społeczeństwa można wyobrazić sobie jako składające się z poziomów pozostających ze sobą w relacjach nadrzędności i podporządkowania. Inaczej: jest to hierarchiczne zróżnicowanie społeczeństwa w warstwach (grupach) ze względu na dochody, majątek, władzę, pełnione funkcje, ocenę społeczną (prestiż), sposób życia i in.
Stratyfikacja mierzona jest zwykle dostępnością do pięciu podstawowych zasobów społecznych, jakimi są: władza, pieniądze, prestiż, wykształcenie, zdrowie. Oznacza, że każde społeczeństwo ma pewien system rang: jedne warstwy stoją wyżej, inne zaś niżej. Ich suma stanowi system stratyfikacyjny danego społeczeństwa. Historia zna cztery podstawowe systemy stratyfikacji społeczeństw: niewolnictwo, system kastowy, system stanowy i system klasowy.
Wówczas gdy wyróżnianie określonych warstw według przyjętych kryteriów lub cech ma postać uporządkowania pionowego (hierarchiczną), co powoduje że jedne wyróżnione kategorie będą umieszczone wyżej, a inne niżej - wówczas mamy do czynienia z uwarstwieniem społecznym (stratyfikacją).
Przykład hierarchicznego uporządkowania wg różnych cech:
Niektóre podziały są bardziej sztywne, inne mniej, np. przynależność do kasty, w której pozycja społeczna jednostki jest dziedziczna, trudno zmienić, natomiast w nowoczesnym społeczeństwie przynależność społeczna zależy zazwyczaj od posiadanych przez jednostkę umiejętności, zdolności, zawodowych kwalifikacji oraz determinacji w dążeniu do osiągnięcia zamierzonego celu.
Stratyfikacja społeczna powoduje strukturalne społeczne nierówności. Termin „strukturalne” oznacza, że stratyfikacja jest pochodną określonych wzorów kompozycji lub uporządkowania struktury społecznej.
Nierówności społeczne nie są spowodowane różnicami biologicznymi (np. przez płeć lub rasę).
Sposoby uporządkowania (wzory uporządkowania) struktury są społecznie usankcjonowane i wbudowane w systemy postaw, wartości i przekonań ludzi tworzących społeczeństwo, będąc w danym społeczeństwie normą (czymś „normalnym” lub „naturalnym”); inaczej: nierówności społeczne są pochodną obowiązujących norm społecznych.
Stratyfikacja społeczna jest także uzależniona od sposobu podziału w społeczeństwie dóbr i wartości, uznawanych przez większość społeczeństwa w formie normy społecznej za szczególnie cenne lub pożądane („dobra rzadkie”), np. lepiej wykształceni zarabiają więcej niż niewykształceni, bogaci żyją lepiej niż biedni.
Normy społeczne dotyczące stratyfikacji są przekazywane w trakcie procesu socjalizacji. Każde pokolenie „uczy się” o obowiązujących normach podziału między ludźmi, o tym że są one „odpowiednie” lub „nieodpowiednie”.
System stratyfikacji społecznej powiązany jest ściśle z innymi aspektami społeczeństwa. Istniejące uporządkowanie stratyfikacyjne jest uwarunkowane przez, i samo oddziałuje, na politykę, rodzinę, gospodarkę, wychowanie, wykształcenie czy religijność.
Zatem: pozycja danej jednostki lub warstwy społecznej w systemie stratyfikacji społecznej („położenie społeczne”, status), odpowiedni - wyższy, średni lub niższy, zależy od powszechności i trwałości uznawanego w danym społeczeństwie systemu wartości. Socjologia wyróżnia kilka koncepcji naukowych zależności pomiędzy poszczególnymi elementami struktury społecznej.
Oto niektóre z nich:
Koncepcja organiczna (zwana również funkcjonalno-strukturalną) - głoszona Augusta Comte'a (francuskiego filozofa i socjologa) i Herberta Spencera (angielskiego filozofa i socjologa) według których wszystkie elementy struktury społeczeństwa są jednakowo ważne, tworzą całość poprzez wytwarzanie wzajemnych więzi i zależności. Tak pojęte społeczeństwo ma szanse na rozwój i właściwe funkcjonowanie.
Koncepcja klasowa - twórcą tej koncepcji był Karol Marks, według którego społeczeństwo dzieli się na klasy właścicieli środków produkcji i najemnych pracowników. Według Marksa cechą każdego społeczeństwa jest nieuchronna walka pomiędzy klasą posiadającą i wytwarzającą, a pracownikami. Ten konflikt jest główną przyczyną zmian społecznych. Często koncepcję Marksa nazywa się z tego powodu koncepcją konfliktów klasowych.
Koncepcja warstwowa - jej twórcą której był Max Weber, uznający podział społeczeństwa na warstwy w zależności od wysokości dochodu, zajmowanej pozycji społecznej, prestiżu, uznania, czy udziału w sprawowaniu władzy. Wg Webera, podstawowe kryteria stratyfikacji społecznej stanowią: położenie klasowe, pozycja (status) społeczny, władza. Przyjmuje się, że przynależność do różnych warstw daje nierówne szanse życiowe, dyktuje odmienne sposoby bycia, normy i nastawienia, postrzeganie przez osobników własnej sytuacji wobec innych warstw. Według koncepcji warstwowej społeczeństwo wyróżnia warstwy od najniższej do najwyższej.
Koncepcja interakcyjna - reprezentowana m.in. przez Herberta Blumera (amerykańskiego socjologa), według której nieistotne są elementy składowe społeczeństwa, ale interakcje zachodzące pomiędzy ludźmi podejmującymi wspólne zadania.
Struktury społeczne nie są stałe.Wraz z uwarunkowaniami historycznymi ulegają powolnym zmianom, zachowując jednak wiele trwałych elementów, jak np. rodzina.
POZYCJA (STATUS SPOŁECZNY) JEDNOSTKI
Pozycja jednostki w systemie stratyfikacji społecznej (status społeczny) jest określona przez stopień w jakim posiada ona cechy odpowiednio wysoko lub nisko cenione w danym społeczeństwie, inaczej: atrybuty wysokiego lub niskiego usytuowania według obowiązujących w społeczeństwie norm.
Najważniejszymi kryteriami według których ludzie są oceniani, wartościowani i następnie umieszczani („położeni”) na odpowiednim miejscu w systemie stratyfikacji są:
pochodzenie społeczne na które składa się miejsce zajmowane w stratyfikacji przez rodziców, pochodzenie rasowe i przynależność religijna (w społeczeństwach wielorasowych i wielo-religijnych),
wielkość i typ posiadanego bogactwa,
cechy osobiste, takie jak płeć, wiek, uroda, inteligencja, itp.,
osobiste osiągnięcia, jak wykształcenie, typ i rodzaj wykonywanej pracy, sukcesy zawodowe,
ilość i zakres posiadanej władzy lub możliwości wpływu na innych.
Powyższe kryteria oceniania i ludzi mogą być zarówno przypisane jak osiągnięte. Kryteria przypisane dotyczą ludzi niezależnie od ich woli czy osiągnięć. Kryteria osiągnięte są całkowicie zależne od wkładu jednostkowego.
GRUPA STATUSOWA
Gdy pewna ilość jednostek zajmuje w systemie stratyfikacji społecznej względnie podobną pozycję pod względem położenia według przypisanych lub osiągniętych kryteriów, wówczas tworzą oni tzw. grupę statusową.
Gdy członkowie takiej grupy są sobie równi pod względem pozycji, wówczas mamy do czynienia z tzw. współmiernością cech położenia społecznego.Gdy członkowie takiej grupy różnią się między sobą pod względem określonych kryteriów, wówczas mamy do czynienia z tzw. niewspółmiernością cech położenia społecznego. Przykład grupy statusowej: nauczyciele akademiccyNiewspółmierność cech położenia społecznego oznacza, że w obrębie tej samej grupy statusowej jednostki różnią się pod względem jednej lub kilku kryteriów położenia, cenionych wyżej lub niżej wedle hierarchii norm społecznych.
FUNKCJONALNE WYJAŚNIENIE STRATYFIKACJI SPOŁECZNEJ
Prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa wymaga nie tylko odpowiedniego podziału pracy, ale również tego by odpowiednie pozycje społeczne zajmowane były przez najbardziej zasługujące na to jednostki.
Niektóre pozycje są bardziej ważne z punktu widzenia społeczeństwa jako całości, a społeczeństwo ma prawo nagradzać je specjalnymi przywilejami po to, by najlepsze jednostki chciały się o nie ubiegać.
Stratyfikacja musi zachodzić, ponieważ nie wszyscy mają jednakowe predyspozycje do zajmowania określonych pozycji.
Koncepcja klas i stratyfikacji M. Halbwachsa i G. Gurvitcha
Klasy traktowane są jako pewne zwarte ugrupowania o charakterze makrostrukturalnym, będące zarazem produktem różnic kultury właściwej dla poszczególnych klas.U M. Halbwachsa klasa powstaje wokół pewnego wyobrażenia zbiorowego lub wokół pewnej reprezentacji kolektywnej. Klasy są produktem pewnych przeżyć, ustanawiających hierarchię społeczną, gdzie wyższa i niższa pozycja jest wyznaczana przez uprzywilejowane lub upośledzone uczestnictwo w podstawowej aktywności społecznej. Klasy panujące ustalają hierarchię wartości, na jej czele znajdują się wartości rzadkie, do których klasy wyższe mają uprzywilejowany dostęp.G. Gurvitch określa klasy jako społecznie partykularne grupy o wielkim zasięgu przestrzennym, reprezentujące wielość grup podporządkowanych.
Zbiorowość grup i jednostek, które rozpatrywane łącznie tworzą ośrodek i wzory specyficznego stylu życia, mentalności, zachowań i poglądów. Emanują z nich normy i wzory docierające do odległych kręgów, które rzutują na kształt znaczącej części społeczeństwa.
Proletaryzacja klasy średniej: przechodzenie na pozycje klasy robotniczej, utrata pewnych atrybutów i uzyskanie nowych, np. przez zmianę dotyczącą ról zawodowych, utrata monopolu na wiedzę i wykształcenie. Prawdziwsze jest określenie „polaryzacja klasy średniej”, rozdział na specjalistów i pracowników. Nie można jednak mówić o deklasacji w odniesieniu do całej klasy średniej.
Różnice kulturowe są przyczynami dystansu między klasą średnią a klasą robotniczą. Podstawowa bariera to rozdział: fizyczni-umysłowi. Ogranicza się kontakty towarzyskie, zawiera małżeństwa homogeniczne, przeciwdziała zacieraniu odrębności klasy średniej.
Fragmentaryzacja klasy średniej; brak wewnętrznej spójności; zróżnicowanie płac.
Klasa średnia stanowi zbiorowość odrębnych grup zawodowych, między którymi utrzymuje się izolacja społeczna. Kategorie specjalistów i wolnych zawodów zachowują silną tożsamość grupową dzięki organizacjom profesjonalnym, które chronią interesy zawodowe i regulują zachowania członków organizacji.
Klasy średnie w Polsce. Mówimy raczej o ludziach zajmujących "środkowe pozycje” w hierarchii społecznej oraz o społeczeństwach klasy średniej. W czasach komunistycznych "klasy średnie” dzieliły się na segment niższy - bezpartyjny i wyższy - upartyjniony. Budowa kapitalizmu przyczyniła się do wytworzenia "nowej klasy średniej” - przedsiębiorców.
Od połowy lat 90tych stare i nowe klasy średnie stworzyły nową jakość w strukturze społecznej. Jedną z dróg dochodzenia do klasy średniej było dawniej było „kombinowanie”, obecnie - raczej przedsiębiorczość.
Bogaci
Ludzie sukcesu
Intelektualiści
Zamożni
Zaradni życiowo
Sprawni umysłowo
Niezamożni
Niezaradni życiowo
Mało sprawni umysłowo
Biedni
Klienci pomocy społecznej
„Niedorozwinięci”
Wyszukiwarka