Przyczynienie się poszkodowanego
W związku z zasadą wyrażoną w art. 361 KC pozostaje przepis art. 62 KC regulujący przypadek przyczynienie się poszkodowanego do powstania lub powiększenia szkody. W takiej sytuacji obowiązek naprawienia szkody ulega zmniejszeniu stosowania do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron(art. 362 KC).
Występują jednak wątpliwości, jak należy rozumieć zwrot o „ przyczynieniu” się poszkodowanego. Dla tej kwestii wyróżnia się 4 koncepcje i propozycje interpretacji.
Wskazuje się ,że chodzi tu o zachowanie ( także zaniechanie ) poszkodowanego, pozostające w adekwatnym związku przyczynowym z powstałą szkodą, za którą ponosi odpowiedzialność inna osoba (tzw. causa concurrens, tj. przyczyna współuczestnicząca).
Przyjmuje się wspomnianą przesłankę, uznaje się jednak za niewystarczającą i wymaga się ,aby zachowanie poszkodowanego było nieprawidłowe.
Uznaje się, iż poza adekwatnym związkiem przyczynowym konieczna jest wina poszkodowanego, a nie tylko naganne zachowanie .
Uznaje także adekwatny związek przyczynowy za wymaganie konieczne, zmniejszenie odszkodowania, każe mieć na uwadze kwestię, na jakiej podstawie opiera się odpowiedzialność osoby zobowiązanej do naprawienia szkody; jeżeli osoba ta odpowiada na zasadzie winy, wówczas wina poszkodowanego jest konieczną przesłanką zmniejszenia odszkodowania; jeżeli jednak odpowiada ona na zasadzie ryzyka lub słuszności, wówczas do obniżenia odszkodowania wystarczy obiektywna nieprawidłowość zachowania się poszkodowanego.
W judykaturze Sadu Najwyższego przyjmuje się drugą koncepcje. W ujęciu tym zachowanie się poszkodowanego zawsze „ musi być dotknięte jakąś nieprawidłowością czy niezgodnością z powszechnie przyjętymi sposobami postępowania; postępowanie bowiem prawidłowe nie może pociągać za sobą powstanie szkody jako normalnego skutku”.
W trzeciej koncepcji zmniejszenie odszkodowania nie nastąpiłoby, gdyby poszkodowany wprawdzie przyczynił się swym nieprawidłowym postępowaniem do powstania szkody, ale winy przypisać mu nie można .
Przykład: Dziecko nagle wybiega przed samochód, albo psychicznie chory umieszczony w zakładzie leczniczym rzuca się z okna.
Przypadki te w judykaturze uznawane są za okoliczności uzasadniające obniżenie odszkodowania.
Sąd Najwyższy zmienił swoje stanowisko w orzeczeniu z 1.3.1989r motywując zmniejszenie odszkodowania okolicznością, że 10-letni poszkodowany zdawał sobie sprawę, iż jego zachowanie jest niewłaściwe i może spowodować szkodę. Odpowiedzialność poniósł tu Zakład Leczniczy na zasadzie ryzyka(art. 435 KC).
Za przyczynienie się poszkodowanego uważa się jedynie jego zachowanie stanowiące odrębny i samodzielny względem przyczyny głównej czynnik kauzalny, a nie wynik przyczyn głównej. Judykatura uznaje, że nie stanowi przyczynienia się odruchu strachu poszkodowanego, wywołany przyczyna główną powstania szkody.
Przykład: Rowerzysta jadący prawidłowo spostrzegł nagle, że jedzie na niego lewą stroną jezdni, a więc nieprawidłowo, samochód. Chcąc uniknąć zderzenia czołowego, rowerzysta skręca w lewo(nieprawidłowo) i w pada pod samochód, który w ostatniej chwili skręcił w tym samym kierunku.
Przyczynienie się poszkodowanego w tym przypadku otwiera możliwość obniżenia odszkodowania wg. kryteriów wskazanych w art. 362 KC. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na stopień winy obu stron, a także inne okoliczności jak:
- stopień przyczynienia się
-stopień naruszenia obiektywnych reguł postępowania przez poszkodowanego,
-pobudki, jakimi kierował się poszkodowany,
- podejmujące działanie nieprawidłowe(np. altruistyczne).
Te okoliczności mogą wpłynąć na to, że sąd może w ogóle nie obszyć odszkodowania, mimo że poszkodowany przyczynił się do powstania lub powiększenia szkody.
Związek przyczynowy
Pojęcie
Drugą przesłankę odpowiedzialności stanowi związek przyczynowy. Uznaje się ,że związek taki powinien istnieć między zdarzeniem, z którym sprzężona została czyjaś odpowiedzialność, a doznaną przez poszkodowanego szkoda. W rzeczywistości powiązanie kauzalne występuje tylko miedzy określonymi stanami rzeczy, a więc faktami w świecie zewnętrznym, rozpatrywanymi wyłącznie w ich postaci naturalnej i pozbawionej elementów oceny. Pojęcie szkody opiera się na jakimś wartościowaniu owego skutku, w toku którego uwzględnia się już indywidualną sytuację poszkodowanego.
Przykład: Jeżeli nastąpił wypadek komunikacyjny(przyczyna), to skutkiem jego jest Obrażenie ciała i na tym stwierdzeniu kończy się pole analizy kauzalnej. Natomiast identyczne obrażenie ciała może wywołać różne konsekwencje w sferze majątkowej poszkodowanego w zależności od jego dotychczasowego stanu zdrowi, wieku, zawodu itp. Okoliczności indywidualnych.
Ocena tego skutku prowadzi do ustalenia, czy w ogóle, a jeżeli tak , to jakiej wielkości szkody poniósł poszkodowany. Ponieważ na rozmiar należnego odszkodowania podstawowy wpływ ma wielkość doznanej szkody, trafne jest stwierdzenie, że związek przyczynowy pełni w prawie cywilnym podwójną funkcję. Stanowi nie tylko przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej ,ale także w sposób pośredni wpływa na wielkość należnego odszkodowania.
2. Cecha normalności
O związku tym art. 361§1 KC stanowi, że „ zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania , którego szkoda wynikła”.
Przepis ten mówi wprawdzie tylko o związku między zachowaniem człowieka( „działaniem lub zaniechaniem”) a skutkiem szkodliwym , jednakże zgodnie z powszechnie panującym poglądem trafnie uznaje się, iż znajduje on także zastosowanie do innych zdarzeń prawnych, z którymi złączona jest czyjaś odpowiedzialność odszkodowawcza(np. z ruchem przedsiębiorstwa lub pojazdu, art. 435,436 KC).
Brak jednolitości poglądu w nauce i judykaturze jak należy rozumieć sens istotnego w tym przepisie zwrotu, który ogranicza odpowiedzialność tylko do normalnych następstw faktów stanowiących postawę czyjejś odpowiedzialności.
Dominującą teorią w tej różnorodności jest teoria adekwatnego związku przyczynowego , i to w wersji obiektywnej. Zalec ona odwojowywanie się do reguł obiektywnie ustalonych, a nie do wiedzy o związkach przyczynowych osoby odpowiedzialnej lub jej personifikowanego modelu (np. znawcy handlu zagranicznego, dobrego inżyniera itp. ). Zalecenie to pozwala jasno oddzielić problematykę kauzalną od zagadnienia innego rodzaju, jakim jest kwestia winy, która zresztą przestała już być niezbędna dla przypisania odpowiedzialności odszkodowawczej.
Następnie teoria ta uznaje za miarodajne dla ustalenia odpowiedzialności odszkodowawczej nie wszystkie skutki faktu stanowiącego podstawę odpowiedzialności, lecz tylko niektóre z nich, a mianowicie następstwa „normalne”.
Przykład : SN w wyr. Z 27 11. 2002 r. uznał ,że normalny związek przyczynowy między określonym zdarzeniem a szkodą zachodzi wówczas, gdy w danym układzie stosunków i warunków oraz w zwyczajnym biegu rzeczy, bez zaistnienia szczególnych okoliczności, szkoda jest normalnym następstwem tego rodzaju zdarzeń.
Realizacja tej koncepcji wymaga dwustopniowego postępowania.
Pierwszy etap polega na udzieleniu odpowiedzi na pytanie : Czy w ogóle określony skutek pozostaje w relacji przyczynowej do zdarzenia stanowiącego podstawę czyjeś odpowiedzialności. Najlepiej ustalić to, stosując test warunku koniecznego (sine qua non). Zabieg ten wymaga ustalenia, czy fakt B (szkoda)pojawiłby się, gdyby nie było faktu A stanowiącego podstawę czyjejś odpowiedzialności. Jeżeli stwierdzi się ,że fakt B wystąpiłby również wtedy, gdyby nie było faktu A - znaczy to ,że między tymi faktami nie ma związku przyczynowego, a więc fakt B nie jest skutkiem faktu A
Przykład : Przechodzień potrącony przez samochód umiera później na raka . Odpowiedzialność cywilna często łączy się z zaniechaniem , tylko wtedy, gdy na podmiocie ciąży obowiązek pozytywnego działania, co stanowi zresztą regułę w zakresie odpowiedzialności kontraktowej(art. 471 KC) W Kaim przypadku test warunku sine qua non powinien mieć na względzie okoliczność, czy fakt B (szkoda) powstałby także wtedy, gdyby podjęta została czynność stanowiąca powinność A . pozytywna odpowiedź na to pytanie wskazuje na brak związku kauzalnego między zaniechaniem a powstałą szkodą.
Dopiero, gdy test warunku sine qua non doprowadzi do wniosku, że rozpatrywane fakty pozostają w związku kauzalnym , pojawia się kwestia, czy związek ten opowiada szczególnym kryteriom wartościującym, wyrażone w terminie „normalne”. N tej postawie dokonuje się selekcji następstw kauzalnych, uwzględniająca potrzeby odpowiedzialności cywilnej tylko skutki „ normalne”. Bez jakiejś selekcji następstw współczesny system prawa cywilnego, gdzie element winy nie stanowi koniecznej determinanty zakresu odpowiedzialności, nie może się obejść. Odpowiedzialność odszkodowawcza objęłaby bowiem zbyt szeroki zakres szkód, co nie dałoby się pogodzić ani z realiami ekonomicznymi , ani z zasadami moralnymi.
Według teorii adekwatnego związku przyczynowego, wspomnianej selekcji dokonuje się przez wybór czynników ogólnie sprzyjających powstaniu określonego rodzaju skutków nazywanych następstwami normalnymi , to znaczy swoistymi (adekwatnymi) dla danego typu faktów funkcjonujących jako przyczyna. Według tych kryteriów dokonuje się prognozy prawdopodobieństwa wystąpienia skutku, przyrównując rozpatrywany indywidualnie przypadek do wzorcowych ustaleń w tym względzie. Zwykle pomocne są tu statystyczne prawidłowości związków przyczynowych oraz obiektywne prawa naukowe. N tej ostatniej podstawie można konstruować modele wzorcowe nawet wtedy, gdy pojawią się nowe zjawiska , dla których brak wskazań statystycznych.
Na gruncie polskiej nauki prawa cywilnego poza teorią adekwatnego związku przyczynowego broniona jest teoria związku przyczynowego koniecznego, prowadząca praktycznie do podobnych rezultatów, co panująca teoria adekwatnego związku przyczynowego.
3. Wyjątki
Szczególne przepisy prawa przewidują odstępstwa od ogólnej zasady art. 361§1 KC. Polegają one zwłaszcza na tym ,że odpowiedzialność obowiązanego obejmuje nie tylko normalne następstwa jego zachowania, ale ponadto także skutki przypadku, które by nie nastąpiły, gdyby zobowiązany zachował się zgodnie z treścią zobowiązania.
Niekiedy ustawa nie odwołuje się do żadnych związków typu kauzalnego, lecz sama konstruuje je dowolnie(tzw. związki normatywne, por. art.422 KC).
Również same strony mogą w umowie inaczej, niż to przewiduje art. 361§1 KC, określić zakres skutków, za które będą odpowiadać. W stosunkach ubezpieczeniowych np. powszechne stosowana jest zasada odpowiedzialności jedynie za następstwa bezpośrednie, podczas gdy koncepcja adekwatnego związku przyczynowego ograniczenia takiego nie zakłada.
Przykład: SN w orz. Z 4.11.1974 r. przyjął istnienie pośredniego, lecz adekwatnego związku przyczynowego między brakiem części zmiennych w zakładzie naprawczym w uszkodzeniem samochodu w rezultacie wypadku drogowego.