Dahrendorf stwierdza, że w stosunkach społecznych wszechobecne są stosunki zależności. Wszelka organizacja społeczna jest oparta na zróżnicowaniu pozycji wyższych i niższych, „każda pozycja w imperatywnie skoordynowanej grupie może być przypisana komuś, kto sprawuje władze, bądź komuś, kto władzy podlega”.
Interesy mających władze i tych, którzy są władzy pozbawieni, są ze sobą sprzeczne: pierwsi są zainteresowani w utrzymaniu statusu quo, drudzy natomiast w jego zniesieniu. Konflikt nie wybucha od razu, gdyż początkowo owe interesy są utajone, a ich nosiciele nie tworzą jeszcze grup w pełnym słowa znaczeniu, lecz tylko quasi-grupy, które staja się grupami wówczas, gdy interesy stają się jawne tj. zostają uświadomione. Przekształcanie się interesów utajonych w jawne, quasi-grup w grupy, oznacza wybuch konfliktu, który powoduje szybsza lub wolniejsza zmianę status quo. Zmiana oznacza zjawisko lub proces przejścia obiektu, faktu, kategorii itp. z jednej fazy w inną, z jednego stanu w odmienny, z jednej kategorii w kategorię różną od poprzedniej, z jednej formy w formę różną od tej poprzedniej - zarówno pod względem jakościowym lub też ilościowym. Zmiana społeczna w tym rozumieniu to forma procesu społecznego, polegającego na pojawianiu się, znikaniu lub restrukturyzacji dotychczas istniejących składników rzeczywistości społecznej.
Główne typy zmian to:
a) zmiana autonomiczna (endogeniczna) - forma zmiany społecznej, wywołana pośrednio lub bezpośrednio przez procesy lub czynniki wewnętrzne danego systemu społecznego,
b) zmiana zewnętrzna (egzogeniczna) - forma zmiany społecznej spowodowanej bezpośrednio lub pośrednio przez czynniki sprawcze lub procesy zewnętrzne wobec zmieniającego się systemu społecznego,
c) zmiana ewolucyjna - będąca efektem ukierunkowanego procesu rozwojowego, zmierzającego bez gwałtownych skoków czy napięć do realizacji bardziej funkcjonalnie skoordynowanego, a zarazem bardziej skomplikowanego układu. Zmiana ewolucyjna dokonuje się w stosunkowo długim czasie i polega na przejściu zjawiska, procesu lub społeczeństwa z jednego etapu (stadium) rozwojowego w następny; inaczej: jest to proces nieustannych, stopniowych zmian ilościowych w obrębie określonej jakości.
d) zmiana rewolucyjna - dokonuje się w postaci przewrotu, gwałtownych przemian jakościowych lub ilościowych, trwających i kształtujących się skokowo. Zmiana rewolucyjna zazwyczaj powoduje głębokie przekształcenia wzorców, norm i paradygmatów społecznych, przeobrażenie istniejącego stanu rzeczy oraz nagłe przejście od jednego stadium rozwojowego do drugiego.
Teoria zmiany społecznej koncentruje się na różnorodnych aspektach zmiany społecznej, w szczególności na czynnikach jej pojawiania się, przebiegu, naturze, skutkach oraz poszczególnych odmianach oraz przypadkach procesu tej zmiany.
Czynniki zmian:
nowa technika i technologia (T. Lenski, W. Nolan; 1991)
wartościujące przekonania na temat tego „jak być powinno” w odniesieniu do podstawowych dziedzin życia społecznego (M. Weber; 1904)
dyfuzja (rozprzestrzenianie się) „nowości” i wartości; uczenie się jednych społeczeństw od drugich,
zmiana stosunków ekonomicznych w ramach zmiany strukturalnej.
FUNKCJONALISTYCZNA TEORIA ZMIANY SPOŁECZNEJ
Funkcjonalizm, dzięki swym korzeniom sięgającym organicyzmu początków XIX w., jest najstarszą i do dziś jedną z najważniejszych perspektyw teoretycznych w socjologii. Podstawowe założenia:
Całości społeczne - społeczeństwo lub też „organizm społeczny” lub system społeczny wymagają pewnych wzorów lub środków służących do zintegrowania swych elementów składowych.
Pewne procesy czy komponenty w całościach społecznych - takie np. jak podział pracy, „sumienie zbiorowe”, prawo czy religia - działają w kierunku utrzymania integracji - całości - społeczeństwa.
Obok analizy przyczyn istnienia danych elementów i zmian w nich zachodzących, należy zająć się konsekwencjami, jakie mają one dla utrzymania integracji całości społecznej.
Stąd analiza funkcjonalna społeczeństwa zawiera w sobie dwustopniową metodę: (a) poszukiwanie elementów, które utrzymują integrację całości społecznej, oraz (b) poszukiwanie przyczyn istnienia i zmian zachodzących w tych elementach.
Potrzeba integracji całości społecznej może pomóc wyjaśnić istnienie i zmiany zachodzące w tych elementach, które przyczyniają się do integracji.
Definicja celów społeczeństwa jako całości może powodować powstawanie pewnych elementów składowych, a także regulować ich zmiany w taki sposób, by przyczyniały się one do utrzymania tych celów.
Funkcjonalne wymogi społeczeństwa to elementy systemu społecznego konieczne do jego przetrwania, sprawnego funkcjonowania i utrzymania właściwej, wewnętrznej integracji
Adaptacja: ustalenie właściwych stosunków ze środowiskiem, w sposób zapewniający stały dopływ środków koniecznych do funkcjonowania systemu.
Osiąganie ustalonych celów i wytyczanie sposobów ich realizacji,
Integracja - zapewnienie odpowiedniego, spójnego układu stosunków pomiędzy poszczególnymi elementami systemu,
Socjalizacja - przekazywanie wzorów kulturowych i społecznych,
Kontrola społeczna - zaburzeń wewnętrznych (szczególnie wszelkich form dewiacji)
Stratyfikacja - przypisanie do określonych ról społecznych najwłaściwszych członków społeczeństwa
Ład społeczny stanowi główny modus vivendi. Funkcjonalny model społeczeństwa wyobraża je w postaci stanie „equilibrium', „ładu”, „równowagi”, czy „homeostazy”.
Istota zmiany społecznej (w ujęciu funkcjonalizmu)
Chociaż integracja społeczna nie jest w nigdy doskonała, systemy społeczne zasadniczo znajdują się w stanie dynamicznej równowagi, tj. przystosowawcze reakcje na zmiany zewnętrzne zmierzają do minimalizacji zmiany wewnątrz systemu.T. Parsons w The Social System ujmuje system społeczny jako całość pozostającą w stanie equilibrium (pojęcie to zostało zapożyczone od socjologa włoskiego, Vilfreda Pareto). Oznaczało to zarazem dążenie społeczeństwa do osiągnięcia tego stanu (inaczej „homeostazy”) oraz wytwarzanie mechanizmów integrujących różne poziomy rzeczywistości społecznej i utrzymujących to equilibrium. Dla tego celu musi dojść do zintegrowania systemów osobowości z systemami społecznymi i kulturowymi. Parsons zakłada, iż przyczyniają się do tego dwa mechanizmy ogólne, które spełniają tę funkcję: mechanizmy „socjalizacji” i „kontroli społecznej”. Dla T. Parsonsa głównym wymogiem funkcjonalnym była zatem integracja osobowości z systemem kulturowym i społecznym.
Rozwój społeczny:
wieloetapowy wielofazowy proces przemian społecznych, zmierzający określonym kierunku, powodujący wzrost stopnia zorganizowania społeczeństwa (grup, zbiorowości) i dokonujący się kolejności wynikającej z jego wewnętrznych praw.
Zwykle odbywa się na zasadzie dążenia od form niższych w sensie społeczno-ekonomicznym (np. wspólnota pierwotna) do form wyższych (np. społeczeństwo post-industrialne), wówczas utożsamiany jest z postępem,
proces przemian społecznych, którego prawidłowy przebieg powoduje m.in. wzbogacenie zróżnicowanie struktur organizacyjnych kulturowych danej zbiorowości. Również: rozszerzenie się możliwości zaspokajania potrzeb indywidualnych i jednostkowych w różnych okresach historycznych.
Wyróżnia się następujące główne odmiany teorii rozwoju społecznego:
marksistowską (uwzględniającą determinizm ekonomiczny),
„konfliktową”.
Determinizm: stanowisko filozoficzne, według którego wszystkie zdarzenia są jednoznacznie i całkowicie wyznaczane przez okoliczności i warunki, w jakich występują. Determinizm ekonomiczny (najdobitniej głoszony przez K. Marksa) był poglądem, według którego ludzkie zachowania i ich wzory oraz struktura społeczna są uwarunkowane przez czynniki ekonomiczne (Marksowskie „byt kształtuje świadomość”).Według marksistowskiego i materialistycznego ujęcia rozwoju społecznego jednym z głównych czynników rozwoju społecznego jest konflikt społeczny, jedno z podstawowych pojęć socjologii, który oznacza proces społeczny zachodzący pomiędzy jednostkami, grupami, klasami w wyniku sprzeczności interesów i powodujący wrogość między nimi. Następstwem konfliktu jest współzawodnictwo, walka lub rozwiązanie kompromisowe - w skutek czego dokonuje się postęp, rozwój, doskonalenie, przechodzenie do wyższych form, wolnych od konfliktogennych przyczyn.Szczególne znaczenie w historii ludzkości miały konflikty społeczne między dwoma antagonistycznymi klasami: posiadaczy i nie-posiadających. Konflikt społeczny klasowy wynika ze sprzeczności interesów klas społecznych w sferze ekonomicznej, politycznej ideologicznej.
Konflikt (z łaciny conflictus - zderzenie), niezgodność, sprzeczność interesów, poglądów, spór, zatarg.
W naukach społecznych oznacza to walkę ludzi reprezentujących odmienne wartości (moralne, ideologiczne, religijne), walkę o władzę bądź dostęp do ograniczonych dóbr (materialnych, surowcowych). Celem stron uczestniczących w konflikcie jest nie tylko osiągnięcie pożądanych wartości, ale także zneutralizowanie, ograniczenie lub wyeliminowanie przeciwnika.
Można wyróżnić konflikty: ekonomiczne, społeczne, polityczne, międzynarodowe. W praktyce konflikty mają różny charakter i siłę, mogą przybierać formę np. wojny, rewolucji, strajku, konkurencji. W tradycyjnym ujęciu przyjmowany jest jako zbędny i szkodliwy, w ujęciu funkcjonalistycznym konflikt służy reorganizacji społeczeństwa.
Funkcjonalne ujęcie konfliktu społecznego Lewisa A. Cosera:
Konflikt należy postrzegać nie jako dysfunkcje, ale jako czynnik pozytywny, a źródeł sytuacji konfliktowej dopatruje się w aspiracjach i ambicjach jednostek.
Trwanie konfliktu: im mniej ograniczone są cele przeciwników w konflikcie, tym bardziej konflikt będzie się przedłużał. Im większe jest emocjonalne zaangażowanie członków oraz im większa jest sztywność struktury, w której zachodzi konflikt, i im bardziej pozorny jest charakter konfliktu - tym mniej prawdopodobne, ze cele stron konfliktu będą miały ograniczony charakter,Dalej, im mniejsza jest zgoda co do celów konfliktu, tym bardziej długotrwały będzie ten konflikt. W tych dwóch twierdzeniach L.Coser podkreśla fakt, że długotrwałe będą takie konflikty, w których dążyć się będzie do osiągnięcia szerokiej gamy celów, lub też w których cele te są nieokreślone. Gdy cele te są ograniczone i starannie wyartykułowane, możliwe jest rozpoznanie, kiedy zostaną osiągnięte, dysponując zaś wiedza o warunkach osiągnięcia celu można łatwiej położyć kres konfliktowi.
„Konfliktowy model społeczeństwa Ralfa Dahrendorfa:
Konfliktowy model społeczeństwa opiera się na czterech założeniach, diametralnie przeciwstawnych założeniom modelu funkcjonalistycznego:
Każde społeczeństwo w każdym momencie podlega procesom zmiany - zmiana jest wszechobecna.
W każdym społeczeństwie w każdym momencie występuje niezgoda i konflikt - konflikt społeczny jest wszechobecny.
Każdy element w społeczeństwie przyczynia się do jego dezintegracji i zmiany.
Każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych jego członków w stosunku do innych.
Modernizm wyrażał w niektórych swoich aspektach optymizm z powodu wzrostu technologicznego, porządku w obrębie jednolitej całości (przykładem może być jednocząca się Europa, zmierzanie do ujednolicania kultury, stylu bycia, wyrażania się itp.).
Postmodernizm (post- + fr. modernisme, niem. Modernismus): współczesny kierunek w sztuce, literaturze, muzyce i filozofii charakteryzujący się odejściem od koncepcji modernizmu, negacją nowoczesności, współczesnej cywilizacji, konsumpcyjnego stylu życia, unifikacji i racjonalizacji rozumienia porządku świata, dążący do przewartościowania tych tendencji i zwracający się ku historycznym sposobom myślenia i tworzenia;
Ostrze postmodernizmu jest skierowane przeciwko technizacji, unifikacji, racjonalizacji, totalizacji cywilizacyjnej ostatnich dwu stuleci, wielkomiejskości, użytkowo-konsumpcyjnemu stylowi życia.
Jego zwolennicy głoszą schyłek i rozpad istniejących dotąd tradycji. Pod hasłem dekonstrukcji promują odrzucenie wszelkich struktur i schematów, proponując jednocześnie radykalny pluralizm. Chcą udowodnić, iż w tej dziedzinie rzeczywistości istnieje wiele niezależnych od siebie podstawowych czynników czy zasad. W przypadku postmodernizmu, pluralizm odnosi się do form wiedzy, sposobów myślenia i życia jak również wzorców postępowania.
Postmoderniści, mając na uwadze demokrację i tolerancję, negują istnienie obiektywnej prawdy o rzeczywistości, uważając ją za środek przymusu.
Należy porzucić tradycyjne kryteria oceny, a zatem usunąć poczucie filozoficznej pewności, które wynikało z założenia, że rzeczywistość ma jakąś istotę czy obiektywną prawdę narzucaną społeczeństwu.