Perspektywa interakcjonistyczno-symboliczna. Wytwarzanie życia społecznego
1. Korzenie intelektualne i społeczne (pragmatyzm, fenomenologia, odkrycia psychologii, europejskie inspiracje i amerykański kontekst społeczny)
G. Simmel ( formy uspołecznienia jako typy interakcji)
M. Weber (działanie społeczne w swych przyczynach i skutkach), William James i pojęcie jaźni (refleksyjności),
Ch. Cooley (jaźń jako proces kształtujący się w wyniku komunikacji z innymi; jaźń odzwierciedlona);
Synteza G.H. Meada: umysł (zdolny do nadawania znaczeń, analizowania alternatyw, nadawania sobie kierunków działań: podejmowanie prób generalnych działań alternatywnych), jaźń jako koncepcja samego siebie, wypracowana na bazie kontaktów z innymi.
2. Jedność perspektywy, odmienne orientacje
Jedność perspektywy:
ludzie manipulują symbolami w celu przystosowania się do środowiska;
ludzie używają symboli w celu komunikowania się;
komunikując się ludzie wchodzą w interakcje, które są dynamicznym procesem nadawania i interpretowania znaczeń, podczas którego następuje przyjmowanie roli innego;
społeczeństwo rozumiane jako względnie stałe wzory interakcji jest możliwe dzięki zdolności ludzi do definiowania sytuacji i do postrzegania siebie samych jako obiektów.
Społeczeństwo zatem tworzy się, utrzymuje i zmienia dzięki zdolnościom ludzi do myślenia i definiowania, jak też autorefleksji i samoooceny.
Rozbieżności w zakresie: natury jednostki (jednostka jako aktywny twórca czy też jako „niewolnik” względnie stałego zespołu znaczeń i postaw wobec siebie w postaci „rdzenia jaźni”) istoty interakcji (zmienna, kreacyjna, konstruktywna i otwarta natura interakcji czy też interakcja jako efekt oczekiwań ze strony innych i własnych, konformistycznych nakazów postaw), istoty organizacji społecznej (organizacja społeczna jako proces, płynna i dynamiczna czy też jako struktura względnie stabilnych oczekiwań, niezależna od działań jednostek), podejścia metodologicznego (metody interpretacyjne, uwzględniające „preinterpretowaną” rzeczywistość aktorów względnie podejście metodologiczne wspólne dla wszystkich nauk).
Różne orientacje (wielość podejść i orientacji); W zależności od głównego kierunku inspiracji perspektywa interakcjonistyczno-symboliczna rozszczepia się na wiele pokrewnych nurtów i podejść.
Szkoła chicagowska i Szkoła Iowa
Teorie roli
Podejście dramaturgiczne
Teorie jaźni i tożsamości
Podejście fenomenologiczne
Podejście etnometodologiczne
3. Orientacja chicagowska i H. Blumer. Bliskie związki z Meadem. Społeczeństwo jako symboliczna interakcja. Jaźń i zdolność udzielania samemu sobie wskazań (wskazać to wydobyć z kontekstu, wskazać to świadomie skonstruować swe postępowanie). Działanie konstruowane jest poprzez interpretację sytuacji. Dlatego ważne jest poznanie procesu interpretacji ze strony działających podmiotów. Organizacja społeczna wyznacza ramy, w których przebiega działanie grupowe, ale nie determinuje tych działań. Organizacja społeczna kształtuje sytuację działania podmiotów oraz dostarcza symboli do interpretacji. Problemy: jeżeli proces interpretacji jest zasadniczo otwarty, skąd bierze się trwałość instytucji? W jaki sposób rozpoznajemy w działaniach innych określone „wzory instytucjonalne”?
4. Orientacja dramaturgiczna: E, Goffman, metafora teatralna i zogniskowanie na formach i sposobach przedstawień: spojrzeniach, gestach, pozach i wypowiedziach, które ludzie - świadomie lub nie - wprowadzają do sytuacji. Zjawiska społeczne - ustrukturalizowane ze względu na ukryte oczekiwania, pochodzące zresztą z różnych źródeł. Oczekiwania ze strony scenariusza to normy dotyczącego tego jak winna zachować się jednostka „przyjmująca” określoną rolę, oczekiwania ze strony aktorów formułowane są przez partnerów interakcji, oczekiwania ze strony publiczności dotyczą zachowań wobec zewnętrznych obserwatorów. Scenariusze to społeczne ramy w obrębie których realizowane są role. Jednostki grają o swoją tożsamość z tymi oczekiwaniami przy pomocy manipulowania wrażeniami. Goffman szeroko analizuje techniki wytwarzania przez aktorów wrażeń.
5. Orientacja fenomenologiczna i konstruktywizm socjologiczny. Prekursorzy: m.in. A. Schutz. Odrzucenie przez Schutza husserlowskiej koncepcji ja transcendentalnego (rozumieć ludzkie zachowania można jedynie analizując mechanizmy intersubiektywnego nadawania znaczeń) i zaakceptowanie koncepcji postawy naturalnej i Lebenswelt. Koncepcja Schutza jest koncepcją poznawczą. Przekonanie o tym, że żyjemy we wspólnym świecie wynika z intersubiektywności wiedzy potocznej oraz ze społecznego charakteru wiedzy. Społeczny charakter wiedzy wynika z kolei z faktu, że posługujemy się językiem, jednakże wiedza społeczna zawarta w języku ma wiele stopni jasności i precyzji. Wiedza jest systemem typizujących konstruktów, a inni także dostępni są nam w pewnych wycinkowych aspektach (rolach). Z kolei Berger i Luckmann w swej pracy Społeczne tworzenie rzeczywistości rozwijając koncepcję Schutza zwrócili uwagę na wzajemnie przenikające się procesy internalizacji, eksternalizacji i obiektywizacji zachodzące w życiu codziennym próbując przełamać w ten sposób napięcie pomiedzy tym, co subiektywne i przeżywane, a tym co obiektywne i wobec człowieka zewnętrzne. Zdaniem niektórych krytyków próba ta nie powiodła się.
6. Orientacja etnometodologiczna (H. Garfinkel, D. Zimmerman, A. Cicourel) Wykorzystując założenia filozoficzne fenomenologii oraz m.in. koncepcji A. Schutza, orientacja ta skupiła się na badaniu najbardziej rudymentarnych ram interpretacji potocznej, czyli sposobów, przy pomocy których ludzie dążą do uzgodnienia wspólności świata, w którym żyją. Przedmiotem badań etnometodologii są „procedury interpretacyjne”, czyli metody, przy pomocy których ludzie podtrzymują przekonanie o „samo-przez-się-2zrozumiałym-świecie. Etnometodologia sytuuje się na styku psychologii i socjologii (jej nurtu krytycznego). Zajmuje się odkrywaniem i ujawnianiem modelu poznawczego jednostki. Tym, co łączy etnometodologię z innymi nurtami perspektywy interakcjonistycznej jest koncentrowanie się na przebiegu interakcji jako procesu interpretacyjnego, będącego dynamiczną całością, obejmującą zarówno warstwę sytuacyjną, kontekstową, sceniczną (Goffmann) jak i warstwę uniwersalną, składającą się z formalnych procedur interpretacyjnych (fenomenologia, wpływ Schutza).
Ocena perspektywy interakcjonistyczno-symbolicznej.
Dokonania:
Zwrócenie uwagi na wytwarzanie społecznego świata; świat jest wytwarzany, a nie gotowy, podlega ciągłej zmianie;
Antydeterminizm (nie ma stałych praw, ani konieczności historycznych)
Podmiotowość (motywacje ludzkie są efektem refleksji i świadomości, a nie wpływu systemu normatywnego uwewnętrznianego przez jednostki w trakcie socjalizacji, albo nieuświadamianych popędów)
Koncepcja świata życia codziennego (zmiana perspektywy)
Słabości:
Uwikłanie w stare napięcia: obiektywne-subiektywne, jednostka-społeczeństwo.
Brak wyjaśnienia trwałości instytucji społecznych mimo wielu wzorów i zmian, brak wytłumaczenia wpływu „systemu” i „kultury” na wybory jednostek i ich życie.
Krytyka koncepcji roli jako styku tego co podmiotowe i tego, co społeczne. Zdaniem niektórych to w ludzkich praktykach istnieje źródło instytucji i wzorów, a nie w rolach.
Brak powiązania pojęć związanych z symboliczną interakcją do różnych wzorów organizacji społecznej (jak tworzy się prawo, jak instytucje edukacyjne, jak systemy władzy?).
Literatura zalecana do wykładu:
J. Turner, „Struktura teorii socjologicznej”, Warszawa 2006, s. 395-434.
J. Szacki, „Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe” Warszawa 2002, s. 842-849.
Literatura uzupełniająca do wykładu (oprócz lektur zadanych na ćwiczenia):
P.L.Berger. Th. Luckmann: „Społeczne tworzenie rzeczywistości”, Warszawa 1986
A. Schutz. „Don Kichot i problem rzeczywistości”, Literatura na świecie 1985, nr 2, s. 246-268.
E. Goffman, „Zażenowanie a organizacja społeczna”, w: P. Sztompka, M. Kucia (red.) Socjologia. Lektury. Kraków 2005. s. 112-119.
E. Hałas, Symboliczny interakcjonizm - wielość orientacji a podstawy jedności perspektywy, Studia Socjologiczne nr 4 (83) / 1981, s. 103-114.
Inne źródła wykorzystane w przygotowaniu wykładu:
P. Baert, „Social Theory in the Twentieth Century”, Cambridge 1998, s. 66-91
M. Waters, “Modern Sociological Theory”, London 1994, s. 22-39.