Etapy rozwoju osobowości - niektórzy psychologowie uważają że osobowość istnieje od dnia narodzin. Klasyczni psychoanalitycy jak Z. Freud i kontynuatorzy jego poglądów uważają, że zasadniczym okresem kształtowania się osobowości jest pierwszych pięć lat życia człowieka. Zwolennicy teorii cech i teorii typów sprowadzają strukturę osobowości do kilku zasadniczych wymiarów uważając że wprawdzie osobowość rozwija się w miarę dojrzewania, lecz zaznaczone już we wczesnych stadiach rozwoju różnice indywidualne prawie całkowicie określają jej przyszły kształt. Odmienne stanowisko reprezentują zwolennicy teorii o nieustannym rozwoju osobowości. Uważają oni że doświadczenie przeszłości ma znaczenie dla tworzenia się osobowości, ale kształtowanie wyznacza głównie sytuacja aktualna. W myśl tej teorii osobowości rozwija się we wszystkich okresach życia zależnie od sytuacji aktualnej i celów życiowych do których jednostka zmierza. Koncepcja Wallona - dziecko reprezentuje gatunek homo sapiens, zmierza w ontogenezie do osiągnięcia dojrzałości psychicznej, do upodobnienia się do człowieka dorosłego. Nie jest zatem istota autystyczną czy egocentryczną, lecz rozwija się w ścisłej więzi z grupą społeczną, co nie wyklucza pojawienia się w trakcie rozwoju rozmaitego rodzaju sprzeczności i konfliktów. Walka przeciwieństw jest zdaniem Wallona motorem rozwoju i naturalnym jego prawem. Rozwój osobowości jest zarazem rozwojem indywidualności, podmiotowości i rozwojem społecznym (wrastanie jednostki w społeczeństwo). Wczesne stadia rozwoju osobowości: Wallon podzielił na 7 etapów rozwoju osobowości: trzy pierwsze etapy zamykają się w granicach wieku niemowlęcego wraz z okresem embrionalnym. 1 etap- obejmuje życie wewnątrzmaciczne. Jest to kres całkowitej zależności biologicznej od matki, której organizm zaspokaja wszystkie potrzeby dziecka, a nawet uprzedza ich pojawienie się. 2 etap - to stadium impulsywności ruchowej. Nadal istnieje symbioza między dzieckiem a matką, jednakże niemowlę żyje już w nowym środowisku, w który samo zaspakaja potrzebę tlenu za pomocą odruchu oddychania.
3 etap: symbioza fizjologiczna przejawia się więź uczuciową między dzieckiem a matka dlatego stadium to można nazwać emocjonalnym. Dziecko nie odróżnia jeszcze siebie od otoczenia jego osobowość łączy się ze wszystkim co je otacza; dominują synkretyzm i subiektywizm. 4 etap- na przełomie 1-2 roku życia następuje zwrot ku światu zewnętrznemu. Aż do końca roku trzeciego przeważa w rozwoju osobniczym dążenie do eksploracji świata, urzeczywistnienie dzięki aktywności sensoryczno-motorycznej. Dziecko uczy się w tym okresie pojmować dwustronne stosunki społeczne między sobą a innymi ludźmi.5 etap - zwany stadium personalizmu (3-6 rok życia).dokonuje się wyraźne przeciwstawianie ja innym osobom tego co moje temu co twoje. Dziecko staje się wojownicze w obronie swej własności, a nawet zmierza do przywłaszczenia atrakcyjnych przedmiotów i zabawek przemocą, podstępem lub kłamstwem. Stadium personalizmu- dzieli Wallon na trzy podokresy: ich wspólnym osiągnięciem rozwojowym jest usamodzielnienie się i wzbogacenie własnego ja. Najpierw obserwuje się wiele reakcji sprzeciwu i uporu, które umożliwiają dziecku potwierdzenie autonomii wobec innych osób. W okresie „wdzięku” dziecko lubi przypodobać się innym, chce uzyskać ich przychylność i sympatie. W trzeciej fazie naśladuje wzorce zachowania osób z którymi pragnie się identyfikować. 6 etap- rozwoju osobowości przypada na wiek 6-11 lat. Jest to okres różnicowania się osobowości pod wpływem kontaktów z członkami grupy rówieśniczej i nauczycielami, którzy stawiają dziecku nowe wymagania. Dziecko zdaje sobie sprawę z granic własnych możliwości oraz ze swego usposobienia, inteligencji i innych cech osobowości. Staje się osobowością poliwalentną. 7 etap - w okresie adolescencji znów na pierwszym plan wysuwają się potrzeby ja mimo że młodzież dąży także do wyładowania swojej ekspansji na zewnątrz. Emocje nabierają charakteru ambiwalentnego, a o tym czy w danej chwili zwycięża postawa egoistyczna czy altruizm decydują często przypadkowe okoliczności.
Jeśli rozwój emocjonalny we wczesnych stadiach ontogenezy przebiega pomyślnie można oczekiwać dalszego prawidłowego kształtowania się uczuć, natomiast wszelkie zakłócenia rozwoju emocjonalnego w czesnym dzieciństwie utrudniają, a niekiedy uniemożliwiają osiągniecie dojrzałości emocjonalnej. Wczesne przejawy emocji: o przeżyciach emocjonalnych niemowlęcia wnioskujemy pośrednio na podstawie jego reakcji wokalnych, mimicznych, i pantomimicznych. Noworodek reaguje pozytywnie na takie bodźce jak piszczenie, ciepło, kołysanie, przytulanie się, ssanie, negatywnie - na nagły hałas, skrępowanie ruchów, gwałtowną zmianę pozycji. Reakcje emocjonalne są w tym okresie bardzo intensywne. W ciągu pierwszych dwóch lat życia globalne reakcje uczuciowe które można określić jako zadowolenie i niezadowolenie, różnicują się. Można już wówczas wyodrębnić takie emocje jak radość gniew, strach zazdrość czy nienawiść. Emocje wrodzone: niektóre emocje noworodka są wrodzone. Zalicza się do nich gniew, wywołany unieruchomieniem głowy noworodka, oraz strach, występujący w momencie nagłej utraty równowagi przez dziecko, a także zadowolenie przy głaskaniu ciała dziecka. Pierwsze emocje są zatem związane z bezpośrednimi potrzebami organicznymi. Społeczny charakter emocji, zachowanie macierzyńskie: od wczesne dzieciństwa przezywanie pozytywnych czy też negatywnych doznań emocjonalnych wiąże się z zaspokojeniem potrzeby bezpieczeństwa. Gwarancją zaspokojenia tej potrzeby jest ścisła więź między matką a dzieckiem. Prawidłowy rozwój emocjonalny i społeczny możliwy jest tylko wtedy gdy pomiędzy dzieckiem i matką powstają więź emocjonalna. Dzieci matek czułych, współdziałających i akceptujących były dziećmi pogodnymi i ufnymi, dzieci matek odpychających i unikających z nimi kontaktu były nieufne i niespokojne, zaś dzieci matek zachowujących się mało stabilnie i reagujących często niewłaściwie na sygnały emitowane przez dziecko były dziećmi niespokojnymi i lękowo ustosunkowanymi do otoczenia.
Rodzaje emocji i afektów: emocje strachu; krystalizuje się w swej specyficznej formie najwcześniej. Źródła jej tkwią w aktualnym stanie organizmu. Można zaobserwować w pierwszej fazie strachu napięcie i znieruchomienie, w drugiej wyładowanie przez krzyk, płacz czy też rozproszone ruchy całego ciała. Franus nazwał ten rodzaj reakcji emocjonalnych przedstrachem. Jest to reakcja podkorowa, cechująca się nagłym wystąpieniem i równie nagłym wygasaniem. W okresie tym dziecko nabywa już pewnej ilości doświadczeń indywidualnych nie każdy nowy bodziec traktowany jest jako źródło zagrożenia. Jeżeli zadziała jakiś bodziec dziecko reaguje odruchem orientacyjno-badawczym. W zależności od oceny sytuacji następuje albo eksploracja bodźca bądź też brak dalszego zainteresowania nim. W późniejszych stadiach rozwoju występuje także reakcja przestrachu gdy bodziec zadziała nagle. Nie ma wtedy czasu na pojawienie się odruchu oreintacyjno-badawczego. Faza odruchu orientacyjnego w tej sytuacji występuje wtórnie. Źródła strachu: strach u dzieci wywołują najczęściej bodźce działające nagle i niespodziewane, a także bodźce niezwykłe (przykłady). Dziecko boi się także wielu zwierząt przy czym lęk budzi nie tyle wielkość zwierzęcia ile sposób jego zachowania, głośność czy też zwykłość wydawanych przez nie odgłosów. Starsze dzieci boją się tych zwierząt które w bajkach są symbolami grozy i zła. Dzieci boja się różnych zjawisk przyrodniczych np. burzy, silnego wiatru, ciemności, jazdy windą, dźwięku telefonu. Lęki szkolne: dzieci uczęszczające do szkoły lęk przed negatywną oceną, przed gniewem nauczycieli, starszymi czy też silniejszymi kolegami może wpływać na pogorszenie się przystosowania emocjonalnego. Niektórym dzieciom lęki szkolne uniemożliwiają prawidłowe przyswojenie wiadomości. Przezwyciężenie strachu: małe dzieci uczą się kontaktu z nowymi i niezwykłymi bodźcami szybciej i chętniej gdy w pobliżu jest osoba będąca gwarancją poczucia bezpieczeństwa. Przeciwnie dziecko rozwijające się w bezosobowym czy też nieżyczliwym mu środowisku bardzo powoli przezwycięża strach przed wszystkim co je otacza, a ta z kolei wpływa na znaczne osłabienie jego aktywności poznawczej. Zdarza się także że rodzice zamiast rozładowywać lęki dziecka przyczyniają się do ich pogłębiania gdy dla uzyskania krótkotrwałych efektów wychowawczych dorośli straszą dzieci kominiarzem, policjantem, który zabierze je ze sobą, albo jeśli się nie zmieni oddadzą je do domu dziecka.
Emocje wywołane strachem: zachowanie emocjonalne związane ze strachem przejawia się jako nieśmiałość, zakłopotanie, zmartwienie i lęk. Nieśmiałość - w 1 fazie wiąże się ze strachem przed obcymi osobami. Dziecko nieśmiałe lęka się jaka będzie reakcja otoczenia na nie, jest niespokojne, zagubione. Zakłopotanie- jest związane z niepewnością jak się zostanie ocenionym przez otoczenie. Wspomnienia porażek i przeżytych niepowodzeń wpływają na formowanie się negatywnej samooceny i wzmagają zakłopotanie. Zmartwienie- nie jest wywołane na ogół bezpośrednim bodźcem, stanowi wytwór wyobraźni dziecka. Dziecko martwi się tym że matka może zachorować lub że ojciec będzie się gniewał. Im dziecko będzie zahamowane czy też nieakceptowane tym bardziej jest skłonne do przeżywania zmartwień i wyolbrzymiania ich. Lęk- jest stanem napięcia psychicznego związanego z zagrażającą lub przewidywaną przykrością. Lęk bywa ukrywany. Dzieci lękliwe zachowują się niekiedy hałaśliwie, popisują się przed innymi bywają okrutne i brutalne, reagują nieadekwatnie do siły bodźca. Radość i zadowolenie: w okresie niemowlęcym wynikają z dobrego samopoczucia fizycznego. Reakcje te można już zaobserwować już u 3 miesięcznego dziecka. Dziecko nieco starsze doznają radości i zadowolenia podczas kontaktów zabawowych z rówieśnikami i dorosłymi. Cieszy je pokonywanie trudności. Bardzo się cieszą gdy wygrywają w grach planszowych czy też sportowych, jak i osiągnięcie sukcesu w nauce. Miłość związana jest z serdecznymi i życzliwością do obiektu uczuć oraz chęcią przebywania w jego towarzystwie. Aby miłość stanowiła wartość pozytywną musi być odwzajemniona. Dlatego zdarza się że dzieci nie znajdujące akceptacji u ludzi przelewają swoje uczucia na ukochaną zabawkę lub zwierzę. Im młodsze dziecko tym bardziej ekspresywnie wyraża swoją miłość. Dzieci starsze są bardziej powściągliwe - sądzą że tulenie się do rodziców czy publiczne pieszczoty są czymś dziecinnym i krępującym.
Gniew i jego przyczyny: jest reakcją występującą w okresie wczesnoniemowlęcym w wyniku pojawienia się przeszkody utrudniającej poruszanie się, a w dalszych okresach życia - działanie. Gniewem reaguje niemowlę na nieruchomienie jego kończyn, na niektóre zabiegi pielęgnacyjne. Nieco starsze dzieci gniewają się i złoszczą gdy nie mogą zdobyć przedmiotu który pragną, gdy upuszczą atrakcyjny dla nich przedmiot, gdy ogranicza się nim swobodę (chodziki). Dzieci przedszkolne złoszczą się gdy nauczycielka wydaje im polecenie którego spełnienie związane jest z przerwaniem zabawy, gdy rówieśnicy zabierają im zabawkę. Dzieci w najstarszej grupie przedszkolnej, a także te które uczęszczają do szkoły gniewają się gdy są przez kogoś oszukiwane, gdy ktoś odnosi się do nich nie sprawiedliwie, gdy są bite i karcone za przewinienia których nie popełniły. Przejawy gniewu: u niemowląt przejawy złości są przypadkowe i płynne. Dziecko płacze, krzyczy, pręży ciało, bije, wygina się. Reakcje gniewu wyraźnie nasilają się między 2-4 rokiem życia- w tym okresie dziecko bezpośrednio skierowuje swą złość przeciw przedmiotom i osobom wywołującym złość. Przejawy gniewu bywają bardzo gwałtowne, dziecko krzyczy, tupie, rzuca przedmiotami, rzuca się na podłogę. Od 4 roku życia ilość reakcji gniewu i jego intensywność wyraźnie maleje. Począwszy od okresu w którym dziecko opanowało mowę fizyczne przejawy gniewu ustępują formą werbalnym. Dziecko uczy się opanowywać wybuchy złego humoru, uczy się współżycia z rówieśnikami, a także rozumieć konieczność podporządkowania się narkozom starszych. Nie oznacza to że emocje i gniew są całkowicie wyeliminowane. Agresywne zachowania dorosłych wobec dzieci sprzyjają przeżywaniu prze nie złości i gniewu, a także wyładowywaniu tego gniewu nie w stosunku do silniejszych od dziecka dorosłych, a wobec słabszych rówieśników.
Właściwości emocji dziecięcych: emocje wyuczone: dziecko nie rodzi się gotowym repertuarem reakcji emocjonalnych. Reakcje tych dziecko uczy się w toku nabywania doświadczenia indywidualnego. (pielęgniarka, biały kolor). Krótkotrwałość emocji: w związku z niedojrzałością układu nerwowego przeżycia dziecka są krótkotrwałe: trwają kilka minut nagle powstają i nagle się kończą. Dziecko przechodzi z bardzo łatwo z jednego nastroju emocjonalnego w drugi diametralnie od niego różny. Zmartwienie i zakłopotanie za chwilę śmieje się i cieszy. Ekspresywność emocji; mimika i pantomimika przeżyć emocjonalnych jest bogata. Dziecko uzewnętrznia radość, gniew czy strach w śmiechu i płaczu, w żywych gestach, ruchach, w słowach którym nadaje w zależności od przeżycia emocjonalnego odpowiednią informację. Rozwój uczuć wyższych: w okresie poniemowlęcym i przedszkolnym dziecko już potrafi obdarzać trwałym uczuciem osoby opiekujące się nim. Przywiązuje się także do zwierząt domowych, otacza je serdeczności i opieką. Pod koniec okresu przedszkolnego dziecko zdobywa umiejętności powściągania afektów co jest świadectwem stopniowego osiągania dojrzałości emocjonalnej. W miarę upływu lat dzieci przeżywają radość nie tylko podczas działania, a raczej cieszy je końcowy etap działania - wynik. Fluktuacja emocji: u podłoża zmian emocjonalnych leży swoisty rytm neurobiologiczny rozwoju ontogenetycznego wg Gasella. Zgodnie z tym rytmem w rozwoju dziecka przeplatają się stany równowagi ze stanami zachowania równowagi. Jest to jakby droga od stanu przystosowania emocjonalnego do stanu kryzysu w fazie następnej. 3 latek- pogodny i zrównoważony, bawi się cierpliwie, często się śmieje i cieszy, dla dorosłych odnosi się przyjaźnie, w następnym półroczu: źle sypia, jest lękliwe, niespokojne, a w stosunku do dorosłych nadmiernie wymagające. 5 latek: stosunki do dorosłych układają się znacznie lepiej, dziecko wchodzi w wiek pytań, aktywność poznawcza, przyswojenie ogólne dobre. 6 latek: dziecko podniecone i agresywne, okrucieństwo wobec zwierząt i młodszych dzieci. Jest ekspresywne i wybuchowe. Kryzys ten mija u 7 latka zmniejsza się impulsywność uczuciowa, wzrasta zaś ocena intelektualna sytuacji i umiejętności panowania nad emocjami.
Emocje w okresie późnego dzieciństwa: dziecko nawiązuje liczne więzi emocjonalne z rówieśnikami i nauczycielem. Nauka szkolna pobudza emocje związane z aktywnością poznawczą a sukcesy szkolne stają się przyczyną uczuciowych o charakterze dodatnim. W niewłaściwym środowisku wychowawczym przeważają w życiu dziecka emocje zabarwione negatywnie. Ich źródła to niesprawiedliwe traktowanie dziecka przez rodziców czy nauczycieli, niechęć rówieśników, niepowodzenia szkolne. Równowaga emocjonalna - jest niezbędna między emocjami pozytywnymi a negatywnymi w życiu człowieka. Małe dziecko wychowane w rodzinie kochającej doznaje znacznie więcej emocji pozytywnych niż negatywnych, ponieważ dorośli chronią je przed przykrymi przeżyciami. Im jednak staje się starsze i bardziej samodzielne tym bardziej wzrasta możliwość zetknięcia się z sytuacjami trudnymi, nieżyczliwymi ludźmi. Dziecko musi się uczyć radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Nadmiar miłości, wiążący się usuwaniem z jego drogi wszelkich trudnych sytuacji powoduje skupienie miłości na samym sobie a nie na innych ludziach. Powoduje to egoizm. Nadmiar emocji negatywnych utrudnia dziecku przystosowanie społeczne. Dziecko staje się nieśmiałe, bojaźliwe, przejawia tendencje do niskiej samooceny. Zachowania rodziców wywołujące negatywne emocje: destrukcyjny krytycyzm, warunkowana miłość, wychowanie w poczuciu winy. Moralność autonomiczna; dziecko zaczyna uznawać pewne normy nie dlatego że wymagają tego dorośli ale dlatego że samo uznało ich słuszność. Ta zasadnicza zmiana w rozwoju moralnym następuje w 10-11 roku życia. We wczesnym stadium tego okresu dziecko cechuje pryncypialność. Dziecko uważa ze bez względu na sytuację należy podporządkować się regule. Oceny moralne dziecka w tym okresie są bardzo surowe. Dzieci nie uznają kłamstwa altruistycznego (nie wolno kłamać nawet w szlachetnych celach).
Najczęściej spotykanymi w wieku przedszkolnym niespołecznymi formami zachowania są: negatywizm i upór- jest to reakcja dziecka na niewłaściwe oddziaływania wychowawcze. Młodsze dzieci przejawiają raczej opór fizyczny. Odmawiają jedzenia, spełnienia poleceń. Dziecko nakłaniane przez dorosłych do wykonania jakieś czynności zgodnej z ich, a nie jego wolą, buntuje się. Negatywizm wynika m.in. z egocentryzmu dziecięcego, pierwsze przejawy uporu zauważono u 18 miesięcznego dzieci, a wyraźne nasilenie około 3 roku życia (głównie pod postacią reakcji fizycznych). Między 4-6 rokiem życia maleją fizyczne przejawy negatywizmu, wzrasta zaś ilość reakcji werbalnych o podobnym charakterze. Na wszelkie polecenia niezgodne z wolą dziecka reaguje ono odnową. Jednym z większych błędów wychowawczych jest brutalne przełamywania uporu i negatywnego nastawienia dziecka. Zdarza się że zacina się ono wtedy w uporze i im ostrzej reagują dorośli tym bardziej nieprzejednane jest dziecko. Agresywność- jedna z najczęściej spotykanych reakcji na flustrację -może wynikać z niemożności przezwyciężenia przeszkody fizycznej lub psychicznej. Im częściej dziecko doznaje flustracji tym częstsze i bardziej nasilone mogą być zachowania agresywne. U dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa przeważają wśród zachowań agresywnych bicie, wydzieranie siłą atrakcyjnej zabawki będącej przedmiotem sporu. Nieporozumienia między dziećmi w okresie do 3 roku życia są częstsze ale krótkotrwałe. W dalszych latach życia dziecka jest ich mniej, lecz trwają dłużej. W wyniku nieporozumień dzieci są często wobec siebie dokuczliwe. Niekiedy silniejsze znęcają się nad słabszymi. Dokuczenia to na ogół słowne atakowanie osoby z którą dziecko wchodzi w konflikt. Znęcanie może polegać na zadawaniu bólu, straszeniu, ośmieszaniu. Te formy zachowań agresywnych występują w okresie kiedy dziecko chodzi do szkoły. Rywalizacja- chęć osiągnięcia przewagi nad innymi dziećmi, osiągnięcia sukcesu wiąże się z chęcią uzyskania odpowiednio wysokiej pozycji w grupie. Dzieci współzawodniczą ze sobą przechwalając się pozycją rodziców, różnymi atrakcyjnymi zabawkami które posiadają. Rywalizację obserwujemy często między rodzeństwem.
Zazdrość- jest reakcją dziecka na domniemaną albo faktyczną utratą miłości. U małych dzieci zazdrość łączy się z niechęcią a nawet wrogością w stosunku do osoby która jest źródłem zazdrości. Małe dziecko zmierza jakby do fizycznego usunięcia osoby o którą jest zazdrosne. Po urodzeniu się młodszego brata lub siostry może zachowywać się wobec niego agresywnie: bić, szczypać, zabierać zabawki. Zazdrość objawia się intensywnie w dwóch okresach życia: miedzy 19 a 42 miesiącem i ponownie w okresie dorastania. Częściej zazdrosne są dziewczynki niż chłopcy. Pośrednie przejawy zazdrości: reakcje regresywne: takie jak ssanie palca, moczenie się, lęki. Starsze dzieci przejawiają swą zazdrość poprzez dokuczanie, znęcanie się nad młodszymi dziećmi czy też zwierzętami, kłamstwo. Zachowanie władcze: tendencja do przewodzenia i panowania. Małe dziecko uważa się za centralny punkt świata sądzi, że zainteresowanie innych osób powinno skupiać się na nim, a także powinno otrzymywać wszystkie te przedmioty, na które ma ochotę. Sympatia: jest reakcją przeciwstawną agresji. Dziecko okazując rówieśnikowi czy też dorosłemu swą sympatię stara się mu pomóc, ofiaruje mu swoje ulubione zabawki, chętnie przebywa blisko niego. Sympatia w stosunku do rówieśników późnym dzieciństwie może przeradzać się w uczucia trwałej przyjaźni. Empatia: umiejętność wczuwania się w sytuację drugiej osoby, zrozumienie jej przeżyć i nastrojów. Zdolność do empatii wzrasta wraz z wiekiem, a reakcje empatyczne przejawiają się w zróżnicowany sposób. Współczucie: zdolność do pocieszani, niesienia pomocy, opiekuńczość w stosunku do młodszych i słabszych wiąże się z umiejętnością właściwego zrozumienia sytuacji. Młodsze dzieci częściej współczują tym którym ktoś zabrał zabawkę czy też przerwał atrakcyjną zabawę, a także ludziom których wygląd wskazuje na chorobę. (ból głowy, bandaż na głowie). Dojrzałość społeczna: w miarę rozwoju dziecko uczy się takiego zachowania w grupie rówieśników, które pozwalana mu na dobre w niej funkcjonowanie. Dojrzałe społecznie umie podporządkować się normom grupy, potrafi wypełniać zadania zarówno grupowe jak i indywidualne.
Etapy rozwoju moralnego: polega na interioryzacji różnorodnych reguł postępowania i zastosowaniu ich w kontaktach międzyludzkich. Sumienie: pełni funkcje wewnętrznej kontroli jednostki. Pomaga mu w wyborze właściwej drogi. We wczesnych stadiach rozwoju moralnego rodzice i inni dorośli uczą dziecko rozpoznawania tego co dóbr i tego co złe. W przypadku gdy dziecko postąpi źle zwracają na to uwagę, zawstydzają, wzbudzają w dziecku poczucie winy i chęć poprawy postępowania. W okresie dorastania gdy normy są już zinternalizowane, jednostka sama kontroluje swoje postępowanie zgodnie z własnym sumieniem. Piaget uważa że rozwój moralny odbywa się przez przechodzenie od niższych do wyższych stadiów. Anomia moralna: jest to okres w którym małe dziecko nie ma poczucia dobra ani zła. Dziecko darzące szacunkiem i przywiązaniem osoby dorosłe (rodziców) obcując z nimi uczy się podstawowych ocen wartościujących. Jeśli jego postępowanie spotyka się z naganą rodziców, uczy się, że zrobiło coś złego. Dziecko nie wie jeszcze dlaczego postępek jest zły zauważa jednak że w tych kategoriach odbierają to osoby które kocha i odwrotnie jeśli zostanie pochwalone za swoje zachowanie ocenia to jako dobre. Stadium egocentryzmu: w okresie 2-5 lat dziecko zdobywa wiedzę o tym jakie są wymagania dorosłych wobec niego. Stara się tak postępować by ich zadowolić, co z kolei przyniesie korzyści jemu samemu. Dziecko w tym okresie kieruje się własnym interesem. Czuje się ośrodkiem świata i uważa za dobre to co jest dobre dla niego. Moralność heteronomiczna: dziecko przyjmuje określone normy i zasady postępowania narzucone mu przez dorosłych. Przestrzega je nie dlatego że uważa to za zgodne z jego normami lecz przede wszystkim z obawy przed karą lub naganą dorosłych i po to, by sprostać ich wymaganiom. Nie kwestionuje woli rodziców lub nauczycielki gdyż stanowią dla niego bezwzględny autorytet i wzór właściwego postępowania. Wartościowanie kłamstw: dziecko nie rozumie wartości prawdy i istoty kłamstwa. Małe dziecko często fantazjuje, przeinacza rzeczywistość, ale nie ma poczucia że kłamie. Nie rozumie dlaczego dorośli stawiają mu ten zarzut. Jest to kłamstwo pozorne albo inaczej pseudokłamstwo, gdyż świadoma chęć wprowadzenia kogoś w błąd może być uznana za kłamstwo. Realizm moralny: w okresie moralności heteronomicznej dziecko kieruje się zasadą realizmu moralnego. Ocenia jako gorsze takie kłamstwo, w którym rozbieżność między czyjąś wypowiedzią a stanem faktycznym jest większa. (przykład z psem i krową będzie większe niż że pani pochwaliła go w przedszkolu bo było grzeczne). Moralność autonomiczna przy emocjach:
Stadia rozwoju moralnego wg Kohlberga: wyróżnił 6 stadiów i 3 poziomy rozwoju moralności. Na pierwszym poziomie moralność właściwa jeszcze nie istnieje, zachowanie dziecka zależy bowiem od czynników zewnętrznych. Jest to poziom prekonwencjonalny obejmujący dwa stadia które cechują następujące właściwości: 1 stadium- respektowanie posłuszeństwa i kary, uleganie osobom reprezentującym prestiż i władze; 2 stadium- postawa naiwna, hedonistyczna i instrumentalna; postępowanie jest uważane za słuszne, gdy zadowala samego siebie, a czasem też inne osoby. Na poziomie drugim moralności konwencjonalnej dziecko, uważa, że moralne jest dobre zachowanie się (czyny), zgodne z umownymi normami społeczeństwa. Można tu również wyróżnić dwa stadia; 3 stadium: moralność służy utrzymaniu dobrych stosunków z ludźmi; chodzi o uzyskanie ich aprobaty i zadowolenia oraz udzielenia im pomocy; 4 stadium: moralność podporządkowana jest autorytetom, prawu, obowiązkom; przyczynia się do utrzymania określonego stanu rzeczy (społecznego czy religijnego), który stanowi wartość najwyższą. Na poziomie trzecim - moralności postkonwencjonalnej zwaną inaczej moralnością akceptowanych przez siebie zasad, przyjmuje się częściowo lub powszechnie uznane wzorce, prawa i obowiązki. 5 stadium - moralność zgodna z umownymi, indywidualnymi zasadami i demokratycznie przyjętym prawem. 6 stadium - świadomie przyjęte indywidualne zasady moralne, uznawanie istniejących norm i standardów, lecz świadomość stanowi czynnik kierujący postępowaniem. Racjonalizm moralny: dziecko odkrywa że prawdomówność czy też lojalność jest niezbędna w kontaktach z przyjacielem. W tym okresie wytwarza on hierarchię wartości. Musi się nauczyć że jego zachowanie nie może opierać się tylko na pryncypializmie. Obserwujemy wtedy przejście do stadium racjonalizmu moralnego, to jest stadium, w którym człowiek przyjmuje jakąś zasadę nadrzędną i do niej dostosowuje postępowanie, rozstrzygając za jej pomocą konflikty moralne. Wrodzone różnice indywidualne: dziedzicznie niektórych składników osobowości decyduje o ujawnieniu się różnic indywidualnych w zachowaniu już w okresie niemowlęctwa. Typ układu nerwowego, a także temperament należą do składników osobowości ujawniających się w bardzo wczesnym okresie życia. Dlatego też niektóre niemowlęta są spokojne i pogodne, inne nadmiernie pobudliwe, skłonne do płaczu. Niektóre dzieci poruszają się szybko, inne wolno. Oczywiście różnorodne oddziaływanie środowiskowe wpływają na utrwalenie bądź też przekształcenie się pewnych przejawów zachowania. Nawet spokojne i zrównoważone od urodzenia dziecko stanie się płaczliwe i nerwowe.
Przejawy osobowości małego dziecka: dziecko które ukończyło pierwszy rok życia jest już n ogół na takim etapie rozwoju motorycznego, że potrafi samo przemieszczać się w przestrzeni (np raczkując). Ta nowa nabyta umiejętność pozwala na coraz szerszą eksplorację otoczenia, a także na inicjowanie większej ilości kontaktów społecznych. Również znaczący wpływ ma otoczenie społeczne. Pierwszą grupa jest rodzina. Osobowość rodziców i wzory które chcą przekazać dziecku przyczyniają się do ukierunkowania osobowości dziecka. Również na rozwój osobowości dziecka ma wpływ jego stan zdrowia, odżywianie, atmosfera wychowawcza. Rozwój osobowości w wieku przedszkolnym: dziecko uczy się samodzielnie zaspokajać potrzeby zarówno biologiczne jak i społeczne. Otoczenie społeczne stawia przed dzieckiem różnego rodzaju wymagania dotyczące jego sposobu zachowania oraz sposobu w jaki może zaspokajać potrzeby. Aby zachować się zgodnie z oczekiwaniami dorosłych, dziecko uczy się spełnienia określonych wymagań. Obserwując osoby z najbliższego otoczenia uczy się nagradzających sposobów zachowania przez ich naśladowanie. Jest to przejmowanie wzorów zachowań. Warunki trwałych nastawień (Reykowski) warunki niezbędne dla powstania trwałych nastawień, które powstają: w wyniku częstego ich powtarzania, pod wpływem nagrody i kary, pod wpływem utożsamiania się z wzorami, mogą być rezultatem aktywnego przeobrażenia treści przyswojonych przez jednostkę. Rozwój osobowości w wieku późnego dzieciństwa: dziecko w okresie miedzy 7-12 rokiem życia coraz bardziej poszerza swa wiedzę o świecie, a dojrzewający układ nerwowy umożliwia coraz doskonalsze przetwarzanie napływających bodźców. Ustala się typ temperamentalny. Obserwujemy w tym okresie rozwijającą się zdolność do panowania nad swymi emocjami, zmniejszanie się pobudliwości oraz labilności emocjonalnej. Rozumienie zdarzeń i sytuacji pozwala na wytworzenie takiego repertuaru zachowań, które są adekwatne do sytuacji, co z kolei umożliwia przystosowanie społeczne. Na rozwój osobowości w młodszym wieku szkolnym w dużej mierze wpływa środowisko rówieśnicze. Dziecko stykając się w szkole z grupą rówieśników wchodzi z nią w różnorodne kontakty. Rodzaj i liczba tych kontaktów wpływają na kształtowanie postaw społecznych, zaspokojenie, a także powstawanie nowych potrzeb oraz dalszy rozwój obrazu samego siebie.
Zaspokojenie potrzeb akceptacji, przynależności do grupy i szacunku wpływa na kształtowanie postaw prospołecznych, na akceptacje samego siebie. Wizja samego siebie jest jeszcze bardzo uzależniona od opinii otoczenia. W pierwszej fazie wieku szkolnego nową osobą znaczącą dla dziecka staje się nauczyciel, jest on wzorem do naśladowania. Rodzice w dalszym stopniu są dla dziecka osobami znaczącymi, często jednak przeciwstawia się ono ich oddziaływaniom. Zadania nauczyciela i rówieśników jest w tym okresie ważniejsze niż zadania rodziców. Dziecko przeżywa wówczas wiele konfliktów motywacyjnych, wywołanych odmiennym punktem widzenia rodziców i rówieśników odnośnie do tego samego zagadnienia. Rozważając różnorodne za i przeciw niekiedy po raz pierwszy musi ono dokonać wyboru samodzielnego. Sprzyja to powstawaniu refleksji moralnej i stopniowej autonomizacji norm zachowania Interioryzacja wiedzy o świecie: w toku rozwoju jednostka-świat dziecko przyswaja wiedzę o otaczającym je świecie. Od asymilacji za pośrednictwem narządów zmysłu przechodzi stopniowo do poznawania świata za pośrednictwem pamięci, wyobraźni i myślenia. Zgromadzona o świecie wiedza ulega uwewnętrznieniu czyli interioryzacji. Interioryzacja obiektywna - polega na odzwierciedleniu, kodowaniu i utrwalaniu w wewnętrznej strukturze elementów świata zewnętrznego w ich obiektywnych związkach, dokonuje się zgodnie z prawami spostrzegania, pamięci, uczenia się oraz prawami logiki i języka. Treści ulegające interioryzacji są bardzo zróżnicowane. Będą to zarówno elementy o świecie wiedzy jak i o stosunkach społecznych panujących w normach i zasadach rządzących zachowaniem ludzi. Może dotyczyć również własnej osoby. Jest to wtedy obiektywna wiedza o własnych cechach zewnętrznych, uzdolnieniach i brakach, a także o relacjach między ja jednostki a jej otoczeniem. Interioryzacja subiektywna-każdy człowiek konstruuje w toku życia subiektywna ocenę samego siebie i otaczającego go świata. Nowe zdarzenia których doznaje jednostka, są interpretowane subiektywnie w zależności od nagromadzenia wiedzy, czyli od doświadczeń w danej dziedzinie. Sprzyja to selektywnemu odbiorowi bodźców z otoczenia, a w konsekwencji subiektywnej jej ocenie. Np. dziecko stale karcone i upominane które nauczyło się antycypować dorosłych jako osoby karzące, będzie miało tendencje do zaliczenia każdej nowej osoby dorosłej do grona osób karzących.