Nęcka, Pobudzenie intelektu, ćw 10, rozdziały 1 i 5
Przesłanki formalnej teorii intelektu
Formalna teoria intelektu jest rozwinięciem idei zawartych w formalnej teorii procesu myślenia.
Formalna teoria myślenia wywodziła się z koncepcji Newella i Simona, rozwiniętej przez Ohlssona. Wg tej koncepcji proces myślenia można opisać jako ciąg przekształceń jednego „stanu wiedzy” w drugi, przy czym stanem wiedzy nazywa się pojedynczy fragment sytuacji zewnętrznej (zwłaszcza problemowej), reprezentowany poznawczo przez system przetwarzania informacji (umysł).
Stany wiedzy:
stan początkowy
stan końcowy
Parametry wprowadzone to koncepcji Newella i Simona przez formalną teorię myślenia:
szybkość - liczba elementarnych operacji przetwarzania informacji w jednostce czasu
pojemność - wielkość „horyzontu mentalnego” czyli liczba stanów wiedzy potencjalnie dostępnych do przetworzenia w następnym kroku
tolerancja na brak wyniku czynności poznawczej - niepoznawczy choć niezbędny składnik procesu myślenia (duża tolerancja - system poznawczy nie znajduje się pod presją)
Odwołując się do tego modelu próbowano wyjaśnić takie zjawiska jak np. wgląd, tworzenie niezwykłych skojarzeń, zmianę struktury problemu. Wiązano te zjawiska z przejściowymi wartościami parametrów formalnych i zmianami tych parametrów pod wpływem różnych czynników. Natomiast cechy indywidualne próbowano odnosić do trwałych różnic między ludźmi w zakresie natężenia parametrów formalnych.
Np. - inteligencję psychometryczną wiązano z dużą szybkością przetw. info., ale z niską pojemnością i niską tolerancją.
Inteligencja praktyczna i mądrość - niewielka szybkość, duża pojemność i tolerancja.
Formalnej teorii procesu myślenia nigdy nie poddano weryfikacji empirycznej, a zatem, jak 90% innych teorii, można sobie ją wsadzić tam, gdzie plecy kończą swą szlachetną nazwę (bardzo szeroki zakres, pojęcia trudno definiowalne).
Skonstruowano natomiast formalną teorię inteligencji, która rzekomo wydaje się być weryfikowalna na drodze empirycznej.
Modyfikacje:
zrezygnowano z szybkości i tolerancji na brak wyników czynności poznawczej
w zamian wprowadzono pojęcie pobudzenia i pojęcia odnoszące się do funkcjonowania uwagi i pamięci
ograniczono zakres teorii tylko do formalnego aspektu inteligencji człowieka
Jeśli chodzi o czas reakcji to jego związek z „szybkością mentalną” nie jest do końca jasny. Nie można bowiem wykluczyć, że pierwotna, źródłowa zależność dotyczy inteligencji i regularności czasu reakcji, nie zaś jego bezwzględnej długości.
Pojęcie pobudzenia - łatwiej mierzalne.
Konceptualizacja inteligencji jako zjawiska badanego na 4 poziomach analizy. Inteligencja nie jest pojęciem jednorodnym, nie istnieje jako jednolita struktura lub zdolność. Istnieją tylko różnice indywidualne (zaobserwowane fakty) w sposobie radzenia sobie z trudnymi problemami.
Istotą 4-poziomowej konceptualizacji inteligencji jest przypisanie tych hipotetycznych procesów, determinujących inteligentne zachowanie, 4 poziomom analizy psychologicznej:
procesy fizjologiczne lub psychofizjologiczne; inteligencję można by tu przypisać specyfice psychofizjologicznego funkcjonowania organizmu, przede wszystkim zaś specyfice funkcjonowania mózgu
formalne parametry funkcjonowania umysłu - parametry podst. i uniwersalne; procesy i struktury bardziej psychiczne niż fizjologiczne
DZIURA (ale zaledwie 2 strony z tych 70 więc wątpię, by było tam coś bardzo istotnego, bo ten tekst to lanie wody i powtarzanie w kółko tego samego; jak tylko uzupełnię tę lukę w kserówkach, to dopiszę)
Pojęcia formalnej teorii intelektu
Formalna teoria intelektu operuje 3 podst. pojęciami:
zasoby uwagi - trzy aspekty uwagi
mechanizm selekcji bodźców
wytrzymałość - zdolność do utrzymania uwagi przez dłuższy czas
sprawowanie kontroli poznawczej nad jednocześnie wykonywanymi czynnościami
wielkość zasobów uwagi ocenia się serwując osobie badanej dwa jednocześnie wykonywane zadania - jeśli osoba dużo zasobów uwagi przeznaczy na wykonanie pierwszego zadania, to może nie podołać drugiemu: rozmiar i zakres pogorszenia jako miara wielkości zasobów uwagi. Ale: zasoby współzawodniczą tylko o czynności pozostające pod świadomą kontrolą a nie zautomatyzowane. Czasem też niektóre czynności nie są wykonywane, bo podmiot nie dysponuje specyficznymi informacjami - limitowane danymi a nie zasobami.
inteligencja psychometryczna koreluje z poziomem wykonania zadań wymagających kontrolowania dwóch jednoczesnych czynności
Nęcka - hipoteza „przełącznika” - tłumaczy w jaki sposób przewaga w zakresie zasobów uwagi może się przekładać na krótsze czasy reakcji w zadaniach angażujących uwagę
pojemność pamięci roboczej (Baddeley):
centralny wykonawca plus systemy podległe czyli:
pętla artykulacyjna (materiał werbalny
brudnopis wzrokowo-przestrzenny (materiał niewerbalny)
istota ich współdziałania: pętla lub brudnopis przechowują prze krótki okres informacje będące rezultatem działalności centralnego wykonawcy
aktywny charakter pamięci roboczej!
poziom wykonania zadań angażujących pamięć krótkotrwałą koreluje z poziomem int. psychometrycznej - osoby inteligentne są lepsze pod względem poprawności operacji pamięciowych (np. krótkotrwałe przechowywanie szeregu cyfr)
inteligencja związana jest z powiększoną pojemnością pamięci roboczej, zwiększoną szybkością zachodzących w niej operacji i podwyższoną zdolnością retencyjną (wolnym tempem zanikania przechowywanych info)
pobudzenie - zmiany w organizmie; jednakże sam termin pobudzenie odnosi sie do NASTROJU
aktywacja - aktualny stan kory mózgowej; wzbudzenie - aktualny stan struktur podkorowych oraz innych struktur biorących udział w wyzwalaniu reakcji emocjonalnej
najważniejszy składnik pobudzenia - aktywacja kory mózgowej (przez układ siatkowaty)
inny rodzaj pobudzenia: wisceralne wyzwalane przez układ limbiczny, podwzgórze i AUN (Eysenck - nazywa te struktury „mózgiem trzewiowym”); typowa przyczyna pobudzenia wisceralnego - działanie bodźców emocjonalnych
z psychologicznego punktu widzenia ważne są jednak nie tylko fizjologiczne mechanizmy pobudzenia, lecz również sposób w jaki przejawiają się one w subiektywnych przeżyciach i stanach jednostki; jednak jest problem czy wskaźniki psychometryczne są wystarczającą miarą pobudzenia fizjologicznego
Duffy - pobudzenie stanem jednorodnym
Thayer (wg niego psychologiczne wskaźniki pobudzenia oparte na samoobserwacji są lepsze niż fizjologiczne, bo żaden z wskaźników fizjologicznych nie może być traktowany jako pełna informacja o stanie pobudzenia organizmu):
pobudzenie energetyczne A - żywość, aktywność vs. ospałość zmęczenie
pobudzenie napięciowe B - napięcie zestresowanie vs brak tych objawów
Następnie Thayer wyróżnił 4 niezależne rodzaje pobudzenia i skonstruował narzędzie do ich pomiaru - Listę Przymiotników Thayera
I skala - aktywacja ogólna - mniej więcej to co wcześniej określał jako pobudzenie energetyczne
II skala - wysoka aktywacja - czyli mniej więcej pobudzenie napięciowe
III skala - dezaktywacja - stan czujności
IV skala - dezaktywacja ogólna - stany relaksacji, przyjemność, emocje pozytywne
korelacje między tymi skalami albo niskie albo ich wcale nie ma
Thayer rozumie pobudzenie raczej jako STAN
Eysenck:
Ekstrawertyk jest chronicznie niedopobudzony więc szuka sobie dodatkowej stymulacji
Introwertyk - nadmiernie pobudzony
Neurotyk - łatwość popadania w stany podwyższonego pobudzenia - najpierw wisceralnego a potem kortykalnego; nie są chronicznie pobudzeni, ale częściej bywają pobudzeni
Osoby stabilne emocjonalnie - względnie trwała cecha obniżonego pobudzenia
Założenia formalnej teorii intelektu
Podstawowe założenie formalnej teorii intelektu dotyczy związku poziomu inteligencji z wielkością zasobów uwagi i pojemnością pamięci roboczej.
Strukturalne uwarunkowania inteligencji odnoszą się do absolutnych wartości obu parametrów (wielkości uwagi i pamięci roboczej). Rzeczywista, chwilowa wartość tych parametrów jest zazwyczaj niższa.
Absolutne wartości obu parametrów nie są mierzalne. Mierzalne są wartości chwilowe.
W porównaniach międzygrupowych udaje się wyeliminować maskujący wpływ fluktuacji i zmian intraindywidualnych.
Inteligencja uwarunkowana jest zwiększoną pulą zasobów uwagi i zwiększoną pojemnością pamięci roboczej. Założenie to odnosi się do wartości maksymalnych , absolutnych, nie zaś do wartości chwilowych, podlegających ciągłym zmianom i fluktuacjom.
Pobudzenie wpływa:
pozytywnie na chwilową wartość uwagi
negatywnie na chwilową pojemność pamięci roboczej (w stanach wyższego pobudzenia nasza pamięć jest w stanie przetworzyć mniej info)
Prawo Yerkesa-Dodsona - rezultat wspólnego działania dwóch zależności monotonicznych (Humphreys i Revelle):
wzrost pobudzenia powoduje zwiększenie szybkości „transferu informacji”, przy jednoczesnym zmniejszeniu pojemności pamięci krótkotrwałej. Ale: strukturalne możliwości jednostki podlegają modyfikacji ze względu na czynniki sytuacyjne.
Anderson, Revelle, Lynch wykazali, że pobudzenie wywołane kofeiną przyspiesza reakcje osób badanych, ale utrudnia im dostęp do informacji przechowywanych w pamięci krótkotrwałej
Anderson i Revelle - podobne zależności + modyfikujące działanie niektórych trwałych cech osobowości (impulsywność) oraz okołodobowych rytmów pobudzenia, związanych z porą dnia.
Eysenck i Calvo - pobudzenie związane ze stanami lęku i niepokoju może upośledzać działanie systemu pamięci krótkotrwałej
Matthews - pobudzenie mierzone kwestionariuszami samooceny koreluje pozytywnie ze skutecznością działania zarówno uwagi selektywnej, jak i też podzielnej.
Matthews i Westerman - wysoki poziom pobudzenia energetycznego i niski poziom pobudzenia zw. z napięciem wpływa pozytywnie na procesy pamięciowe, podczas gdy pobudzenie napięciowe usuwa dobroczynne skutki pobudzenia energetycznego jeśli chodzi o funkcjonowanie pamięci krótkotrwałej.
Dwivedi - pobudzenie wywołane łącznym działaniem nagrody i motywacji immanentnej upośledza wykonanie zadań, angażujących pamięć krótkotrwałą.
Zadanie żmudne i monotonne - lepiej funkcjonują procesy uwagi u introwertyków
Zadanie trudne - ekstrawertycy
Wraz ze wzrostem pobudzenia konkretna czynność monopolizuje coraz więcej zasobów pozostających do dyspozycji systemu (sygnał, że sytuacja stała się poważna lub zagrażająca, a to sprzyja monopolizacji zasobów)
System pamięci roboczej może NIE BYĆ zdolny do wykorzystania wszystkich informacji, którymi potencjalnie dysponuje. Im bardziej organizm jest pobudzony, tym mniej pamięć robocza jest w stanie wykorzystać to wszystko, co się w niej znajduje.
Twórcy teorii pamięci roboczej (Baddeley i Hitch) przyjęli istnienie przetargu między przechowywaniem informacji w pętli lub „brudnopisie” a jej bieżącym przetwarzaniem przez centralnego wykonawcę. Im bardziej system koncentruje się na bieżącym przetwarzaniu, tym mniej jest w stanie przechować w odpowiednich podsystemach.
Aktywne podtrzymywanie zawartości wymaga zaangażowania ze strony centralnego wykonawcy - dwie postaci:
komunikacja
nadzorowanie
Działanie czynników podnoszących poziom pobudzenia powoduje, że operacje w pamięci roboczej obejmują w coraz większym stopniu aktywność centralnego wykonawcy, a w coraz mniejszym stopniu - aktywne podtrzymywanie lub odświeżanie zawartości pętli artykulacyjnej lub brudnopisu przestrzenno - wzrokowego. W konsekwencji - info, które w pętli lub brudnopisie są przez cały czas obecne, stają się mniej dostępne dla centralnego wykonawcy.
Ten sam mechanizm, który zwiększa dostępność zasobów uwagi, zmniejsza dostępność info przetrzymywanych w „służebnych” systemach pamięci roboczej.
„Proces inteligencji”
„Proces inteligencji” - proces psychiczny, który determinuje inteligentne zachowanie się człowieka; inaczej: proces oscylowania przez organizm w granicach pobudzenia, które są akceptowalne w przypadku konkretnej osoby, rozwiązującej konkretne zadanie w konkretnej sytuacji.
Trzy czynniki biorące aktywny udział w kształtowaniu tego procesu:
osoba - podst. jej charakterystyką jest wielkość zasobów uwagi i pojemność pam. roboczej rozumiane w znaczeniu absolutnym. W wyniku pobudzenia obniża się chwilowo wartość tych parametrów ALE osoby inteligentne mają „z czego” tracić - więc zmiany powodują relatywnie mniejsze szkody.
zadanie - podst. charakterystyką są wymagania jakie stawia ono systemowi poznawczemu człowieka, czyli uwadze i pamięci; zadania trudne - dużo zasobów uwagi, obciążenie także pamięci roboczej. Im bardziej złożone zadanie - tym bardziej przeciąża uwagę i pamięć a w konsekwencji - tym mniej staje się dostępne coraz większemu odsetkowi osób w populacji
sytuacja bieżąca - rozmaite czynniki wpływające na chwilowy stan pobudzenia organizmu, a w konsekwencji - na wielkość chwilowo dostępnych zasobów uwagi i liczbę chwilowo dostępnych jednostek informacji, znajdujących się w pam. roboczej. Większośc czynników wpływających na poziom pobudzenia ma raczej charakter przejściowy (hałas, obecność innych ludzi, napięcie motywacyjne). Ale introwersja, ekstrawersja i neurotyczność nie podlegają sytuacji
Opinia o człowieku wyrażona w kategoriach stałej cechy (jest inteligentny lub nie) stanowi generalizację, sformułowaną na podstawie konkretnych procesów poznawczych i wynikających z nich konsekwencji.
Człowiek może manipulować bądź czynnikami sytuacyjnymi i zw. z nimi stanami pobudzenia bądź też zadaniami poznawczymi - wraz z wynikającymi stąd wymaganiami dla systemu poznawczego. Nie może manipulować tylko swoim wyposażeniem strukturalnym.
Rozdział 5
Modyfikacja teorii
Pobudzenie energetyczne i czuwaniowe działają w kierunku zakładanym przez formalną teorię intelektu. Są pozytywnie skorelowane. Ja pitolę, to wcześniej pisali, że nie są skorelowane. To już nie wiem. Działa też pobudzenie kortykalne mierzone skalą introwersji-ekstrawersji.
Skala aktywacji ogólnej - teoria całkowicie trafna dla niej
Pobudzenie czuwaniowe i kortykalne - potwierdzają teorię w sposób częściowy
Z kolei pobudzenie napięciowe i wisceralne nie działają w sposób postulowany przez formalną teorię intelektu - szkodzą tak samo procesom pamięciowym jak i uwadze.
Pobudzenie relaksowe - nie ma żadnego wpływu na procesy uwagi i pamięci; obojętność
Wobec tego - formalna teoria intelektu wymaga korekty: nie powinna operować ogólnym pojęciem pobudzenia.
Inteligencję należałoby opisać jako proces, w wyniku którego oddziaływanie pobudzenia rozmaitego rodzaju prowadzi do zróżnicowanych efektów poznawczych. Inaczej mówiąc, byłby to proces uśredniania oddziaływań na systemy uwagi i pamięci, za strony co najmniej dwóch, jakościowo różnych kategorii pobudzenia:
pobudzenia typu A - na które składają się skale pob. kortykalnego, energetycznego i czuwaniowego - funkcje mobilizujące
pobudzenia typu B - skale pob. napięciowego i wisceralnego - funkcje lękotwórcze
Sens i mechanizm tych zależności:
pobudzenie typu A (pobudzenie mobilizujące) zdaje się przygotowywać organizm do natychmiastowego wydatku energii (walcz lub uciekaj), jest więc ważnym czynnikiem mobilizacji wszelkich zasobów - funkcje fizjologiczne i poznawcze; zagrożenie jest bezpośrednie i łatwe do zdefiniowania
mobilizacja poznawcza:
monopolizowanie zasobów uwagi przez 1 czynność - zwiększają się zasoby uwagi
uprzywilejowanie przetwarzania nad przechowywaniem - zmniejsza chwilową pojemność pamięci bezpośredniej
pobudzenie mobilizujące pomaga czynnościom związanym z walką lub ucieczką w uzyskaniu monopolu na zasoby poznawcze systemu
pobudzenie typu B (pobudzenie lękotwórcze) - odwracanie naszej uwagi od aktualnie wykonywanego zadania, w celu skupienia jej na potencjalnych, choć stosunkowo odległych w czasie i słabo uświadamianych zagrożeniach; zagrożenie jest oddalone w czasie, niesprecyzowane co do swej natury, trudne do zdefiniowania. Wymaga zatem poznawczej obróbki, polegającej na złożonych procesach oceny zagrożenia i interpretacji własnego stanu emocjonalnego
pobudzenie lękotwórcze pomaga osłabić monopol lub dominującą pozycję aktualnie wykonywanej czynności, w celu przeznaczenia przynajmniej części zasobów poznawczych na martwienie się, analizowanie niejasnych przeczuć - obsługa treści zw. z lękiem
Eysenck - hipoteza nadmiernej czujności - osoby lękowe wykazują nadmierną czujność w stosunku do informacji zagrażających lub o negatywnym znaczeniu dla podmiotu. Jeśli taka osoba aktualnie nie doznaje lęku - to wyostrza uwagę w jego poszukiwaniu. Jeśli doznaje - to przeznacza wszystkie zasoby na martwienie się.
Wzorce procesu inteligencji
„Proces inteligencji” - proces, który zapewnia danej osobie określony poziom kompetencji w zakresie wykonania zadań trudnych i ważnych.
Tak rozumiany pr. int. jest zróżnicowany zarówno inter- jak i intraindywidualnie. Oznacza to że poziom kompetencji intelektualnych danego człowieka stanowi trwałą cechę, odróżniającą go od innych osób. Proces inteligencji może prowadzić do sukcesu lub porażki, w każdym jednak wypadku jest podporządkowany próbom skutecznego radzenia sobie z zadaniem.
Sens proponowanego modelu teoretycznego - próba pogodzenia podejścia dyspozycyjnego z procesualnym.
Wzorce przebiegu „procesu inteligencji”:
PROCES INTELIGENCJI może polegać na redukowaniu pobudzenia lękotwórczego jako tego, które w każdym przypadku powoduje obniżenie sprawności intelektualnej człowieka. Osoby o większych zasobach mogą tolerować nieco wyższy poziom pobudzenia lękowego
Proces inteligencji może polegać na oscylowaniu w takich granicach pobudzenia mobilizującego, które są dopuszczalne dla danej osoby w konkretnej sytuacji. Kilka przypadków:
osoba z dużymi zasobami uwagi i dużą pamięcią roboczą rozwiązuje zadanie wymagające dużo pamięci i uwagi - sukces jest możliwy gdy wykona je znajdując się w wąskim przedziale umiarkowanego pobudzenia emocjonalnego
osoba z małymi zasobami uwagi i pamięci rozwiązująca trudne zadanie nie ma raczej szans na sukces niezależnie od poziomu pobudzenia
osoba z dużymi zasobami uwagi i dużą pamięcią roboczą rozwiązuje zadanie wymagające mało pamięci i uwagi - sukces jest raczej prawdopodobny w szerokim przedziale pobudzenia emocjonalnego
osoba z małymi zasobami uwagi i dużą pamięcią roboczą rozwiązuje zadanie wymagające mało pamięci i uwagi - analogicznie do przypadku „a”
zadanie wymaga dużej uwagi i niewielkiej pamięci roboczej: szerokie spektrum pobudzenia mobilizującego
zadanie wymaga małej uwagi i dużej pojemności pamięci roboczej - trzeba obniżyć poziom pobudzenia
bardzo pamięciożerne zadanie ale umożliwiające stosowanie uproszczeń - osoby słabo i dobrze wyposażone mogą skutecznie zmagać się z zadaniem. oczywiście te drugie lepiej sobie radzą
Realna ocena jednostki i jej status intelektualny zależy od tego, czy:
jest permanentnie pobudzona lękowo
jest permanentnie pobudzona mobilizująco
umie redukować poziom pobudzenia lękotwórczego
umie redukować poziom pobudzenia mobilizujacego
umie ocenić, czy zadanie jest wymagające raczej dla uwagi, raczej dla pamięci czy też jest wymagające w jednakowym stopniu dla obu
umie dostosować poziom pobudzenia mobilizującego i lękotwórczego do wymagań, stawianych przez zadanie
trafnie ocenia swoje trwałe możliwości w zakresie zasobów uwagi i pamięci krótkotrwałej
umie dostosować poziom pobudzenia mob. i lękotw. do swoich możliwości w zakresie uwagi i pamięci oraz do wymagań zadania
umie uprościć nadmierne zadanie złożone tak, aby można je było rozwiązać mimo ograniczonej pojemności pamięci krótkotrwałej
umie wybierać zadania, których wymagania nie przekraczają jej indywidualnych możliwości co do uwagi i pamięci krótkotrwałej
Zatem - uzyskanie statusu osoby inteligentnej wymaga wysokiej samowiedzy oraz wyrafinowanych umiejętności metapoznawczych, czyli wiedzy nt własnych procesów poznawczych
Flavell - wiedza metapoznawcza obejmuje:
znajomość własnych cech i możliwości
orientację co do wymagań zadania
znajomość strategii, przydatnych w danej sytuacji zadaniowej
wiedzę co do korzystnych kombinacji własnych cech, wymagań zadania i dopuszczalnych lub optymalnych strategii zmagania się z zadaniem
Wiedza metapoznawcza jest raczej wiedzą ukrytą, nabywaną w procesie uczenia mimowolnego.
1