Patologie społeczne
Patologie rodziny - przemoc domowa.
Przemoc domowa przejawia się przede wszystkim w znęcaniu nad kobietami, dziećmi, osobami starszymi, chorymi, niepełnosprawnymi w rodzinie - to wszelkie przejawy złego traktowania członków rodziny, którzy nie są w stanie się bronić.
Jako przemoc Irena Pospiszyl określa wszelkie nieprzypadkowe akty, godzące w wolność osobistą jednostki, przyczyniające się do fizycznej i psychicznej szkody jednostki, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji.
Przemoc w rodzinie, zwana przemocą domową, to zamierzone i wykorzystujące przewagę sił działanie, skierowane przeciwko członkom rodziny, które narusza ich prawa i dobra osobiste, powodując cierpienie i szkody.
Uwarunkowania przemocy.
Jak pokazują badania przemoc w rodzinie najczęściej związana jest:
z napięciem, stresem, powodowanym m.in. problemami materialnymi, bezrobociem,
z nadużywaniem i uzależnieniem od alkoholu (choć należy podkreślić, że występuje nie tylko w rodzinach w których problem alkoholowy istnieje), dzieje się tak dlatego, że alkohol redukuje zahamowania i wyzwala zachowania przestępcze, dewiacyjne; alkohol zmienia aktywność neuroprzekaźników, co wiąże się z rozwojem zachowań agresywnych,
z negatywnymi emocjami, frustracją (powodowaną np. niepowodzeniami w życiu zawodowym) => zagubiony, sfrustrowany człowiek jest bardziej skłonny do wyładowania złości na współmałżonku, dzieciach, rodzicach, czy podwładnych,
osoby stosujące przemoc najczęściej same jej doświadczały w dzieciństwie,
osoby stosujące przemoc często nie radzą sobie z rolą ojca, męża, kochanka,
u sprawców przemocy jak pokazują badania często występuje tzw. osobowość nieprawidłowa, która przejawia się następująco: - trwała niezdolność do związków uczuciowych z innymi ludźmi, brak poczucia winy, wstydu i odpowiedzialności, nieumiejętność odraczania satysfakcji (dążenie do natychmiastowego zaspokajania popędów i potrzeb), utrwalone i nieadekwatne zachowania antyspołeczne, autodestrukcyjny wzorzec życia (np. po okresie dobrego przystosowania, a nawet sukcesów, niszczenie dotychczasowych osiągnięć z przyczyn niezrozumiałych dla otoczenia), nieumiejętność planowania odległych celów (koncentracja na teraźniejszości), niezdolność przewidywania skutków swojego postępowania, niezdolność wyciągania wniosków z przeszłych doświadczeń (tj. nieefektywność uczenia się), nie dające się logicznie wyjaśnić przerywanie konstruktywnej działalności, swoisty brak wglądu, w miarę sprawna ogólna inteligencja, formalnie nie zaburzona, nietypowa lub niezwykła reakcja na alkohol, częste szantażowanie samobójstwem, tendencje do samouszkodzeń,
jak pokazują współczesne badania nie ma związku między wykształceniem, zawodem, poziomem życia, a stosowaniem przemocy - przemoc nie występuję więc jedynie w rodzinach z marginesu społecznego,
sprawcami przemocy są wciąż najczęściej mężczyźni, przemoc jest domeną głównie ludzi młodych, sprawnych fizycznie,
w 40% związków w których występuje przemoc to kobieta ma wyższe wykształcenie od mężczyzny (sprawca czuje się wtedy zagrożony, czuję się gorszy od ofiary,
najczęściej przemoc występuje na terenie dużych miast i na wsiach, dlaczego?
w dużym mieście nastąpiło rozluźnienie więzi społecznych, rodzina jest zamknięta na środowisko sąsiedzkie, jest duże poczucie anonimowości, a w związku z tym bezkarności,
na wsi przypadki znęcania się nad rodziną mogą być uwarunkowane kulturowo - dominuje tradycja patriarchalna, do zwyczaju należy podkreślanie męskiej dominacji - czego przejawem może być przemoc,
w małym mieście przemoc występuje rzadziej - istnieje silny system kontroli społecznej, ludzie się znają, wiedzą o sobie wiele, nie są zatem anonimowi, a jednocześnie nie ma tych uwarunkowań jakie są na wsi, wyżej opisanych,
Powyżej opisane uwarunkowania można odnieść przede wszystkim do przemocy wobec kobiet. Z jakimi czynnikami mamy do czynienia w przypadku przemocy wobec dziecka?
przyczyny mogą tkwić w samy dziecku - kiedy jest niechciane, upośledzone, niepełnosprawne, chorowite, trudne,
w rodzicach - młody wiek, niedojrzałość emocjonalna, brak wiedzy na temat wychowania, rozwoju dziecka, brak umiejętności wychowawczych, doświadczanie przemocy w dzieciństwie, przekonanie o skuteczności kary fizycznej, zaburzenia osobowości, zaburzenia psychiczne, nadużywanie alkoholu - to wszystko sprzyja stosowaniu przemocy wobec dziecka,
stosowaniu przemocy wobec dziecka sprzyja konflikty między rodzicami,
jeśli kobieta jest maltretowana przez męża, często również dzieci doświadczają przemocy.
Najtrudniejsza do wykrycia jest przemoc wobec osób starszych, z powodu ich społecznej izolacji. Osoby powyżej 65 r. ż. narażone są na przemoc z powodu gorszego stanu zdrowia fizycznego, gorszego funkcjonowania intelektualnego, braku wsparcia rodziny. Ludziom starszym brakuje sił by zgłosić się po pomoc, czują się winne, wstydzą się że nie potrafiły wychować dzieci. Jak pokazują badania sprawcami przemocy wobec tych osób najczęściej są ich dorosłe dzieci (47% przypadków), druga grupa sprawców to małżonkowie (ok. 20%), reszta inne osoby.
Formy przemocy.
Można mówić o tzw. przemocy gorącej - wybuch furii, gwałtowne rozładowanie negatywnych emocji, połączone często z wyzwiskami, wulgaryzmami, sprawca wpada „w szał”, nie kontroluje się, działa w amoku i nie zdaje sobie sprawy ze skutków swoich działań.
Przemoc chłodna - działanie z premedytacją, zaplanowane, sprawca zdaje sobie sprawę z konsekwencji swoich działań, że krzywdzi i powoduje cierpienie drugiej osoby.
Inne rozróżnienie to przemoc instrumentalna (służy jako środek do realizacji pewnego celu np. bije po to, żeby kogoś ukarać, szarpie by zmusić do posłuszeństwa) i przemoc autonomiczna (jest celem sama w sobie, lub celem jest po prostu spowodowanie bólu i cierpienia).
Najpowszechniej stosowanym w literaturze podziałem na formy przemocy jest podział na przemoc fizyczną, psychiczną, seksualną i zaniedbywanie. Wymienia się również przemoc ekonomiczną (sprawdzić przypis: ważne!). Często te formy łączą się ze sobą - przemocy fizycznej towarzyszy psychiczna, a seksualnej psychiczna i nierzadko fizyczna.
Fazy przemocy.
Przemoc, głównie wobec kobiet ma charakter cykliczny - składa się z kilku faz, powtarzających się w tej samej kolejności.
Faza 1 - narastającego napięcia - sprawca przemocy jest poirytowany, każdy drobiazg wywołuje u niego złość, prowokuje awantury, jeśli nadużywa alkoholu, bierze narkotyki - to zwiększa dawki. Poniża ofiarę, krytykuje ją by poprawić sobie nastrój. Sprawia wrażenie, że przestaje panować nad gniewem. Ofiara (najczęściej kobieta) stara się uspokoić sprawcę, spełnia wszystkie jego zachcianki, usiłuje poprawić nastrój. Ciągle zastanawia się co zrobić, aby powstrzymać partnera przed przemocą, w końcu nie wytrzymuje sytuacji nerwowo (towarzyszy temu nadpobudliwość, nerwowość, bóle brzucha, bezsenność), może sama sprowokować kłótnie aby „mieć to już za sobą”.
Faza 2 - gwałtownej przemocy - partner wpada w szał i wyładowuje emocje, najczęściej staje się to pod wpływem drobiazgu (np. opóźnienie posiłku). Kobieta stara się uchronić siebie i dzieci co wywołuje jeszcze większą wściekłość. Reakcją kobiety jest także:
poczucie bezradności, gdyż jej zabiegi nie przyniosły skutku,
jest w szoku, nie może uwierzyć że to się stało (lub że stało się kolejny raz), odczuwa przerażenie, złość i wstyd, ze kolejny raz do tego doszło,
unika agresora,
stosuje przemoc w odwecie,
grozi rozwodem, ukrywa się,
wymusza przyrzeczenie zaprzestania przemocy,
grozi wezwaniem policji,
opuszcza dom na 1,2 dni lub dłużej.
Faza 3 - miodowego miesiąca - następuje gdy sprawca uświadamia sobie, że posunął się za daleko. Staje się inną osobą, żałuje, okazuje skruchę, przeprasza, obiecuje poprawę. Stara się przekonać ofiarę, że przemoc się nie powtórzy i znaleźć wytłumaczenie dla siebie. Często zaczyna zachowywać się tak jak na początku związku - przynosi kwiaty, prezenty, wyznaje miłość i okazuje czułość i ciepło. Dba o ofiarę, spędza z nią dużo czasu, rozmawia o swoich przeżyciach. W końcu ofiara zaczyna wierzyć w to, że sprawca się zmienił.
Jednak faza trzecia, nawet po długim okresie trwania kończy się - ponownie następuje faza narastającego napięcia, a po niej faza gwałtownej przemocy. W każdym kolejnym „cyklu” przemocy, staje się ona brutalniejsza - sprawca przekracza kolejne granice.
Powstaje pytanie, dlaczego ofiary przemocy pomimo jej powtarzalności pozostają w związku ze sprawcą?
Przyczyn jest kilka, często współwystępują ze sobą:
ofiara boi się zemsty sprawcy (często grożą oni, że zrobią krzywdę kobiecie i dzieciom),
nie chce być odpowiedzialna za rozpad rodziny, poświęca się dla „dobra” dziecka,
jest od sprawcy zależna finansowo,
boi się, że nie poradzi sobie sama z wychowaniem dzieci,
wstydzi się, przemoc jest wciąż tematem tabu,
obarcza siebie winą za przemoc - uważa, że to ona prowokuje,
ma tak niskie poczucie wartości, że uważa że na nic lepszego nie zasługuje,
wierzy w obietnice poprawy,
nie przyjmuje do wiadomości, że doświadcza przemocy (bo przecież sprawca jej nie uderzył, ale rzucił w nią przedmiotem i szarpał - a to w potocznym mniemaniu często za przemoc nie jest uważane),
uważa przemoc za normalną w relacjach damsko - męskich, bo np. obserwowała ją w dzieciństwie między dorosłymi, bądź żyje w środowisku gdzie przemoc jest normą.
W przypadku funkcjonowania ofiar przemocy mówi się o trzech pułapkach:
pułapka psychiczna - ofiara czuje się odpowiedzialna za jakość związku.
pułapka sytuacyjna - pozostawanie w związku daje więcej zysków niż odejście.
pułapka lęku - „co się stanie jak odejdę?” (lęk przed samotnością, ubóstwem).
*
Przemoc domowa nadal pozostaje zjawiskiem trudnym do wykrycia, ofiary przemocy zgłaszają się po pomoc dopiero w ostateczności, a często dopiero kiedy zdarzy się tragedia prawda wychodzi na jaw. Dzieje się tak dlatego, że przemoc wciąż jest tematem tabu, jest traktowana jako prywatna sprawa rodziny. Niewłaściwa reakcja na przemoc wynika między innymi z funkcjonowania w społeczeństwie pewnych mitów dotyczących przemocy:
przemoc jest wewnętrzną sprawą rodziny => nie jest to prawdą - przemoc jest przestępstwem zabronionym przez kodeks karny,
przemoc istnieje tylko w rodzinach z marginesu społecznego => jak wspominano na początku występowanie przemocy nie ma związku ze statusem społecznym rodziny,
mitem jest również że przemoc m charakter incydentalny => jeśli sprawca poczuje się bezkarny będzie swoje czyny powtarzał,
przemoc pozostawia widoczne ślady => nie jest to zawsze oczywiste, przemoc psychiczna śladów nie pozostawia, a sprawcy przemocy fizycznej często biją tak aby śladów nie było widać,
przemoc wiąże się zawsze z nadużywaniem alkoholu => jest to czynniki ryzyka, ale przemoc ma miejsce też w rodzinach gdzie problemów alkoholowych nie ma,
sprawcy przemocy są chorzy psychicznie => naprawdę nie ma bezpośredniego związku między występowanie zaburzeń psychicznych a stosowaniem przemocy, sytuacja taka ma miejsce tylko w przypadku ostrego przebiegu niektórych psychoz.
Pomoc ofiarom przemocy domowej.
Świadczenia o charakterze tymczasowym to między innymi telefony zaufania.
Telefony zaufania w Polsce funkcjonują od początku lat dziewięćdziesiątych , są prowadzone przez poradnie odwykowe, ośrodki interwencji kryzysowej oraz organizację pozarządowe. W Polsce od 1995 roku działa linia interwencyjno - informacyjna, pogotowie „Niebieska linia” jest jedną z takich linii, funkcjonujących bezpłatnie. Konsultanci którzy pracuję w telefonach zaufania udzielają informacji gdzie blisko miejsca zamieszkana można znaleźć pomoc - podają miejsce i adres instytucji. Telefony takie:
zapewniają wsparcie psychologiczne,
pomoc w przeanalizowaniu i uporządkowaniu wszystkich treści,
edukację związaną z przemocą, uzależnieniami,
pomoc prawna,
motywowanie do podjęcia działań we własne obronie,
wskazują sposoby pokonania lęku,
uświadamiają, że przemoc jest zawsze jest przestępstwem,
Najczęściej klienci zgłaszają taki problemy jak - nie radzenie sobie z emocjami związanymi z sytuacją przemocową, brak wiedzy na temat zjawiska przemocy, niepokój o własny los, przemocy np. w szkole, problemów wychowawczych.
Do takiego szukania pomocy przekonuje przede wszystkim anonimowość, choć i na taka formę przemocy ludzie często decydują się bardzo długo - kiedy już dzwonią często opowiadają np. całą historię swojego życia, poczynając np. od ślubu. Pojawiają się liczne dygresje, opisy drastycznych sytuacji, ofiary przekonują, że sprawca jest szczególnie groźny i bezkarny.
Kontakt: głównie dzwonią kobiety, kontakt ma charakter zazwyczaj jednorazowy, są to kilkuminutowe, a czasem nawet godzinne rozmowy, zgłaszają się także świadkowie.
Interwencja policji.
Celem działania policji jest zapewnienie bezpieczeństwa osobom poszkodowanym, bez względu na to czy są one członkami rodziny sprawcy czy nie. Ma obowiązek przerwać akty przemocy, rozpoznać sytuację i ustalić jej przyczyny, zabezpieczyć ślady zdarzenia, pouczyć sprawcę i odizolować go, poinformować rodzinę o jej prawach i możliwościach pomocy, sporządzić notatkę służbową w postaci Niebieskiej karty (aby zwiększyć efektywność działań policji w tym zakresie wprowadzono procedurę Niebieskiej karty; część A zawierać opis zdarzenia i część B zawierająca informacje o możliwości pomocy, o prawach ofiar).
Placówki medyczne są ważnym ogniwem w pomocy ofiarom przemocy, które są częstymi pacjentami - lekarze powinni zwracać uwagę na symptomy przemocy i nie lekceważyć ich. Są to takie symptomy jak: częste uleganie przypadkowym urazom, opisy zdarzeń nie odpowiadające obrażeniom, stany depresyjne i myśli samobójcze. Powinny być sporządzane obdukcje lub wydawane zaświadczenia o stanie zdrowia, należy też informować organy ścigania, prowadzić dokumentację która będzie wykorzystana jako dowód w postępowaniu sądowym. Do wykonania obdukcji trzeba uprawnień, jeśli lekarz ich nie ma, powinien wskazać takiego, który posiada takowe. Przemoc w rodzinie jak pokazuje praktyka dla wielu lekarzy jest tematem trudnym, rozmowy są zazwyczaj czasochłonne. Należy szkolić personel medyczny w zakresie pomocy i w zakresie rozpoznawania przemocy, a także stworzyć narzędzie diagnozowania przemocy ( np. lista pytań).
Ośrodki pomocy społecznej.
Pracownicy socjalni mają możliwość dostrzeżenia symptomów przemocy, jeśli rodzina korzystania pomocy OS, klienci mogą liczyć na wsparcie psychiczne, konsultacje indywidualne i programy wsparcia, placówki te zajmują się też działalnością informacyjną i edukacyjną, prowadzą punkty konsultacyjne i telefony zaufania.
.Interwencja kryzysowa
Ten rodzaj pomocy jest nastawiony na zapewnienie bezpieczeństwa (ocena zagrożenia - gdzie jest sprawca, czy kobieta może wrócić do domu), ocena stanu fizycznego i psychicznego ofiary), przywrócenie władzy i kontroli nad odczuciami, co warunkuje przywrócenie kontroli nad własnym życiem (obniżenie lęku), uruchomienie zasobów, odwołanie się do wcześniejszych sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych, układanie planu działań zmierzających do zmiany.
Pomoc taką świadczą schroniska, noclegownie, ośrodki interwencji kryzysowej, poradnie odwykowe, punkty konsultacyjno - interwencyjne, ośrodki terapii. Najczęściej trafiają ofiary przemocy dzięki telefonom zaufania i informacjom organizacji pozarządowych. W sytuacji kryzysowej najważniejsze jest zapewnienie kobietom i dzieciom bezpiecznego miejsca, a następnie udzielenie pomocy:
praktycznej (mieszkanie, opieka nad dziećmi),
wsparcie psychiczne (poradnictwo, grupy samopomocy, kursy rozwijające umiejętności),
ochrona prawna (opieka nad dzieckiem, sprawy majątkowe, wsparcie finansowe, świadczenia z pomocy społecznej).
Psychoterapia kryzysowa - terapia indywidualna i grupowa. Grupa terapeutyczna jest nastawiona na redukcję objawów stresu postraumatycznego, odbudowę poczucia wartości, szacunku i własnej tożsamości, tworzenie zdrowych relacji z ludźmi.
Bibliografia:
Jarosz E. Dom, który krzywdzi, Katowice 2001.
Kozdrowicz E. Pomoc dla kobiet - ofiar przemocy w rodzinie, [W:]Górnikowska-Zwolak E., A.Radziewicz-Winnicki, A.Czerkawski (red.) Pedagogika społeczna w Polsce - między stagnacją a zaangażowaniem, Katowice 1999.
Pospiszyl I. Przemoc w rodzinie, Warszawa 1998.
Pospiszyl I. Patologie społeczne. Resocjalizacja, Warszawa 2008.
A. Sobkowska Przemoc wobec dziecka w rodzinie, „Edukacja i Dialog” nr 8/1999.
Opis przejawów poszczególnych form przemocy i ich skutków otrzymacie Państwo w zeskanowym załączniku (niestety nie posiadam go już w wersji elektronicznej, a to rozbudowana tabela), bądź powiemy o tym na zajęciach 21.06.
8