Robert Juskowiak
Analiza wybranych problemów
kształtowania środowiska pracy człowieka
Człowiek u progu dorosłego życia wkracza w „nowy świat”, którego niezbędnym elementem jest podjęcie pracy. Robi to z trzech formalnych powodów:
ekonomicznego - przede wszystkim potrzeba zarobienia pieniędzy, co umożliwia zaspokojenie materialnych i niematerialnych potrzeb pracownika i jego rodziny,
psychologicznego - czyli potrzeba rozwijania się, zdobycia doświadczeń zawodowych, samorealizacji, potrzeba tworzenia, czucia się potrzebnym,
społecznego - czyli potrzeba przebywania wśród ludzi, kontaktowania się z nimi.
Człowiek tworzy tym samym własne środowisko pracy i oddziałuje na nie. Jednocześnie staje przed wieloma problemami kształtowania środowiska pracy, które obejmuje ogół czynników materialnych, czyli elementy zasobów rzeczowych i społecznych, czyli stosunki międzyludzkie, z którymi pracownik styka się podczas wykonywania pracy.
Narastanie problemów w środowisku pracy związane jest także z wykonywanym zawodem. Czynniki panujące w danym środowisku pracy mają istotny wpływ na zdrowie pracowników. Jednym ze szczególnych zawodów, który podlega ciągłym wpływom środowiska jest wykonywanie pracy nauczyciela. Ciągłe zmiany wprowadzane przez kolejnych ministrów edukacji, obniżony prestiż szkoły i samego zawodu wpływają na relacje społeczne. W tym aspekcie pojawiają się problemy pomiędzy nauczycielem a dyrektorem, samymi nauczycielami, nauczycielem a rodzicami oraz nauczycielem a uczniami.
Jednym z bardzo istotnych problemów pracy nauczyciela, który wynika z tych relacji jest stres. Nauczyciel podlega ciągłej ocenie (zarówno w trakcie pracy, jak również po godzinach pracy). Wymaga się od niego ustawicznego rozwoju zawodowego, ponad przeciętnego zaangażowania zawodowego, doskonałych wyników w nauczaniu. Presja, pod którą pracuje nauczyciel wpływa na jego życie prywatne i zawodowe - relacje międzyludzkie i zdrowie. Nie ulega wątpliwości, że jest to praca zawsze w warunkach trudnych. Sytuacje, w których znajduje się nauczyciel wymagają od niego szybkiego podejmowania poprawnych, właściwych i skutecznych decyzji. Trudność wykonywania tego zawodu związana jest także z tym, że nauczyciel jest stale przeciążony liczbą wykonywanych jednocześnie zadań. Nie może skupić się tylko na samym wypełnianiu zadań dydaktyczno - wychowawczych, bo jednocześnie wymaga się od niego kolejnych awansów zawodowych, czego dowodem mają być „teczki”, w których przedstawia się swój dorobek zawodowy, dodatkowe pisanie analiz, sprawozdań itp. Stres w pracy nauczyciela związany jest także z ciągle obniżającym się prestiżem tego zawodu oraz kreowaniem negatywnego wizerunku. Próby podjęcia walki np. przez podjęcie strajku, o lepsze warunki pracy są negowane przez większą część społeczeństwa. Mówi się wówczas o nieetycznym podejściu do wykonywanego zawodu. Niepewna sytuacja nauczycieli związana z nowymi propozycjami ministerstwa oświaty między innymi: obcięcie godzin z wielu przedmiotów w danym cyklu nauczania, co spowoduje braki w etatach dla nauczycieli lub zwolnienia, godziny społeczne, przedłużenie wieku emerytalnego znacząco wpływają na życie nauczycieli. Wszystkie te sytuacje wywołują różnego typu napięcia, czego konsekwencją są różne zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu, a to powoduje zmniejszenie sprawności działania. Nauczyciel oprócz wiedzy i umiejętności pracuje także emocjami, intelektem. Stres wpływa negatywnie na jego pracę.
Problemem w kształtowaniu środowiska pracy nauczycieli jest popełnianie przez niego błędów. Należy zdać sobie sprawę z tego, ze błąd jest nieodzownym elementem zawodów zaliczonych do trudnych. Popełnianych jest wiele błędów między innymi: obojętność, agresja, eksponowanie siebie, uleganie uczniowi, zastępowanie ucznia w jego zadaniu, idealizacja ucznia, hamowanie aktywności czy rygoryzm. Nie wpływa to pozytywnie na wizerunek nauczyciela. Ważne jest wyciągnięcie pozytywnych wniosków i wdrożenie ich w swe działania. W pracy nauczyciela na pierwszym miejscu jest właściwe podejście do ucznia. Własne ambicje, wygórowane priorytety, zbyt wysokie wymagania nie przynoszą właściwych rezultatów.
Jednym z problemów, który pojawia się w pracy nauczyciela jest zagrożenie i lęk. Jest to obawa przed ingerencją i oddziaływaniem na drugą osobę, przede wszystkim ucznia. Nauczyciel może odczuwać zagrożenie czy lęk w obawie przed tym jak będzie czy jest postrzegany. Z założenia nauczyciel ma być doskonały. Zdarza się jednak, że jest porywczy czy zapomina o konsekwencji. To może pogarszać poziom intelektualny, powodować rozdrażnienie lub zmniejszać odporność na stres.
Problemem, który pojawia się w pracy nauczycieli jest tzw. „wypalenie zawodowe”. Problem ten, chociaż dotyczy jednostek ma wpływ na kształtowanie się tego środowiska pracy. W takich przypadkach łatwo zaobserwować wyczerpanie emocjonalne, zniechęcenie, brak konsekwencji w podejmowanych działaniach, niskie zaangażowanie z powodu obniżonego poczucia własnych osiągnięć, brak wiary w sukces zawodowy. Problemy te mogą przekładać się na sytuację w domu: kłopoty małżeńskie lub rodzinne. Osoby „wypalone” zawodowo bardzo rzadko angażują się w działalność pozazawodową. Przejawem tego problemu może być także fakt, że więcej czasu spędzają ze współpracownikami niż z podopiecznymi. Mają przesadzone reakcje na słabe bodźce, są drażliwi, opryskliwi. Największa jednak wadą „wypalenia” zawodowego jest poczucie niskiej jakości życia zawodowego.
Problemem w kształtowaniu środowiska pracy nauczycieli jest także niepewność socjalna. Można zaobserwować dwa aspekty tego zagadnienia. Pierwszy wynika z możliwości zwolnienia w wyniku redukcji etatów, a drugi z niskiego wynagrodzenia. Jest to problem bardzo istotny, bo wpływa na funkcjonowanie pracownika i jego rodziny. Wiąże się nieodzownie ze stresem. Próby, które podejmują nauczyciele, by poprawić jakość swego życia wiążą się z krytycznym spojrzeniem społeczeństwa. Panuje przekonanie, że nauczyciele za osiemnaście godzin etatu tygodniowo wymagają zbyt wiele. Należy zdać sobie sprawę z tego, że praca nauczyciela nie kończy się w murach szkoły. Część pracy trzeba wykonać w domu kosztem życia rodzinnego. Dodatkowe proponowane od przyszłego roku szkolnego godziny społeczne, obcięcie płatnych godzin (zmniejszenie godzin w cyklu nauki z niektórych przedmiotów) nie wpływają poprawnie na funkcjonowanie tego środowiska pracy. Ten problem ma również wpływ na stres. Nauczyciele są miedzy innymi przez takie spojrzenie grupą społeczną niedowartościowaną.
Problemy w kształtowaniu środowiska nauczycielskiego pojawiają się na płaszczyźnie relacji międzyludzkich. Przyczyn tego problemu może być wiele. Można wyróżnić brak możliwości udziału w kształtowaniu placówki, w podejmowaniu ważnych decyzji, nieobecność wsparcia społecznego ze strony przełożonych, słaba komunikacja w zespole współpracowników lub przepływ informacji, konkurencja miedzy członkami zespołu. Brak integracji w zespole, korelacji wpływa negatywnie na samych pracowników. Powoduje to niepotrzebne waśnie, kłótnie, niezgodę. Za wszelka cenę każdy pracownik z osobna, chce się pokazać z jak najlepszej strony. Tzw. „wyścig szczurów” również w tym zawodzie jest na porządku dziennym. Wynika to przede wszystkim z potrzeby utrzymania pracy, zapewnienia bytu materialnego sobie i rodzinie, a także zrobienia kariery. Nie ulega więc wątpliwości, że także ten problem ma wpływ na stres. Dodatkowo działa na ten czynnik przekonanie uczniów i rodziców o niesprawiedliwym ocenianiu, zbyt wysokich wymaganiach, a nawet o mszczeniu się na uczniach. To stawia środowisko nauczycieli w złym świetle społecznym.
Problemy w kształtowaniu środowiska pracy nauczycieli zauważalne są także pod względem czynników materialnych. Brak specjalistycznych sal, środków dydaktycznych, wyposażenia, zbyt małe sale rzutują negatywnie na jakość pracy nauczycieli i osiągnięcia uczniów. W niektórych placówkach, szczególnie wiejskich trudno o przestrzeganie ogólnych przepisów bezpieczeństwa pracy i higieny pracy. Czynniki materialne maja więc istotny wpływ na zdrowie nauczycieli i wychowanków. Należy pamiętać, że zdrowie jest nieodłącznym warunkiem osiągnięć szkolnych, dobrej jakości życia i ekonomicznej produktywności. Wyposażając dzieci w wiedzę, umiejętności i właściwe postawy wobec zdrowia, możemy zwiększyć ich szanse na zdrowe życie oraz ich zdolności do działań na rzecz zdrowia w społeczności, w której żyją. Potrzebne są jednak do tego wszelkie czynniki związane z życiem szkoły, które jest środowiskiem pracy.
Nie ulega wątpliwości, że kształcenie środowiska nauczycieli jest trudnym procesem. Pojawia się wiele nieuniknionych problemów. Przytoczone przykłady są bardzo ważne, ponieważ wpływają w szczególny sposób na nauczyciela i ściśle powiązane są ze stresem, który jest czynnikiem szczególnie degradującym.
Jest jeszcze wiele innych przykładów, które wpływają na kształtowanie tego trudnego środowiska pracy. Można wymienić jeszcze interakcje nauczyciel - uczeń, które mogą przejawiać się takimi problemami jak agresja werbalna ze strony uczniów, brak motywacji podopiecznych do pracy, czy brak wsparcia ze strony rodziców. Zauważalne są także złe warunki pracy w placówkach oświatowych, ciągłe zmiany dotyczące profesji nauczycielskiej, nacisk na dobre rezultaty ze strony dyrektora i rodziców, niezrozumienie ze strony podwładnych itp.
Nie ma żadnej wątpliwości, że w środowisku pracy, między innymi nauczycieli należy zidentyfikować te obszary, które wymagają ewentualnej korekty. Problemy, które wynikają podczas procesu pracy nauczycieli na pewno wymagają zmian. Należy je wprowadzić jak najszybciej. Wówczas choć w pewnym stopniu wyeliminuje się podstawowy problem, którym jest niewątpliwie stres. On stale towarzyszy innym problemom. Aby praca przyniosła efekty należy zmniejszyć obciążenia psychofizyczne, poprawić wydajność i jakość pracy, polepszyć materialne warunki pracy i zmienić zasady organizowania procesu pracy. Wówczas problemy kształtowania środowiska pracy przynajmniej się zmniejszą.
1