Rosja

Rosja (zarówno carska, jak i radziecka) była wielokrotnie przywoływana w utworach literackich. Obraz kraju stanowił tło dla opisywanych wydarzeń bądź też był punktem wyjścia dla roz­ważań o zmianach zachodzących w rze­czywistości rosyjskiej. Niekiedy Rosja traktowana była jako główny bohater dzieła literackiego.

A.S. Puszkin „Eugeniusz Oniegin"

- Tytułowy bohater poematu to wy­chowany na sposób francuski dandys, egoista i zblazowany młody człowiek, którego osobowość jest doskonałym od­zwierciedleniem romantycznej choroby wieku. W przeciwieństwie do swego zachodnioeuropejskiego odpowiednika jest ona uwarunkowana rzeczywistością rosyjską, ograniczającą wolność jedno­stki i rodzącą zniechęcenie do życia. Sam Puszkin tak scharakteryzował po­stać swego bohatera:

Lecz smutno powiedzieć,

że daremnie

Dano nam młodość pełną kras, Żeśmy zdradzali ją codziennie I młodość oszukała nas; Że nasze pierwsze zachwycenia, Najlepsze myśli i pragnienia Musiały na stracenie iść, Jak w zgniłą jesień wątły liść.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. III. Ustęp

- 1) Obraz Rosji oglądany oczyma pielgrzyma-podróżnika jest subiektyw­ny i przedstawiony pejoratywnie. Rosja to kraj dziki i pusty, przypomina „białą kartę". Twarze jej mieszkańców są bez-rozumne i trudno dociec, kim są napraw­dę. 2) Stolica Rosji, Petersburg, twór sztuczny, została zbudowana na wzór zachodnich metropolii. Budowle wznie­sione nie tylko na drewnianych palach, ale i na trupach budowniczych. Miesz­kańcy Petersburga są całkowicie pod­porządkowani carowi, dla którego goto­wi są nawet poświęcić życie. 3) Polski emigrant, Oleszkiewicz, wróży miastu, jak i całej Rosji zagładę, która przyjdzie z północy, z Syberii. 4) Zakończenie „Ustępu" (Do przyjaciół Moskali) jest tylko pozornym złagodzeniem krytycz­nych uwag na temat Rosjan. Mickiewicz wysnuwa wniosek, że nawet ludzie wy­bitni są tłamszeni przez carat i zmuszani do uległości.

N.W. Gogol „Szynel" - Rosja połowy XIX wieku przypomina wielką machinę administracyjną, w której każdy marzy o awansie. Tytułowy szynel jest sym­bolem statusu majątkowego głównego bohatera, dlatego kiedy zostaje mu skra­dziony, Kamaszkin traci wiarę w siebie, choruje, a potem umiera. Nawet po śmierci mści się na petersburskich urzę­dnikach za krzywdę, jaka go spotkała. Gogol przedstawia także obraz stolicy, która dzieli się na dzielnice biedoty (brudne, nie oświetlone) i bogaczy (dob­rze oświetlone, pełne przepychu). Taki podział odzwierciedla niejednorodność narodu rosyjskiego i ostre podziały spo­łeczne.

L.N. Totetoj „Wojna i pokój" - Utwór to wielka epopeja opisująca dzieje ro­dziny Rostowów i Bołkońskich, a także życie Pierre'aBiezuchowa na tle histo­rycznym (czasy przed i w trakcie kam­panii napoleońskiej). Rosja z czasów przednapoleońskich jest bliźniaczo po­dobna do Francji: salony kwitną życiem towarzyskim, arystokracja organizuje li­czne bale i rauty. Nikt nie przeczuwa nadchodzącej tragedii. Wojna z Napole­onem zmienia dotychczasowe życie, rozbija rodziny, skazuje bohaterów na wojenną tułaczkę. Szczególnie przejmu­jący jest tu obraz Moskwy opuszczonej przez Rosjan na rozkaz Kutuzowa. Do miasta wkracza Napoleon; poczucie wy­granej zamienia się w poczucie klęski. Rosja ponapoleońska to kraj powoli budzący się do życia, zniszczony i stoją­cy przed koniecznością odbudowy. Przed jej mieszkańcami stoi trudne zadanie odnalezienia się w nowej rzeczy­wistości.

L.N. Tołstoj „Anna Karenina" - Bu­dując obraz Rosji lat 70-tych, Tołstoj koncentruje się na życiu arystokracji, prowadzonym nierzadko ponad stan, skrępowanym konwenansami i przesą­dami towarzyskimi. Pojawiają się tu również przedstawiciele ziemiaństwa, z których głównym jest Konstanty Le-win, uznany przez krytykę literacką za wierny portret samego autora. Rosja to nie tylko dwie metropolie: Petersburg i nieco bardziej prowincjonalna Mosk­wa, ale także wieś, wokół której toczą się nieustanne spory. Tołstoj ukazuje wyraźny kryzys świata arystokracji (ży­cie Anny Kareniny i jej brata), który można potraktować jako obraz „zmierz­chu bogów" i zapowiedź nadejścia no­wego świata.

F.M. Dostojewski „Zbrodnia i kara"

- Akcja powieści toczy się w petersburs­kiej dzielnicy dla najuboższych. Tutaj dla zdobycia pieniędzy ludzie skłonni są nawet zabić (Raskolnikow). Obok cech patologicznych (pijaństwo Marmiełado-wa, amoralność Swidrygajłowa) Dosto­jewski ukazuje głębię wiary Rosjan, ufność w wyroki Opatrzności i przeko­nanie o konieczności podporządkowa­nia się im (rozmowy Soni z Raskol-nikowem). W odróżnieniu od Tołstoja, Dostojewski prezentuje galerię postaci pochodzących z nizin społecznych, zu­bożałych ziemian i członków aparatu sądowniczego. Obraz ten jest nader pe­symistyczny: człowiek, by mógł prze­żyć, zmuszony jest odstąpić od wy­znawanych zasad moralnych (np. pro­stytucja Soni, zabójstwo lichwiarki, pla­nowane małżeństwo Duni z Łużynem).

F.M. Dostojewski „Zapiski z mart­wego domu" - Powieść wyrasta z osobistych przeżyć autora (katorga za kon­takty z pietraszewcami). Przedstawiony tu inny świat (świat katorżników) jest w istocie miniaturą Rosji, zniewolonej przez carat, będącej jednym wielkim więzieniem.

A.P. Czechów „Wiśniowy sad" - Tytu­łowy sad stanowi własność rodziny Ga-jewów, wystawianą na licytację, by mo­gli oni spłacić zaciągnięte długi. Z dru­giej strony można go potraktować jako metaforę całej Rosji, która stopniowo przechodzi z rąk ziemian w ręce kup­ców. Czechów ukazuje tutaj wkraczanie nowej władzy, pieniądza, którą repre­zentuje Łopachin, potomek chłopów i niewolników, który nabywa sad od Gajewów.

A.A. Błok „Majak ruski" - Wiersz przedstawia wynaturzony obraz Rosji, w której nie ma już miejsca na tradycję, religia stała się farsą, a społeczeństwo zasiadło na stypie po pogrzebie daw­nego świata. Jest to jakby ziszczenie się przepowiedni Tołstoja i Czechowa: de­kadencka Rosja chyli się ku upadkowi.

A.N. Tołstoj „Droga przez mękę" -

Akcja powieści obejmuje lata 1914-1918. Już we wstępie Tołstoj za­powiada kryzys moralności, upadek du­cha Rosjan, mówi o zapatrzeniu się w zachodnioeuropejski dekadentyzm, wieszcząc jednocześnie przyszłe wyda­rzenia historyczne. Bohaterowie powie­ści wplątani zostali w wydarzenia histo­ryczne (I wojna światowa, dwie rewolu­cje, wojna domowa). Obraz historii jest wyraźnie subiektywny; autor skłania się ku stronie „czerwonych". Nawet Rosz-czyn, związany przez dłuższy czas z „białymi", przechodzi na stronę rewo­lucjonistów, by w końcu uznać triumf nowej władzy. Scena końcowa (przemó­wienie Lenina w operze moskiewskiej) obrazuje nadejście nowego świata, Rosji radzieckiej, która w niczym nie przypo­mina kraju młodości głównych bohate­rów. Patrz: rewolucja.

M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza­ta" -Państwo radzieckie lat 30-tych XX wieku rządzi się wyraźnie określonymi regułami: człowiek decyduje o kształcie świata, nie ma mowy o żadnych siłach irracjonalnych, a jedynym nurtem w kul­turze jest socrealizm. Woland, który przyjeżdża do Moskwy, by wydać bal, zaskoczony światopoglądem mieszkają­cych tu ludzi i modelem ich życia, postanawia zmienić rzeczywistość ra­dziecką. Absurdalność życia moskwian (np. jesiotr drugiej świeżości, donosi-cielstwo na każdym kroku, przerażający schematyzm, chora chciwość) skłania go do walki z nią za pomocą... absurdu (patrz: szatan). Jedynym spokojnym miejscem jest tu klinika psychiatryczna, której pacjenci odcięci są od upiornej radzieckiej rzeczywistości. Przez trzy krótkie dni Woland i jego świta starają się przewrócić do góry nogami zastały świat. Ich wysiłki dały mierny rezultat, ponieważ już w kilka tygodni po znik­nięciu Wolanda Moskwa wraca do daw­nego trybu życia, a dziwaczne wydarze­nia odchodzą w zapomnienie.

G. Herling-Grudziński „Inny świat"

- Tytułowym innym światem są nie tylko łagry sowieckie rządzące się włas­nymi okrutnymi prawami, ale i cała Rosja, w której ustrój autorytarny pano­wał od zawsze, a człowiek nigdy w pełni nie był wolny.

B.L. Pasternak „Doktor Żywago" -

patrz: rewolucja.

A.I. Rybaków „Dzieci Arbatu" - Ta

obecnie już kultowa powieść zapocząt­kowała w kulturze rosyjskiej okres pie-riestrojki. Opowiada o losach Saszki Pankratowa i o innych mieszkańcach moskiewskiego Arbatu w okresie stali­nowskim. Zadenuncjowany przez jed­nego z kolegów, Pankratow trafia naj­pierw do więzienia, a potem do łagru. Przedstawiony tutaj świat całkowicie podporządkowany jest polityce, a->ludz-kie uczucia, jak przyjaźń czy miłość, nie ostały się wobec panującego ustroju.

* „Żegnaj mi Rosjo nie umyta, Ojczyzno panów i niewolnych, I ty, mundurów ćmo błękitna, I ty, narodzie im powolny". (M.J. Lermontow)

* „Cała Rosja to nasz sad. Wielka, piękna ziemia, która ma wiele cudownych miejsc. Niech pani pomyśli, Aniu: pani dziad, pradziad i wszyscy przodkowie pani to byli właściciele ziemscy włada­jący żywymi duszami swych podda­nych (...) Władanie żywymi duszami - przecież to wypaczyło nas wszyst­kich, żyjących dawniej i teraz (...) Jesteśmy cofnięci przynajmniej o dwie­ście lat (...) filozofujemy tylko, narze­kamy na smutek albo pijemy wódkę". (A.P. Czechów)

* „Kraina pusta, biała i otwarta Jak zgotowana do pisania karta -Czyli też na niej pisać będzie palec boski (...), Czyli też Boga nieprzyjaciel stary Przyjdzie i w księdze tej wyryje mieczem, Że ród człowieczy ma być w więzy kuty, Że trofeami ludzkości są: knuty?" (A. Mickiewicz)

* „Teraz, kiedy wiem, że cała Rosja była zawsze i jest po dziś dzień martwym domem, że zatrzymał się czas pomię­dzy katorgą Dostojewskiego a naszymi własnymi mękami - jestem wolna. Umarliśmy już dawno, a tylko nie chcemy się do tego przyznać". (G. Herling-Grudziński)

---