B. nieumyślność
a) brak zamiaru (warunek negatywny przyjęcia nieumyślności)
b) wykazanie, iż czyn zabroniony został popełniony na skutek naruszenia reguł ostrożności.
- Reguły ostrożności (reguły postępowania z dobrem prawnym) określają, jakie zachowanie należy podjąć w konkretnej sytuacji aby zminimalizować potencjalne (lub już istniejące) niebezpieczeństwo dla dobra prawnego, nie doprowadzając przy tym do rezygnacji z korzyści związanych z wykorzystaniem tego dobra w życiu codziennym.
Reguły te dotyczą kwalifikacji określonej osoby (ten typ reguł ma charakter podrzędny), użytego w działaniu narzędzia oraz sposobu realizacji wykonywanej czynności - taki, aby nie zwiększać ryzyka dla społecznie chronionego dobra ponad społecznie dopuszczalny stopień; specyficzne reguły mogą także dotyczyć pracy w zespole i zasad kierowania pracą zespołową.
Reguły te mają charakter obiektywny, nieskodyfikowany. Dla stwierdzenie, czy podjęte przez sprawcę zachowanie jest zgodne z regułami ostrożności należy najczęściej posłużyć się wzorcem normatywnym tj. figurą tzw. modelowego dobrego kierowcy, gospodarza, lekarza, czyli osoby, która posiada wymaganą w danej dziedzinie wiedzę fachową oparta na teoretycznym przygotowaniu i niezbędnym, doświadczeniu oraz, że cechuje je podstawa starannego i sumiennego wypełniania obowiązków. Nie ma zatem znaczenia dla wyznaczania zakresu wymaganej ostrożności, że przykładowo kierowca jest niedoświadczony, czy też fakt, że sprawca nie należy do danej grupy zawodowej; jeżeli podjął się czynności określonego rodzaju, musi przestrzegać wyznaczonych reguł. W sytuacji jednak, gdy sprawca dysponuje tzw. przewagą informacyjną, w stosunku do wiedzy (informacji), jakie posiadałby wzorzec normatywny, wtedy poziom wymaganej ostrożności (poziom stawianych wymagań) kształtuje się w oparciu o faktycznie posiadaną przez niego wiedzę. Zachowanie reguł ostrożności oceniamy zawsze z punktu widzenia ex ante, tzn. mając na względzie te elementy stanu faktycznego, które były obiektywnie rozpoznawalne dla wzorca normatywnego. Oznacza to, iż :
Badając czy zostały zachowane reguły ostrożności de facto badamy, jak postąpiłby modelowy kierowca A. w sytuacji S., charakteryzującej się elementami a., b. d. f.
Przy konstruowaniu reguł należy brać pod uwagę nie tylko te okoliczności ( te elementy), które znane byłyby sprawcy w momencie podejmowania danej czynności, ale także te które znane byłyby modelowemu dobremu obywatelowi, który znajdował by się na miejscu sprawcy (jechał kierowca, za zakrętem była szkoła, ale nie było znaku bo ktoś ukradł, kierowca nie wiedział o tym, nie zwolnił i zachował taką szybkość jaka byłą dozwolona administracyjnie na tym terenie, pytając się o to z jaką prędkością powinien jechać sprawca należy spytać, czy fakt iż za zakrętem była szkoła był obiektywnie rozpoznawalny - jeżeli modelowy dobry kierowca też nie zauważyłby szkoły i nie zwolnił nie można przy badaniu prędkości bezpiecznej brać pod uwagę, iż w pobliżu była szkołą, ale jeżeli okazałoby się, iż sprawca mieszkał w tej miejscowości od lat 10 to fakt, iż za rogiem była szkoła musi być brany pod uwagę, przy ustalaniu reguły ostrożności jaką należało zachować w danej okoliczności)
Tzw. przeciętna, minimalna ostrożność, maksymalna ostrożność a ostrożność wyznaczana przy pomocy wzorca normatywnego są to kryteria z różnych płaszczyzn; niekiedy zachowanie reguł ostrożności będzie wymagać zachowania maksymalnej ostrożności
Z regułami ostrożności związana jest ściśle zasada „tzw. ograniczonego zaufania” znajdująca zastosowanie przede wszystkim w sytuacji, w której działanie danego podmiotu jest związane i uzależnione od zachowania innych osób (np. ruch drogowy); zgodnie z jej treścią dopóki konkretny układ sytuacyjny nie wykaże, że jakiś podmiot nie zamierza przestrzegać reguł ostrożności, należy przyjąć założenie, że będzie ich przestrzegał i do tego założenia dostosować swoje zachowanie.
Zasada ta znajduje bezpośrednie odzwierciedlenie w art. 4 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. Nr 98, poz. 602) zgodnie z którym: „Uczestnik ruchu i inna osoba znajdująca się na drodze mają prawo liczyć, że inni uczestnicy tego ruchu przestrzegają przepisów ruchu drogowego, chyba że okoliczności wskazują na możliwość odmiennego ich zachowania.” Zakres zaufania zależy od cech osobistych konkretnej osoby uczestniczącej w danej działalności, określonego zachowania się innego podmiotu, lub innej szczególnej sytuacji. Większy zakres zaufania należy mieć do doświadczonego lekarza lub kierowcy, niż do stażysty, czy dzieci bawiących się na drodze. Dopiero więc kiedy zachowanie uczestników ruchy będzie wskazywać, iż nie zamierzają się oni dostosowywać do zasad ostrożności obowiązujących w tej dziedzinie, należy niezwłocznie porzucić zasadę ograniczonego zaufania, przybierając postawę nieufności wobec zachowania innych uczestników ruchu, konsekwencją której jest konieczność zachowania szczególnej ostrożności, w porównaniu z ostrożnością wymaganą w normalnym układzie sytuacyjnym; im wyższy jest stopień nieprawidłowego zachowania się innego uczestnika ruchu i im cięższe są warunki atmosferyczne i drogowe, tym większą ostrożność należy zachować. Stwierdzenie wystąpienia zachowania osoby trzeciej, które wymagać będzie zachowania szczególnej ostrożności, oceniane być powinno z punktu widzenia „rozsądnego i odpowiedzialnego kierowcy”
„na skutek” - konieczność powiązania normatywnego pomiędzy naruszoną regułą a zrealizowanym typem czynu zabronionego, czyli wykazania, że gdyby nie naruszenie reguły ostrożności do zrealizowania znamion typu czyni zabronionego by nie doszło. Istnienie powiązania badane jest przy pomocy testu warunku sine qua non - w wielu przypadkach to powiązanie de facto zostało już ustalone na płaszczyźnie obiektywnego przypisania; wtedy wystarczy odwołać się do dokonanych tam ustaleń (co się tyczy „mieszania tych płaszczyzn” zob. wyroki pod kazusem 6 - tym.)
c)wykazanie, że sprawca:
- przewidywał możliwość popełnienia czynu zabronionego (miał świadomość możliwości zrealizowania swoim zachowaniem znamion typu czynu zabronionego - świadoma nieumyślność)
możliwość popełnienia czynu zabronionego była przewidywalna (miał możliwość uświadomienia sobie, że swoim zachowaniem może zrealizować znamiona przedmiotowe typu czynu zabronionego - nieświadoma nieumyślność). Oznacza to, iż w konkretnym stanie faktycznym - dla przyjęcia nieświadomej nieumyślności - musi wystąpić obiektywna możliwość przewidzenia, iż podejmując określone zachlanie można zrealizować znamiona typu czynu zabronionego; jest ona niezależna od indywidualnych właściwości podmiotu (obejmuje normalne a nie nadzwyczajne następstwa zachowania sprawcy). Oznacza to, iż. znajdujący się na miejscu sprawcy modelowy dobry obywatel (wzbogacony o szczególną wiedzę sprawcy) mógłby przewidzieć możliwość popełnienia czynu zabronionego. Nie występuje np. w sytuacji, w której dany podmiot naruszając regułę ostrożności powoduje skutek który można mu przypisać, jednakże ze względu na fakt, iż konsekwencje tego naruszenia są wynikiem czynników, których rozpoznanie wymagałoby wiedzy szczególnej nie wymaganej dla danej kategorii sprawcy, nie można przyjąć istnienia obiektywnej możliwości popełnienia czynu zabronionego (???? teza do dyskusji).
Tomasz J. mieszkał niedaleko starego poligonu. Z maniacką pasją chodził i zbierał łuski, fragmenty makiet artyleryjskich, niekiedy udawało mu się trafić na pojedyncze naboje. Pewnego dnia trafił cztery znakomicie zachowane pociski do niemieckiej 150 milimetrowej armaty K 39. Zaniósł je do swojej kryjówki, która znajdowała się w niewykorzystanym domowym magazynku. Gdy brał kąpiel wzrost temperatury w zbiorniku zlokalizowanym pod podłogą magazynku oraz swobodny dostęp powietrza spowodowały wzbudzenie materiału inicjującego w uszkodzonym zapalniku fosforowym jednego z pocisków. Nastąpiła eksplozja, w wyniku której śmierć poniosła mieszkająca z nim siostra a rodzice doznali ciężkiego uszczerbku na zdrowie.- istnieje obiektywna przewidywalność
Andrzej. K. był wykwalifikowanym kierowcą mającym uprawnienia do przewożenia materiałów wybuchowych odpowiednią do tego ciężarówkę. Pewnego dnia wioząc duże ilości specjalnego rodzaju prochu strzelniczego zauważył, iż zapaliło się czerwone światełko wskazujące na przegrzanie osi tylnej. Wiedział, że powinien się zatrzymać, ale miał nadzieje, że uda mu się dojechać zanim dojdzie do trwałego uszkodzenia osi i ewentualnej kolizji. Ciepło wytwarzane przez oś spowodowało, iż doszło do ogrzania znajdującej się nad nim bezpośrednio powierzchni, do tego stopnia, iż doszło do wybuchu stojących na niej pakunków z prochem. Wybuch był na tyle silny, iż wyrzuciło kierowcę z kabiny samochodu (doznał ciężkich obrażeń ciała) a jadący za ciężarówką samochód został doszczętnie zniszczony a jego kierowca zginął na miejscu.- do dyskusji - to jest pytanie czy tutaj w ogóle można przypisać skutek i jaka jest relacja obiektywnej przewidywalności przy nieumyślności do obiektywnego przypisania skutku - dyskusyjne
Nieumyślność a błąd:
Błąd co do znamion uregulowany został w art. 28 k.k.
definicja błędu - niezgodność pomiędzy rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości człowieka „niezgodność pomiędzy wycinkiem rzeczywistości charakteryzowanym znamionami czynu zabronionego , a odbiciem tego wycinka rzeczywistości w świadomości sprawcy”
przedmiotem błędu - tylko znamiona przedmiotowe (nie można być w błędzie co do znamienia podmiotowego, tego że np. działa się pod wpływem współczucia)
błąd może przejawiać się w dwóch formach: urojenie - w świadomości sprawcy występują elementy, których w rzeczywistości brak - lub nieświadomość - w świadomości sprawcy nie znajdują odbicia występujące w rzeczywistości elementy
relewantna z pkt widzenia art. 28 k.k. jest zawsze tylko jedna strona błędu - zależy od tego czy wycinek rzeczywistości określony znamionami typu czynu zabronionego charakteryzowany jest za pomocą cech pozytywnych (tych które muszą w rzeczywistości wystąpić, czy cech negatywnych (tych które nie mogą w rzeczywistości wystąpić) nieświadomość znamion pozytywnych (np. że strzela się do człowieka) jest równa urojeniu znamion negatywnych (że posiada się zgodę pacjenta)
przykład:263 § 2 uroić sobie , że posiadam zezwolenie, być nieświadomym, że to co posiadam jest bronią palną
błąd co do znamion, o którym mowa w art. 28 par. 1 k.k. dekompletuje stronę podmiotową typu czynu zabronionego , wyłącza karalność (nie winę)
konsekwencje błędu co do znamion, o którym mowa w art. 28 par. 1 - wykluczenie umyślnego popełnienia czynu zabronionego.
Umyślność - świadomość istnienia (lub możliwości zaistnienia) wszystkich okoliczności stanowiących znamiona typu czynu zabronionego - nieświadomość okoliczności stanowiącej znamię pozytywne lub urojenie okoliczności stanowiącej znamię negatywne wyłącza umyślność, (niezależnie od tego czy była ona zawiniona czy też nie), chyba że zachodzi wypadek o którym mowa w art. 28 par. 2 k.k.
błąd in specie - co indywidualności osoby czy przedmiotu - jest nieistotny (sprawca ma zamiar zabić człowieka)
błąd co do związku przyczynowego - nieistotny - sprawca nie musi sobie uświadamiać dokładnego przebiegu związku przyczynowego (śmierć jest efektem drugiego strzału a nie pierwszego)
błąd co do przebiegu przyczynowego (aberratio iuctus) - błąd polegający na wadliwym - z punktu widzenia sprawcy - wykonaniu podjętej przez niego czynności i w efekcie na dokonaniu czynu zabronionego na innymi przedmiocie czynności wykonawczej - SN przyjął, że błąd nieistotny; wydaje się jednak, iż należy tu przyjąć, iż takie przestępstwo zostało dokonane nieumyślnie
błąd co do okoliczności stanowiącej znamię o charakterze ocennym (nie ma znaczenia indywidualna ocena własnego czynu przez sprawcę , jeżeli ma świadomość, iż jest to inaczej oceniane w społeczeństwie)
C. Oprócz typów umyślnych i nieumyślnych (nieumyślno - nieumyślnych) Kodeks karny z 1997 r. zna typy czynów zabronionych charakteryzujące się mieszaną stroną podmiotową tzw. typy umyślno - nieumyślne - np. art. 163 § 3 k.k., art. 165 § 3 k.k., art. 173 § 3 k.k. Oznacza to, że część znamion strony przedmiotowej (dokładnie określonych) musi być objęta umyślnością; zaś w stosunku do pozostałej części znamion wystarczy jeżeli sprawcy uda się przypisać nieumyślność.
Zgodnie z art. 9 § 3 k.k. sprawca odpowiada za następstwa czynu zabronionego, jeżeli je przewidywała albo co najmniej mógł przewidzieć. W doktrynie przyjmuje się, iż art. 9 par. 3 zawiera tzw. generalną klauzulę nieumyślności odniesioną do następstw.
Reguła ta dotyczy tzw. „przestępstwa kwalifikowanego przez następstwo” - typów kwalifikowanych przez element dynamiczny, który nie występuje jednocześnie z zachowaniem, typ podstawowy - może być zarówno formalny jak i materialny, umyślny jak i nieumyślny, typ kwalifikowany - tylko materialny, w stosunku do następstw - tylko nieumyślny
inne przestępstwa kwalifikowane - przez tzw. znamiona statyczne (kwalifikowane przez okoliczności, związane np. z podmiotem czynu - art. 284 § 2 k.k., z przedmiotem - art. 294 k.k., z czasem popełnienia czynu - art. 189 § 2k.k.) - do tych przestępstw nie ma zastosowania art. 9 § 3 k.k.
- z typami o mieszanej stronie podmiotowej mamy jeszcze do czynienia w przypadku zabiegu przepisów (art. 11 k.k.), gdy dla oddania zawartości kryminalnej zachowania należy zakwalifikować je z dwóch przepisów, z których w jednym spenalizowany jest nieumyślny typ czynu zabronionego, a w drugim - umyślny.
6