,, Jądro ciemności” Joseph Conrad
część I
Akcja
opowiadania rozpoczyna się niedaleko Gravesend, na statku „Nellie”, którym pięciu mężczyzn wyrusza w rejs po Tamizie. Wśród nich znajduje się dwóch narratorów opowieści - o pierwszym z nich nie wiemy nic, oprócz tego, że jest uczestnikiem wyprawy. Drugim jest Charlie Marlow - marynarz.
W oczekiwaniu na odpływ, zaczyna opowieść o swojej podróży w głąb Afryki. Zaczyna od refleksji na temat podbojów kolonialnych. Mówi o ludziach, którzy w swoim przekonaniu „stawiali czoła ciemności”. Następnie wyjaśnia w jaki sposób sam znalazł się w Afryce. Dowiadujemy się, że już od najmłodszych lat zafascynowany mapami, potrafił godzinami wpatrywać się w kontury kontynentów. Najbardziej pociągały go miejsca `puste', nieodkryte. Intrygowała go także największa rzeka na mapie Afryki. Przypominała mu węża, który go „oczarował”. Przypomniawszy sobie o istniejącej na tej rzece spółce handlowej, wpada na pomysł, by postarać się o posadę dowódcy na jednym z parowców. W osiągnięciu celu, który go prześladował, wykorzystał znajomości. Korzystając głównie z pomocy i protekcji kobiet, w szczególności własnej ciotki, prędko dostaje nominację. Formalności, jakie czyni przed wyjazdem mają w jego opisie przedsmak czegoś złowieszczego. Podpisywanie umowy
przypomina mu wtajemniczanie w spisek. Także rozmowa z lekarzem wydaje mu się osobliwa. Lekarz zainteresowany jest jego wyjazdem. Mówi, że rzeczą zajmującą byłoby śledzenie na miejscu - w Afryce - zmian psychicznych jakie zachodzą w ludziach.
Marlow żegna się ze swoją ciotką. Słuchającym ujawnia przy okazji swój stosunek do kobiet. Większość z nich żyje wśród blagi, wierzy w to, co piszą w gazetach. W tym czasie ukazywały się w prasie informacje dotyczące niesienia cywilizacji krajom `ciemnym'. Ciotka traktuje Marlowa jak „wysłańca świata”, „apostoła pośledniejszego gatunku”. Marynarza drażni taka postawa.Przed samą podróżą Marlowa ogarnia niespodziewanie lęk. Doznaje uczucia, jakby wybierał się do `środka ziemi', do `jądra ciemności'.
Do Afryki płynie francuskim parowcem. Ze statku widzi skraj olbrzymiej dżungli, która zdaje mu się czarna i tajemnicza. Dzień po dniu brzeg wygląda tak samo. Bohater ma więc wrażenie, że statek stoi w miejscu. Po trzydziestu dniach statek dobija do jednej ze stacji spółki. Tam Marlow po raz pierwszy styka się z katorżniczą pracą czarnych ludzi przy budowie kolei. Straż nad nimi sprawuje człowiek ze strzelbą na ramieniu. Murzyni przypominają cienie - są wychudzeni i nieludzko zmęczeni. Wielu z nich jest tak wycieńczonych, że odchodzą na bok, by umrzeć. Ich martwe ciała, które widzi Marlow, nie mają już sobie nic ziemskiego. Marlow jest świadkiem śmierci czarnego chłopca, któremu w ostatniej chwili jego życia, podaje suchar chleba. Zauważa, że chłopiec ma wokół szyi zawiązane pasemko białej wełnianej przędzy. Zastanawia się czemu służyła ta niepokojąco wyglądająca ozdoba. Ma wrażenie, jakby przestąpił pierwszy krąg piekła. W osadzie poznaje eleganckiego księgowego firmy oraz buchaltera. Jest tak zadbany, że wygląda jakby pochodził z innego świata. Marlow opisuje jego postać poprzez ubiór: nakrochmalony kołnierzyk, śnieżne spodnie, krawat, lakierki. Od niego po raz pierwszy słyszy o Kurtzu. Dowiaduje się, że jest to człowiek wybitny, niepospolity, mający największe udziały w zyskach z handlu kością słoniową.Marlow wraz z towarzyszami opuszcza stację. Po kilku dniach docierają do stacji centralnej, w której główny zarząd sprawuje dyrektor. Zastanawia się nad tajemnicą tego człowieka. Jest on niewykształconym kupcem, bez większych talentów. Jego stacja jest w opłakanym stanie. Co zatem decyduje o jego tutejszej „wielkości”? Człowiek ten - stwierdza Marlow - wyróżnia się odpornością na trudne afrykańskie warunki klimatyczne, wzbudza ponadto w innych niepokój, co stanowi `bardzo cenną właściwość'. Być może jego tajemnica polega na tym, że „nie tkwiło w nim po prostu nic”. Kiedyś usłyszano na stacji słowa dyrektora:
„Ludzie, którzy tu przyjeżdżają, nie powinni mieć wnętrzności”. |
Od dyrektora Marlow znów słyszy o Kurtzu. Rozeszły się pogłoski, że jest on chory. Dyrektor zapewnia, że jest on najlepszym agentem, człowiekiem wyjątkowym.
Marlowa coraz bardziej zaczyna intrygować postać słynnego agenta handlowego.
Przez kilka miesięcy zajmuje się naprawą parowca, który zatonął i został wydobyty. W międzyczasie obserwuje stosunki panujące w kolonii. Najświętszym słowem jest tutaj słowo „kość słoniowa”. Biali ludzie udają, że pracują, tak właściwie jednak zajmują się knuciem intryg i spiskowaniem. Zależy im jedynie na tym, by mieć udziały w zyskach z handlu kością słoniową.
„zaraza głupiej chciwości przenikała to wszystko jak trupi zapach”. |
Marlow jest świadkiem sceny chłosty jednego z tubylców za rzekome podpalenie słomianej chaty. Od jednego z agentów znów słyszy o Kurtzu:
„To nadzwyczajny człowiek. On jest wysłańcem litości i nauki, postępu, i diabli wiedzą, czego tam jeszcze”. |
Marlow próbuje ułożyć we własnej wyobraźni obraz Kurtza. Dochodzi do wniosku, w tamtym czasie człowiek ten był dla niego tylko głosem. Nie potrafił go sobie wyobrazić. Słuchającym go mężczyznom przyznaje, że ma wrażenie jakby opowiadał im sen, i że żaden wysiłek nie odda istoty tego snu:
„... Nie, to niemożliwe; niepodobna dać komuś żywego pojęcia o jakiejkolwiek epoce swojego istnienia, o tym, co stanowi jej prawdę, jej znaczenie, jej subtelną i przejmującą treść. To niemożliwe. Żyjemy tak, jak śnimy - samotni ...” |
Część II
Marlow, leżąc na pokładzie parowca, słyszy rozmowę kierownika wyprawy i jego siostrzeńca, dotyczącą Kurtza. Mówią o nim jako o „tym człowieku”, są przerażeni jego wpływami oraz tym, że jeden człowiek tak potrafi „wodzić wszystkich na pasku”. Z dalszych pourywanych zdań, Marlow domyśla się, że mówią o jeszcze innym konkurencie. Spiskują, chcą się go jak najszybciej pozbyć. Uważają, że w tym miejscu nie muszą przestrzegać żadnych zasad etyki. Wygrywa ten, kto silniejszy. W Afryce są oni bezkarni:
„Wszystko, wszystko można zrobić w tym kraju (...) Nikt tutaj, rozumiesz, t u t a j, nie może zachwiać twojego stanowiska. A dlaczego? Bo wytrzymujesz ten klimat, przetrwasz ich wszystkich”. |
Marlow wraz z towarzyszami wyrusza w dalszą drogę, wiodącą ku stacji Kurtza. Podróż jest bardzo męcząca. Czasami parowiec sięgał mielizny. Załoga zaciągnęła więc na statek kilkoro olbrzymich mężczyzn, ludożerców, którzy pomagali w pracy. Ziemia, którą widzi Marlow wydaje mu się nieziemska. Przypomina potwora. Jednakże ludzie, rdzenni mieszkańcy Afryki, nie wydają mu się nieludzcy. Przygląda się z uznaniem
pracy „dzikusa” - palacza.
W jednym z miejsc odnajdują księgę żeglarską i tajemniczą wiadomość, by się spieszyli, ale płynęli ostrożnie. Podczas dalszej drogi zaatakowani zostają przez grupę tubylców. Ginie sternik oraz palacz.Marlow coraz częściej rozmyśla nad postacią Kurtza. Pojawia się domniemanie, że zmagający się z chorobą Kurtz, może już nie żyć. Marlow jest rozczarowany. Celem jego ostatniej wędrówki była chęć spotkania z tym tajemniczym człowiekiem. Kurtz jawi mu się przede wszystkim jako głos, gdyż ze wszystkich jego talentów największy zdawał się ten, będący umiejętnością mówienia. Siła jego oddziaływania tkwiła w słowach, jakimi operował: w ich sile i zapale. Marlow stworzył sobie w wyobraźni jego wizerunek jako człowieka niezwykle utalentowanego, owładniętego ideą niesienia postępu i cywilizacji dzikim ludom. Z opowieści Marlowa dowiadujemy się jednak, że Kurtz dostał jeszcze w Europie zlecenia przygotowania referatu, będącego wytyczną dla organizacji o nazwie `Towarzystwo Tępienia Dzikich Obyczajów'. Wśród wszelkich altruistycznych nakazów, dotyczących działań na terenach `dzikich', przesłanie było proste i zarazem okrutne: sprowadzało się do wytępienia wszystkich tubylców. Marlow zdaje sobie sprawę z siły oddziaływania Kurtza.
„Miał władzę pociągania za sobą dusz - przez czar czy też grozę - w straszliwy, szatański taniec na własną cześć”. |
I on sam pozostaje pod jego wrażeniemMarlow wraz z towarzyszami dociera do stacji Kurtza. Wita ich młody, przypominający arlekina, Rosjanin, który sprawuje nad Kurtzem opiekę. Jest jego wiernym słuchaczem:
„Z tym człowiekiem się nie rozmawia, jego się słucha!: - mówi o nim |
Część III
Dla Marlowa Rosjanin to zagadkowa postać, niemalże z bajki. Jest w nim wielki zapał, czar młodości, który go ochrania. Jego uwielbienie dla Kurtza jest ogromne. Marlow dowiaduje się, że Kurtz stworzył własne wojsko, w skład którego wchodzą Murzyni. Ogląda symbol jego pracy jakim jest palisada z głowami Murzynów. Rosjanin tłumaczy, że należały one do buntowników. Marlow zaskoczony jest władzą, jaką posiada tutaj ten człowiek. Pełni on wśród tubylców rolę boga.
Rosjanin opowiada o ceremoniach urządzanych na cześć Kurtza. Marlow po raz pierwszy widzi Kurtza jak, wyniesiony na noszach, przemawia do zebranych ludzi. Mimo tego, że wynędzniały z powodu choroby, wciąż włada tłumem. Ma wciąż potężny głos.
Kurtz umieszczony w jednej z małych kajut na statku, oddany zostaje Marlowowi pod opiekę. Kurtz zdaje się być spokojny, tak jakby nie odczuwał żadnych cierpień. Marlow znów zaskoczony jest potęgą jego głosu. Ruszając w drogę, na brzegu dostrzega wspaniałą, dziką postać kobiety, kochanki Kurtza. Na jej twarzy widać wielki smutek i ból.
Marlow dowiaduje się, że to Kurtz kazał wcześniej zaatakować ich statek, by opóźnić jego przybycie. Nie mógł pogodzić się z tym, że nie wykona swoich planów. Nawet teraz, w obliczu śmierci, planuje powrócić do dżungli.
Świadomy tego, że odchodzi, wręcza Marlowowi wszystkie pozostałe mu dokumenty i fotografie.Różne siły walczą o jego duszę. Jedną z nich jest wciąż chęć posiadania. W kilka dni później umiera:
„(...) z szeptem, który nie był głośniejszy od tchnienia: „Zgroza! Zgroza!” |
Marlow interpretuje to jako wyznanie wiary. Szczerość w chwili „przekraczania progu niewidzialnego”. Pod tym względem Kurtz był dla niego człowiekiem wybitnym Kimś, kto pomimo mrocznej strony swojej natury ostatecznie wygrywa:
„Było to potwierdzenie, moralne zwycięstwo okupione niezliczonymi klęskami, obrzydliwym przerażeniem, obrzydliwym dosytem. Ale to było zwycięstwo!” |
Tym też Marlow tłumaczy powód, dla którego pozostał przy Kurtzu do końca; do końca też - jak się zaraz okaże - wypełnił jego wolę.
. Marlow wraca do Brukseli z dokumentami Kurtza. Część z nich oddaje właścicielom spółki, część dziennikarzom. Oddaje także raport sporządzony przez Kurtza, oddarłszy wcześniej postscriptum, w którym zawarte były słowa o konieczności wytępienia wszystkich dzikich tubylców. Od kuzyna Kurtza dowiaduje się, że był on właściwie wielkim muzykiem. W innych rozmowach o nim pojawiają się także przypuszczenia, że mógł być także dziennikarzem, lub malarzem.
Marlow oddaje listy prywatne narzeczonej Kurtza. Do końca pozostała ona przekonana o wielkości i wyjątkowości Kurtza. Marlow nie wyprowadza jej z błędu. Pytany przez nią o ostatnie chwile Kurtza kłamie, mówiąc, że ostatnim słowem, jakie wypowiedział, było jej imię. Ukrycie prawdy o działalności Kurtza w Afryce argumentuje słowami:
„Nie mogłem jej powiedzieć - byłoby się zrobiło za ciemno - beznadziejnie ciemno ...” |
W tym miejscu kończy się opowiadanie Marlowa. Skończył się odpływ. Słuchacze zachowują milczenie. Na otartym morzu widoczny jest szlak, który
„zdaje się prowadzić do jądra niezmierzonej ciemności”. |
Bohaterowie:
Charlie Marlow
• główny bohater, a jednocześnie narrator (pierwszoosobowy, subiektywny); snuje opowieść w obecności słuchaczy (narracja w czasie teraźniejszym), stąd w utworze częste zwroty do adresata,
• kapitan marynarki,
• człowiek wrażliwy, uczuciowy, wątpiący, myślący,
• wyrusza w podróż w głąb dżungli rzeką Kongo, by odszukać Kurtza; dżungla go przeraża, ale i fascynuje,
• przeżywa rozczarowanie osobą Kurtza - zamiast wielkiego człowieka widzi ,,demona zła”,
• potępia Kurtza, a jednocześnie współczuje mu, pragnie ,,nawrócić” go, uświadomić zło, jakie wyrządził sobie i innym, ,,walczyć o jego duszę”,
• broni dobrego imienia Kurtza po jego śmierci, okłamuje jego narzeczoną, mimo że nie znosi kłamstwa,
• potępia wszelkie formy kolonizacji, ale w idei niesienia postępu próbuje też znaleźć dla nich usprawiedliwienie,
• podróż do Afryki zweryfikowała jego poglądy: uświadamia sobie kontrast między moralnymi pozorami a złą rzeczywistością,
• dostrzega nieudolność, chciwość i okrucieństwo kolonizatorów, a w Murzynach widzi takich samych jak on ludzi,
zdaje sobie sprawę z drzemiących w nim instynktów pierwotnych, ale czuje się uodporniony na nie przez pracę i obowiązki,
• wierzy w pozytywne wartości, dzięki którym przetrwał ekstremalne warunki, nie uległ pokusom i zdobył wiedzę,
• w stosunku do swych przeżyć stara się zachować dystans ironii i sceptycyzmu; patrzy na nie z punktu widzenia etyki zawodowej i społecznej.
Kurtz
• człowiek wykształcony, spadkobierca kultury dwóch narodów: Francuzów i Anglików,
(świetny mówca, znakomity pisarz, dziennikarz, poeta; współpracuje z Międzynarodowym Towarzystwem Tępienia Dzikich Obyczajów,
• powszechnie szanowany,
• zajmuje się handlem kością słoniową,
• przeszedł metamorfozę - stał się uosobieniem okrucieństwa,
swoją działalność w Afryce uważa za posłannictwo oświecenia ,,dzikich” plemion,
• przekonany o wyższości białej rasy; pod płaszczykiem humanizmu ukrywa postulat dyskryminacji ,,czarnych”,
• kieruje nim pragnienie bogactwa i sławy,
• pozbawiony wszelkich hamulców, okrutny, bez zahamowań moralnych,
• podporządkował sobie tubylców, którzy traktują go jak bóstwo; stał się dla nich panem życia i śmierci,
• marzy o stworzeniu swego państwa w Afryce,
• jest symbolicznym portretem dyktatora; tyrana, który nie liczy się z żadnymi prawami, a ładnie brzmiącymi sloganami usprawiedliwia własną samowolę i okrucieństwo,
• umierając na wiozącym go do Europy statku Marlowa, przyznaje się do porażki - ocenia swoje życie negatywnie.
Przyczyny przemiany Kurtza:
• życie poza granicami cywilizacji,
• wielki intelekt, ale słaba psychika (dał się omamić ,,czarowi dziczy”, zdradził cywilizację),
• odrzucenie wszelkich wartości i zasad,
• dążenie do zaspokojenia wszystkich swoich instynktów i żądz,
• poczucie własnej wyższości i dominacji nad Murzynami (,,sobiepan”).
Bohaterowie epizodyczni
(pozbawieni nazwisk, przeszłości i przyszłości, są ilustracjami zdarzeń i sytuacji, z którymi spotyka się Marlow)
Dyrektor różnych towarzystw
Gospodarz spotkania, właściciel jachtu ,,Nellie".
Dwie kobiety robiące na drutach
Szczupła i tęga, symbolizujące boginie losu - Parki.
Dyrektor Spółki do Handlu z Kongiem Belgijskim
Wzbudzał lęk Marlowa, gdyż miał wielką władzę i ogromne bogactwo.
Szwedzki kapitan
Młody, szczupły blondyn, odnosi się z pogardą do tego, co robili biali kolonizatorzy.
Główny księgowy spółki
Sumienny i pracowity, w stosunku do ludzi był bezduszny i nieczuły. Nienawidził Murzynów, nie obchodziło go, że umierają z głodu i wycieńczenia.
Dyrektor stacji centralnej
Niewykształcony, mało inteligentny. Bardzo odporny na afrykańskie warunki klimatyczne. Nie dbał o interesy spółki, dla której pracował dziewięć lat. Poczuł się zagrożony przez Kurtza, więc knuł spisek przeciwko niemu. Nie lubił też Marlowa.
Fabrykant cegły na stacji centralnej
Młody, elegancki, był szpiegiem dyrektora, licząc na awans i korzyści materialne. Miał największą wiedzę na temat Kurtza i pracowników stacji. Nie produkował cegły.
Wuj dyrektora
Szef wyprawy badawczej ,,Eldorado". Chytry, przebiegły, chciwy, bezwzględny. Myślał tylko o grabieży i zyskach, a nie o badaniach.
Sternik - Murzyn
Zginął, trafiony włócznią w czasie napadu tubylców na statek. Marlow żałował go, ponieważ go polubił. Kazał wyrzucić jego ciało za burtę w obawie przed kanibalizmem (w ten sposób okazał swój szacunek).
Rosyjski marynarz
Młody, o jasnej cerze i niebieskich oczach, strojem przypominał arlekina. Jedyny biały na stacji Kurtza. Pielęgnował go w chorobie. Był zafascynowany Kurtzem, wcześniej sam wędrował przez Afrykę, przyjaźnił się z Murzynami, lubił swobodę, ale dał się zniewolić Kurtzowi i bezkrytycznie patrzył na jego okrucieństwo wobec czarnych.
Narzeczona Kurtza
Piękna kobieta, żyła złudzeniami na temat narzeczonego. Uważała go za człowieka wybitnego i szlachetnego. Kochała go, opiekowała się jego matką. Głęboko przeżyła śmierć ukochanego.