Choroby układu rozrodczego
artykuł lek. med. Marcina Pustkowskiego, lekarza rodzinnego, napisany w maju 2000 dla serwisu medycznego RES MEDICA
Żeński układ rozrodczy
Objawy ze strony narządów żeńskiego układu rozrodczego stanowią częstą przyczynę wizyt w gabinecie lekarza. Przypomnijmy, że tą grupą schorzeń zajmują się specjaliści ginekolodzy.
Jednymi z najczęstszych są stany zapalne dróg rodnych.
Stany zapalne dróg rodnych
Zapalenie sromu (tą ogólną nazwą określa się żeńskie narządy płciowe zewnętrzne) powstaje najczęściej na skutek zaniedbań higienicznych, urazów mechanicznych lub zakażeń (gronkowcowych, grzybiczych, rzęsistkiem pochwowym, krętkiem kiły i innymi). Pewna grupa tych zapaleń występuje też na podłożu alergicznym (uczulenie na środki czystości).
Chore skarżą się na obecność nadmiernej ilości wydzieliny, świąd i pieczenie.
Oprócz oceny w badaniu ginekologicznym ważne jest w tych przypadkach pobranie wymazu ze sromu, cewki moczowej, pochwy i szyjki macicy. Uzyskany materiał (wydzielina) rozsmarowywuje się na szkiełku i ocenia pod mikroskopem, szukając "winowajcy". Można również spróbować wyhodować (na specjalnym podłożu) odpowiedzialne za chorobę bakterie czy grzyby. Ważne jest także zbadanie partnera seksualnego (są to często choroby przenoszone drogą płciową!) oraz badania w kierunku cukrzycy (jest to stan sprzyjający zakażeniom i zapaleniom dróg rodnych).
W leczeniu zapalenia sromu, podobnie jak innych chorób zapalnych dróg rodnych, podstawą jest dbałość o higienę osobistą i stosowanie bawełnianej bielizny. Pomocne będzie ograniczenie kontaktów seksualnych. Antybiotyk stosowany doustnie, domięśniowo lub dożylnie stosuje się tylko w ciężkich przypadkach (oczywiście w przypadku zakażenia drobnoustrojami, na które ten antybiotyk podziała). Zazwyczaj wystarcza leczenie miejscowe: nasiadówki (z roztworu kory dębowej, rumianku), kremy i maści ze środkiem antybakteryjnym.
W zapaleniu pochwy dużą rolę odgrywa zmiana środowiska tego narządu (czyli w tym wypadku podwyższenie pH), uszkodzenie nabłonka oraz zakażenia chorobotwórczymi drobnoustrojami (bakteriami, grzybami, rzęsistkiem pochwowym, wirusami). Charakterystyczne jest to, że większość zapaleń bakteryjnych wywoływanych jest przez składniki naturalnej, prawidłowej flory pochwy. Ważną grupę zakażeń stanowią infekcje przenoszone drogą płciową: rzeżączka, rzęsistkowica, pleśniawka, chlamydioza i inne. Podstawowym objawem są upławy, czyli patologiczna wydzielina często o określonym przez rodzaj drobnoustroju zapachu, konsystencji i barwie.
W większości wypadków do prawidłowej diagnozy i zastosowania skutecznego leczenia wystarczy samo badanie ginekologiczne. W przypadkach trudniejszych, nie reagujących na standardowe leczenie bądź nawracających, dokładna identyfikacja "winowajców" jest już koniecznością.
W leczeniu ważna jest wstrzemięźliwość seksualna i równoczesne leczenie partnera seksualnego. Podobnie jak w zapaleniu sromu wystarcza zwykle leczenie miejscowe, w tym przypadku za pomocą tabletek dopochwowych, żelów lub kremów (przez 1 do 2 tygodni).
Do zapalenia szyjki macicy przyczyniają się uszkodzenia szyjki i częsta zmiana partnerów seksualnych. Bezpośrednimi sprawcami choroby są jednak bakterie (m.in. dwoinki rzeżączki) oraz chlamydie. Takie zakażenie może rozprzestrzenić się na dalsze odcinki dróg rodnych czy na partnera seksualnego (jest to częste źródło zakażeń przenoszonych drogą płciową).
W rozpoznaniu, podobnie jak w przypadku innych zakażeń, podstawową rolę odgrywa badanie ginekologiczne i mikrobiologiczne, pozwalające na identyfikację szkodliwych drobnoustrojów.
W leczeniu stosuje się antybiotyki (miejscowo i ogólnie), środki koagulujące nabłonek szyjki (azotan srebra), niekiedy preparaty hormonalne (blokada nadmiernego wydzielania śluzu przez szyjkę). W niektórych przypadkach będzie konieczne postępowanie chirurgiczne.
Zakażenia narządów miednicy mniejszej. Zakażenia dolnych części układu rozrodczego, szczególnie te przenoszone drogą płciową, mogą rozszerzyć się na narządy miednicy mniejszej (macica, jajowód, jajniki), będąc przyczyną poważnych ze względu na swoje następstwa (niepłodność) chorób.
Czynnikami przyczyniającymi się są w tym wypadku liczni partnerzy seksualni, młody wiek i używanie wkładek wewnątrzmacicznych. Najczęstszymi "winowajcami" są bakterie i chlamydie oraz mykoplazmy.
Chore skarżą się na bóle w dole brzucha i bolesność w tym miejscu w trakcie badania brzucha. Charakterystyczna jest również bolesność przy poruszaniu szyjką macicy oraz bolesność przydatków - obserwowane w czasie badania ginekologicznego. Często pojawia się także gorączka, podwyższenie OB oraz inne nieprawidłowości w badaniach laboratoryjnych wskazujące na obecność stanu zapalnego.
W leczeniu prowadzonym w szpitalu bądź ambulatoryjnie jest konieczne powstrzymanie się od współżycia płciowego (czasem również wykorzystanie hormonalnych środków antykoncepcyjnych) oraz stosowanie antybiotyków. Skuteczne leczenie zapobiegnie głównemu powikłaniu zapaleń narządów miednicy mniejszej, czyli niepłodności.
Nowotwory złośliwe
Drugą bardzo ważną grupą chorób związanych z żeńskim układem rozrodczym są nowotwory złośliwe.
Najczęściej występującym z tych nowotworów jest rak sutka. Choroba ta stanowi w krajach wysoko rozwiniętych najbardziej rozpowszechniony nowotwór złośliwy u kobiet.
Zazwyczaj pierwszym objawem jest wykrycie przez kobietę bądź lekarza nieprawidłowego oporu w trakcie badania (guzka). Takie systematyczne sprawdzanie stanu swoich piersi oraz badanie mammograficzne po 40. roku życia jest kluczowym elementem w walce z tą chorobą. Im wcześniej wykryje się chorobę i im mniejszy jest guzek, tym większe są później szanse wyleczenia. Chora może również zauważyć wciąganie lub tzw. sterczenie brodawki, objaw tzw. skórki pomarańczowej (czyli przypominającej pomarszczoną skórkę tego owocu), krwistą, jednostronną wydzielinę z brodawki. Są to jednak zazwyczaj objawy pojawiające się później w przebiegu choroby.
Oprócz miejscowego, niszczącego wzrostu rak sutka, podobnie jak inne nowotwory złośliwe, daje przerzuty. Najpierw do węzłów chłonnych (pachowych, nad- i podobojczykowych), później do płuc, kości, mózgu i wątroby.
W rozpoznaniu, oprócz mammografii i badania klinicznego ważną metodą jest biopsja cienkoigłowa. Badanie to polega na pobraniu za pomocą strzykawki i cienkiej igły komórek z "podejrzanej" zmiany. Obecność komórek nowotworowych przemawia za jak najszybszym zabiegiem operacyjnym. Dopiero badanie histopatologiczne w trakcie tego zabiegu potwierdza ostatecznie diagnozę raka.
Leczenie jest oczywiście operacyjne. W zależności od wielkości nowotworu i innych jego cech można usunąć albo część sutka, albo całość tego gruczołu. Leczenie uzupełnia się chemioterapią (tzw. chemia) i hormonoterapią. Czasami stosuje się również radioterapię.
Drugim pod względem rozpowszechnienia nowotworem złośliwym u kobiet jest rak szyjki macicy. W jego powstawaniu istotną rolę odgrywa zakażenie wirusem ludzkiego brodawczaka (znanego pod angielskim skrótem - HPV). Do rozwoju przyczynia się wczesne rozpoczęcie życia płciowego, duża aktywność seksualna, młody wiek w chwili zajścia w pierwszą ciążę, liczne ciąże przy krótkich przerwach oraz palenie tytoniu i gorszy status socjoekonomiczny.
Choroba dotyczy głównie kobiet od 40. do 60. roku życia, choć może wystąpić zarówno wcześniej, jak i później.
Przez dłuższy czas rak szyjki jest bezobjawowy, pierwszymi symptomami mogą być: krwawienia po stosunku i pozamiesiączkowe oraz upławy. Bóle w dole brzucha pojawiają się już później. Przy znacznym zaawansowaniu nowotworu występują również zaburzenia w oddawaniu moczu, bolesne parcia na stolec, krwawienia z odbytu. Rak szyjki, podobnie jak inne nowotwory złośliwe, daje też przerzuty, w tym przypadku: do płuc, układu moczowego, wątroby i do innych narządów.
W rozpoznaniu kluczową sprawą jest pobranie wycinka podejrzanej tkanki do badania mikroskopowego.
Leczenie jest chirurgiczne, z coraz częściej stosowaną pomocniczą chemioterapią i równoczesną radioterapią.
Jednak najważniejsza jest profilaktyka, która polega na corocznym pobieraniu wymazu na badanie cytologiczne. Dzięki temu badaniu "wyłapuje" się nowotwory we wczesnym stadium, dzięki czemu są one w zupełności uleczalne.
Rak trzonu macicy to kolejny nowotwór o wzrastającym wskaźniku zachorowalności, szczególnie w krajach wysoko rozwiniętych. Jest to głównie choroba starszych kobiet, występuje przede wszystkim po 50. roku życia. Do jego wystąpienia przyczynia się otyłość, nadciśnienie i cukrzyca oraz stosowanie estrogenów bez uzupełnieniających progestagenów w hormonalnej terapii zastępczej. Znaczenie mają również późne wystąpienie menopauzy, niepłodność lub małodzietność, a także czynniki genetyczne.
Nowotwór daje przerzuty drogą krwi (płuca, wątroba, jelito grube, kości) i chłonki (kolejne "piętra" węzłów chłonnych).
Początkowo nowotwór może nie dawać żadnych objawów. Później pojawia się nieregularne krwawienie i zabarwione krwią upławy. Jest to szczególnie alarmujące, jeśli pojawia się po menopauzie. Później, podobnie jak w raku szyjki macicy, pojawiają się bóle, zaburzenia w oddawaniu moczu i stolca.
Podstawą rozpoznania jest stwierdzenie nowotworu w tkankach pobranych w trakcie zabiegu zwanego wyłyżeczkowaniem jamy macicy. Podobnie jak w przypadku innych nowotworów wykonuje się także szereg badań obrazowych (USG, rtg klatki piersiowej, tomografia, badania kontrastowe dróg moczowych) w celu określenia zaawansowania choroby (np. obecności przerzutów).
Podstawą leczenia jest zabieg chirurgiczny polegający na usunięciu macicy wraz z guzem oraz przydatków, a często również węzłów chłonnych miednicy mniejszej. Uzupełnieniem zabiegu jest radioterapia, hormonoterapia oraz chemioterapia, stosowane w różnych kombinacjach w zależności od stopnia zaawansowania choroby.
Jednym z najgorzej rokujących nowotworów złośliwych narządu rodnego jest rak jajnika. Charakteryzuje się podstępnym, bezobjawowym przebiegiem i wzrastającą częstością występowania. Niestety, wzrastają również wskaźniki umieralności, głównie ze względu na zbyt późne "wychwycenie" tej choroby. Do czynników zwiększających ryzyko jego wystąpienia należą: wiek 55-65 lat, niepłodność lub małodzietność, poronienia, zaburzenia miesiączkowania, dieta bogata w tłuszcze, przebycie niektórych zakażeń wirusowych (np. świnki), wpływ szkodliwych substancji chemicznych (np. azbest, środki ochrony roślin). Jak widać, niektóre z tych czynników są wspólne dla raka jajnika i raka trzonu macicy.
Jak wspomnieliśmy, przez długi czas nowotwór przebiega bez objawów. Kobiety zgłaszają się do lekarza późno z powiększeniem obwodu brzucha (wodobrzuszem), spadkiem masy ciała i ogólnym złym samopoczuciem. Niekiedy głównymi dolegliwościami są objawy ze strony przewodu pokarmowego. Nowotwór szerzy się głównie naczyniami chłonnymi do węzłów chłonnych, dając przerzuty do drugiego jajnika. Później spotykamy przerzuty w wątrobie, płucach i kości.
W rozpoznaniu dużo zależy od doświadczenia, podejrzliwości i czujności ginekologa. W czasie badania może on wyczuć guz, jego wielkość i konsystencję. Może również ustalić obecność płynu w jamie brzusznej (wodobrzusze). Ostateczne rozpoznanie możliwe jest dopiero w trakcie zabiegu operacyjnego, kiedy pobiera się próbkę tkanki do zbadania pod mikroskopem. Tak jak w przypadku innych nowotworów, do określenia stopnia zaawansowania i obecności przerzutów niezbędne są często badania obrazowe (tomografia, ultrasonografia).
W przypadku raka jajnika dysponujemy również możliwością oznaczania tzw. markerów nowotworowych (w tym przypadku są to CA 125, AFP, CEA, CA 19,3). Takie oznaczenia pomagają w postawieniu diagnozy i są niezbędne w kontroli pooperacyjnej.
Zasadniczym leczeniem jest zabieg operacyjny, w którym usuwa się macicę z przydatkami oraz (często) dużą grupę węzłów chłonnych i sieć większą. Leczenie uzupełniające stanowi radioterapia i chemioterapia. Jednak nie u wszystkich chorych możliwe jest doszczętne usunięcie nowotworu (ze względu na duże zaawansowanie choroby). Wtedy usuwa się jak największą masę guza i stosuje wspomniane już leczenie uzupełniające.
Niesłychanie ważna (również w przypadku innych nowotworów) jest trwająca często do końca życia kontrola pooperacyjna. Ma ono na celu wczesne wychwycenie nawrotu procesu nowotworowego. Niestety większość chorych zgłasza się w bardzo zaawansowanym stadium, gdzie tylko kilka procent z nich przeżywa 5 lat.
Mięśniaki macicy
Z nowotworów łagodnych narządu rodnego (czyli nie niszczących okolicznych tkanek i nie dających przerzutów) wymienić należy przede wszystkim włókniakomięśniaki macicy, zwane często po prostu mięśniakami. Położone są w warstwie mięśniowej tego narządu albo bliżej śluzówki (podśluzówkowo), albo śródściennie, albo bliżej warstwy zewnętrznej (podsurowicówkowo). Nowotwory te są zależne od działania estrogenów, dlatego rzadko występują przez okresem pokwitania, a po okresie menopauzy samoistnie się zmniejszają.
Tylko 20-50% mięśniaków jest przyczyną dolegliwości; zwykle są to obfite i przedłużające się krwawienia miesiączkowe, ból i ucisk na pęcherz moczowy. Wtedy, zwłaszcza przy ich dużych rozmiarach, powinno się je chirurgicznie usunąć. W leczeniu można również stosować środki farmakologiczne - progestageny, zmniejszające często bardzo obfite krwawienia. Guzy bezobjawowe należy kontrolować co roku. Mięśniaki mogą być również przyczyną zaburzeń miesiączkowania i niepłodności.
Guzy te można rozpoznać już podczas badania ginekologicznego. Pomocna może być ultrasonografia i wziernikowanie jamy macicy za pomocą specjalnych przyrządów.
Nadżerka części pochwowej szyjki macicy
Nadżerka części pochwowej szyjki macicy może usposabiać do występowania raka. Nie jest to jednak choroba sama w sobie, ale dosyć często obserwowana zmiana w narządach płciowych kobiety. Najczęściej powstaje na tle zaburzeń hormonalnych (nadmiar estrogenów) i zakażeń (bakterie, chlamydie, rzęsistek, wirusy).
Nadżerka najczęściej nie daje żadnych objawów, rzadziej pojawiają się bóle w podbrzuszu lub upławy. Zmiana ta wykrywana jest w trakcie badania ginekologicznego, jako żywoczerwony obszar ostro odgraniczony od otoczenia, krwawiący przy dotyku. Przy długotrwałym gojeniu się takiej nadżerki może dojść (na szczęście rzadko) do zaburzeń, które prowadzą ostatecznie do rozwoju raka. Dlatego mówimy, że częściowo wygojona nadżerka jest stanem przednowotworowym.
Leczenie zależy od przyczyny wywołującej nadżerkę. Najczęściej wystarczy terapia miejscowa przeciwzapalna i zwalczająca zakażenie.
Zespół napięcia przedmiesiączkowego
Jedną z najczęstszych chorób kobiecych związanych z drogami rodnymi jest tzw. zespół napięcia przedmiesiączkowego. Szacuje się, że u kobiet pomiędzy 30. a 40. rokiem życia występuje on w 20-40%. Charakterystyczne jest występowanie objawów w drugiej fazie cyklu (fazie lutealnej) i całkowite ustąpienie wraz z krwawieniem miesiączkowym. W wyjaśnianiu powstania tego zespołu bierze się pod uwagę zaburzenia równowagi hormonalnej oraz niedobory witaminowe.
Chore skarżą się na wzdęcia, obrzmienie i tkliwość sutków, obrzęki kończyn, bóle w podbrzuszu oraz bóle głowy, częste oddawanie moczu, zaparcia. Pojawiają się zmiany nastroju: płaczliwość, uczucie zmęczenia, rozdrażnienie, czasami lęk i depresja.
W rozpoznaniu ważne jest głównie dokładne zebranie wywiadu i wykluczenie przez ginekologa innych przyczyn wspomnianych objawów.
W drugiej połowie cyklu kobiety powinny wystrzegać się spożywania kawy i herbaty, ograniczyć spożycie soli i płynów, a zwiększyć pobór witamin (B, A, E) oraz soków owocowych. Zaleca się też ograniczenie ciężkich wysiłków fizycznych i unikanie sytuacji konfliktowych.
Z leków stosuje się najczęściej preparaty witaminy B6, środki moczopędne (spironolakton), niesteroidowe leki przeciwzapalne oraz ewentualnie środki uspokajające i przeciwdepresyjne. W przypadku nasilonych dolegliwości w grę wchodzi terapia hormonalna.
Nietrzymanie moczu
Jednym z najbardziej wstydliwych objawów dotyczących kobiet jest nietrzymanie moczu. Najczęściej mamy do czynienia z tzw. wysiłkowym nietrzymaniem moczu, polegającym na niezależnym od naszej woli oddawaniu moczu w trakcie wzrostu ciśnienia w pęcherzu moczowym. Dzieje się tak np. w trakcie kaszlu, kichania czy śmiechu. W zaawansowanych przypadkach jest to ciągłe nietrzymanie w pozycji stojącej.
Przyczyną upośledzenia mechanizmów normalnie kontrolujących oddawanie moczu są: liczne porody (szczególnie przedłużone i porody dużych płodów oraz porody z zabiegami położniczymi), okres menopauzy, choroby neurologiczne, zakażenia i inne przewlekłe choroby ogólnoustrojowe. Nietrzymanie moczu występujące u 30-50% ciężarnych jest traktowane jako zjawisko normalne, fizjologiczne.
W rozpoznaniu wysiłkowego nietrzymania moczu bierze się pod uwagę wywiad, badanie ginekologiczne, testy diagnostyczne (np. test podpaskowy czy kaszlowy), ultrasonografię, badania rentgenowskie i badania laboratoryjne oraz tzw. badanie urodynamiczne oceniające czynność dolnego odcinka układu moczowego.
Podstawową metodą leczenia wysiłkowego nietrzymania moczu jest zabieg operacyjny. Jeśli z różnych przyczyn nie można go wykonać, to stosuje się inne metody: ćwiczenia mięśni przepony miednicy, elektrostymulację (prądem stałym lub prądem o wysokim woltażu), terapię hormonalną (estrogenową) lub wkładki dopochwowe. Ważna jest także redukcja masy ciała oraz zaprzestanie palenia papierosów.
Endometrioza
Endometrioza to niegdyś rzadki, a obecnie coraz częściej rozpoznawany stan, w którym wykrywa się obecność tkanki podobnej do błony śluzowej macicy, ale znajdującej się poza tym narządem. Jeśli ten stan jest przyczyną dolegliwości, to endometriozę rozpatrujemy jako chorobę. Jest ona częstą przyczyną niepłodności i przewlekłych bólów w dole brzucha. Takie "wyspy" błony śluzowej macicy mogą pojawić się w wielu narządach, choć najczęściej występują na otrzewnej i w jajnikach (jako torbiele). Jedną z najbardziej rozpowszechnionych teorii tłumaczącej powstawanie endometriozy jest wsteczne "zarzucanie" krwi miesiączkowej przez jajowody do jamy otrzewnej.
Oprócz wspomnianych bólów w dole brzucha, występujących w związku z miesiączką, chore skarżą się też na bolesne współżycie płciowe. Jednym z najważniejszych powikłań endometriozy jest niepłodność. Ta choroba jest przyczyną prawie 1/3 wszystkich przypadków trudności w zajściu w ciążę.
Oprócz wywiadu i badania ginekologicznego w rozpoznaniu wykorzystuje się nowoczesne metody z użyciem laparoskopii (wziernikowania jamy brzusznej). Laparoskopię wykorzystuje się także podczas chirurgicznego leczenia endometriozy. W terapii korzysta się także ze środków farmakologicznych, głównie hormonalnych (progestageny i androgeny).
Męski układ rozrodczy
Jedna z najbardziej rozpowszechnionych grup chorób męskich narządów płciowych są choroby zapalne.
Choroby zapalne
Ostre zapalenie cewki moczowej powstaje w dużym odsetku przypadków na skutek zakażenia dwoinką rzeżączki, czyli jest chorobą przenoszoną drogą płciową. Przyczyny mogą być również odmienne: inne bakterie, wirusy czy rzęsistek pochwowy, uszkodzenia mechaniczne czy drażniące związki chemiczne.
Chorzy skarżą się na ból i pieczenie szczególnie podczas oddawania moczu. Ujście cewki moczowej jest obrzęknięte i zaczerwienione, wydobywa się z niego ropna wydzielina. Rozpoznanie jest przeprowadzane przez lekarza na podstawie wywiadu i badania lekarskiego oraz badania wydzieliny w kierunku podejrzanych drobnoustrojów. Leczenie zależy od rodzaju "winowajcy" - zwykle stosuje się antybiotyk. Ważne jest okresowe powstrzymanie się od stosunków płciowych.
Ostre zapalenie stercza (prostaty) ma również tło infekcyjne. Zakażenie może pochodzić z odległego narządu (np. zatok przynosowych). W przebiegu choroby pojawiają się bóle w kroczu, częste oddawanie moczu, pieczenie w cewce moczowej, parcie na mocz i ropny, śluzowy bądź krwisty wyciek z cewki.
Rozpoznanie stawia lekarz na podstawie wywiadu i badania pacjenta przez odbytnice (per rectum), w czasie którego wyczuwa się bolesny i powiększony gruczoł. Wykonuje się również badanie moczu i krwi.
W leczeniu stosuje się antybiotyki, środki rozkurczowe i przeciwbólowe. Ból łagodzi też nagrzewanie krocza.
Przewlekłe zapalenie stercza. Ostre zapalenie stercza przechodzi niekiedy w postać przewlekłą, która rozwija się też w przebiegu rzeżączki. Objawy są podobne jak w zapaleniu ostrym (bóle w kroczu, pieczenie i wyciek z cewki, częste oddawanie moczu), choć słabiej wyrażone. W postawieniu diagnozy ponownie pomocne jest badanie przez odbytnicę. Terapia, podobnie jak w postaci ostrej, obejmuje podawanie antybiotyków, środków przeciwbólowych oraz nagrzewanie.
Zapalenie najądrza i zapalenie jądra. Zapalenie cewki lub stercza przenosi się niekiedy na najądrze, a nawet jądro. Pojawia się wtedy bardzo silny ból, połączony z gorączką i miejscową bolesnością tych narządów. Skóra moszny jest obrzęknięta i zaczerwieniona.
Z zapaleniem jądra spotykamy się także w przebiegu świnki (jako jej powikłanie). Jest to groźny ze względu na następstwa (niepłodność) stan wymagający szybkiego rozpoznania i leczenia. W leczeniu stosuje się środki przeciwbólowe, a mosznę unosi się podpaską mosznową. Jeśli winowajcami są bakterie czy pierwotniaki, to stosuje się chemioterapeutyki (antybiotyki).
Skręcenie jądra
U młodych chłopców i niemowląt zapalenie jądra należy odróżnić od jego skręcenia. Pojawiające się wtedy zadzierzgnięcie naczyń krwionośnych doprowadza w ciągu kilku godzin do martwicy tego narządu i późniejszej niepłodności. Objawy są podobne jak w zapaleniu jądra: silny ból, zaczerwienienie, obrzmienie, podwyższona temperatura. Mogą pojawiać się nudności i wymioty. Takie dziecko musi bardzo szybko trafić na oddział urologiczny, gdzie dokonuje się tzw. derotację, ratującą często narząd przed martwicą.
Chociaż skręcenie jądra występuje w przeważającej mierze u nastolatków, to stan ten należy podejrzewać również w późniejszym i wcześniejszym wieku.
Nowotwory jąder
Inną ważną grupą chorób jąder są nowotwory tego narządu. Prawie zawsze są one złośliwe i - co charakterystyczne - występują u młodych mężczyzn (między 25. a 35. rokiem życia). Najważniejszą kwestią jest tutaj wczesne rozpoznanie. Dlatego każde powiększenie zawartości moszny powinno stanowić sygnał alarmowy, szczególnie dla młodych mężczyzn. Przy wczesnym rozpoznaniu szanse wyleczenia sięgają prawie 100%. Wychwycenie nowotworu jest tym trudniejsze, że guzy są często niebolesne i traktowane przez chorych jako niegroźne. Jądro jest powiększone, twarde, gładkie lub nierówne.
Przerzuty szerzą się drogą naczyń chłonnych do węzłów chłonnych oraz drogą krwionośną do płuc i wątroby (najczęściej). Rozpoznanie należy oczywiście do lekarza.
W razie podejrzenia nowotworu, jądro należy odsłonić, a przy wstępnym potwierdzeniu podejrzeń w całości usunąć i dokładnie zbadać pod mikroskopem. Dalszy sposób postępowania zależy od typu nowotworu. Metody obejmują: chirurgiczne usunięcie różnej liczby węzłów chłonnych, radioterapię i chemioterapię; w niektórych typach nowotworów te ostatnie metody są bardzo skuteczne.
Rak stercza
Innym nowotworem jest często występujący rak stercza. Zajmuje trzecie miejsce pod względem zachorowań na nowotwory złośliwe u mężczyzn (po raku płuc i żołądka). Jest to choroba starszych mężczyzn (po 50. r.ż.). W jego powstawaniu ważny jest wpływ męskich hormonów płciowych (androgenów). Charakteryzuje się dosyć długotrwałym przebiegiem. Kiedy wystąpią już przerzuty, to umiejscawiają się głównie w kościach (miednicy, żebrach, trzonach kręgów, w kościach udowych). Często zdarza się tak, że objawy związane z przerzutami (bóle kości) są pierwszymi symptomami choroby.
Zazwyczaj jednak rak stercza daje o sobie znać częstym i bolesnym oddawaniem moczu, parciem na mocz. Dopiero później pojawia się ból w kroczu, a rzadziej krwiomocz (krwisty mocz).
Rozpoznanie ustala urolog na podstawie wywiadów, badania palcem przez odbytnicę, biopsji cienkoigłowej i ultrasnonografii. Wykonuje się również badania laboratoryjne (m.in. poziom kwaśnej fosfatazy czy specyficznego antygenu sterczowego). Szuka się przerzutów i ocenia stopień zaawansowania nowotworu na podstawie badań rentgenowskich (często z podaniem kontrastu), tomografii, ultrasonografii. W rozpoznaniu ważne jest też rozróżnienie pomiędzy rakiem a jeszcze częściej występującym rozrostem stercza.
W leczeniu stosuje się metody operacyjne (wycięcie stercza i okolicznych tkanek, radioterapię, hormonoterapię i chemioterapię. Kiedy rak jest na tyle zaawansowany, że nie można już go całkowicie usunąć, wykonuje się tzw. zabiegi paliatywne, czyli łagodzące objawy związane z rozrośniętym nowotworem, np. przezcewkową resekcję stercza (tzw. TUR) czy usunięcie jąder, które są źródłem androgenów pobudzających nowotwór do wzrostu.
Łagodny rozrost stercza
Łagodny rozrost stercza (albo gruczolak stercza) to bardzo rozpowszechniona choroba występującą również głównie po 50. r.ż. W jego rozwoju, podobnie jak w raku stercza, odgrywają rolę męskie hormony płciowe, a szczególnie pochodna testosteronu określana skrótem DHT.
Łagodny rozrost stercza objawia się na początku częstym oddawaniem moczu i trudnościami w jego oddawaniu (cienki strumień moczu) oraz parciem na mocz. Później dochodzi do częściowego i całkowitego zatrzymania moczu. Na szczęście dzieje się tak rzadko, ponieważ wcześniej wdraża się już odpowiednie leczenie.
W rozpoznaniu bardzo ważny jest wywiad i badanie palcem przez odbytnicę (per rectum). Gruczoł jest tutaj powiększony, gładki, elastyczny i niebolesny. W ocenie rozwoju choroby ważne jest także określenie stopnia zalegania moczu. Istotne jest też rozróżnienie (na podstawie tych i ewentualnie innych badań) pomiędzy łagodnym rozrostem stercza a rakiem tego gruczołu (dającym podobne objawy).
W leczeniu stosuje się środki zmniejszające produkcję niepożądanych androgenów oraz leki ziołowe, blokery receptorów alfa-adrenergicznych i inne. W bardziej zaawansowanych stadiach stosuje się metody operacyjne.