TYP I FORMA PAŃSTWA

I TYP PAŃSTWA = pojęcie niejednoznaczne; każdy badacz ma swoją własną, indywidualną definicję.

Jest to przede wszystkim jednostka klasyfikacyjna. Terminem tym jako kategorią poznawcza głównych cech państwa i jego klasyfikacji w rozwoju historycznym posługiwał się Georg Jellinek - twórca klasycznej trójelementowej definicji państwa. Rozróżniał on Typy idealne (typy-modele) i typy empiryczne (typy historyczne). Zwracał on także uwagę, że w swoim historycznym rozwoju państwo jest z jednej strony płynne i zmienne w swej formie, z drugiej strony natomiast można w nim dostrzec rysy stałe, nadające mu cechy określonego typu. Dzięki tym rysom stałym , czy tez cechom państwa, możliwa staję się jego klasyfikacja do określonego typu. Jellinek wyróżnia 5 takich typów: 1) starożytnego wschodu, 2) helleńskie, 3) rzymskie, 4) średniowieczne i 5) nowożytne.

Ci, którzy posługują się terminem Typu państwa, uważają, że powinno nam ono dać odpowiedź na pytanie KTO W PANSTWIE SPRAWUJE KONTROLĘ NAD ŚRODKAMI PRODUKCJI I WYŁANIA OŚRODKI WŁADZY POLITYCZNEJ.

II DEFINICJE typu państwa:

* W. Lang: państwo scharakteryzowane przez klasę panującą oraz przez dominujący sposób produkcji.

* J. Kowalski: dominujące stosunki społeczno-ekonomiczne danej formacji społeczno-ekonomicznej określają w istotnym stopniu nadbudowę prawnopolityczną, wobec tego mogą stanowić podstawę klasyfikacji państw.

* S. Ehrlich pojęcie t. p. określa, do jakiej klasy należy kierownictwo społeczeństwem. Typ państwa określa baza ekonomiczna

* E. Zieliński: t. p. wyznaczają podobne stosunki społeczno-ekonomiczne i stosunki polityczne oraz podobny status publiczny ludzi.

* PRZEZ TYP PAŃSTWA ROZUMIEMY JEDNOSTKE KLASYFIKACYJNĄ PAŃSTWA W UJĘCIU HISTORYCZNYM WYRÓŻNIONĄ PRZEZ ZESPÓŁ ISTOTNYCH CECH CHARAKTERYZUJĄCYCH PAŃSTWO ZE WZGLĘDU NA ICH ZWIĄZEK Z OKRESLONYM UKŁADEM STOSUNKÓW SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH I POLITYCZNYCH, KTÓRE DANE PAŃSTWO UMACNIA I CHRONI.

III KRYTERIA WYDZIELANIA TYPÓW PAŃSTW:

- rodzaj interakcji na linii rządzący-rządzeni

- grupy władające w danym państwie środkami materialnymi

- grupy wyłaniające ośrodek (/ki) władzy politycznej

- relacje pomiędzy grupami społecznymi

- dominujący sposób produkcji

- status publiczny ludności

- grupy nadzorujące funkcjonowanie i działalność organów państwa

SZERSZE KRYTERIA:

- stosunki społeczno-ekonomiczne

- stosunki polityczne

- stosunki publiczne ludzi w danym państwie

I GENEZA TYPÓW PAŃSTWA

1. Typ państwa niewolniczego (od III tysiąclecia p.n.e.)Powstaje w wyniku podboju jednego plemiena przez inne. Mieszkańcy podbitych terenów stają się niewolnikami. Istnieją 2 klasy społeczne: właściciele niewolników i niewolnicy.

Nie było jednorodne. Niewolnicy mieli różny status społeczny. Ruch na rzecz zniesienie niewolnictwa - abolicjonizm.

1794 - zniesienie niewolnictwa we francuskich koloniach

1865- XIII poprawka do Konstytucji zniesiono niewolnictwo na całym terytorium USA

1833 - koniec niewolnictwa a angielskich koloniach

1810 - Meksyk, 1880 Kuba, 1888 Brazylia

1910 - Chiny

1952 - Arabia Saudyjska

1926 - konwencja z inicjatywy Ligii Narodów, że państwa w których niewolnictwo jeszcze istnieje będą dążyły do jego zniesienia.

Deklaracja Praw Człowieka głosi w artykule 4, że niewolnictwo i handel niewolnikami w każdej postaci są zakazane.

Obecnie niewolnictwo nie istnieje, przynajmniej nie w takiej formie jak wcześniej. Obserwuje się natomiast rozwój nowej formy niewolnictwa , polegającym na nielegalnym przewozie osób z biednych krajów do krajów wysoko rozwiniętych w celu podjęcia przez te osoby nielegalnej pracy. Często stają się one ofiarami przewoźników, płacąc za ich usługi własnym życiem.

2. Typ państwa feudalnego (powstał między VII a IX, w PL: w XIII w.)

W czystej postaci występuje w średniowiecznej Europie (Francja X - XIII). Charakteryzuje go system hierarchicznej zależności jednostek.

Warstwą panującą stało się rycerstwo, które zostało zobligowane stosunkiem lennym do służby i wierności władcy, otrzymując w zamian prawa do ziemi oraz urzędy, wraz z płynącymi z nich politycznymi, jurystycznymi i wojskowymi prerogatywami.

Powstało na skutek osłabienia władzy centralnej, dezintegracji administracji Rzymu, prowadzenia licznych działań wojennych, zmiany technik militarnych.

DEFINICJE:

W literaturze marksistowskiej : feudalizm to forma społeczno-ekonomiczna oparta na własności ziemi stanowiącej główny środek produkcji.

Wg, Encyklopedii PWN: system społeczno-polityczny opierający się na systemie hierarchicznej zależności jednostek.

3. Typ państwa kapitalistycznego

Oparte początkowo na doktrynie liberalizmu gospodarczego Adama Smitha. Ostatecznie ukształtowało się z XIX w., chociaż różne jego formy występowały już w XV w.

Dwa okresy p. kapitalistycznego:

1. Państwa liberalnego

2. Współczesnego państwa kapitalistycznego

Definicje:

• B. Bankowicz: system gospodarczy zorientowany na rynek, tj., miejsce w którym spotykają się popyt, a także podaż dóbr i usług oraz gdzie odbywa się współzawodnictwo.

• W lit. marksistowskiej: stosunek klasy panującej do środków produkcji i oparte na tym panowaniu ekonomicznym - panowanie polityczne i ekonomiczne

W każdym państwie opartym na doktrynie kapitalizmu występuje zasada wolnej konkurencji, a przede wszystkim samoregulacji gospodarki. Państwo stara się nie ingerować w proces bogacenia się społeczeństwa jeśli mieszczą się one w ramach obowiązującego prawa. Praca traktowana jest jak każdy inny produkt podlegający prawom rynku. Rola państwa w gospodarce wolnorynkowej to rola „nocnego stróża” Laissez faire, laissez passer.

* Państwo wczesnokapitalistyczne (koniec XVIII w.-I poł XIXw. )

a)Kapitalizm wolnokonkurencyjny; prowadzone według zasad Liberalizmu gospodarczego i liberalizm politycznego.

Liberalizm gospodarczy:

- polega na wolności pracy, produkcji i handlu,

- opiera się na założeniach klasycznej ekonomii

Wierzy w samoczynne i optymalne funkcjonowanie nieskrepowanej konkurencji na wolnym rynku;

Liberalizm polityczny:

- określa sposób sprawowania władzy państwowej,

Definiuje stosunek władzy państwowej do obywatelskich wolności politycznych,

m. In. Sumienia, słowa, druku, zgromadzeń;

- opowiada się za demokratycznym ustrojem państwa, kierującego się konstytucyjnymi zasadami mającymi na celu ochronę swobód obywatelskich oraz samych obywateli.

b) Kapitalizm monopolistyczny (II poł. XIXw. - I poł XX w.); zapoczątkowany przez narodziny konkurencji , prowadzącej do gromadzenia własności i tworzenia dużych organizacji gospodarczych. Państwo spełniano nie tylko funkcje „nocnego stróża” ale także „regulatora” aktywności społeczeństwa, ingerując w dane dziedziny z różnym nasileniem i za pomocą różnych środków (oczywiście w ramach obowiązującego prawa).

c) Kapitalizm państwowo monopolistyczny, w którym państwo pełni funkcję gospodarczą, staje się regulatorem gospodarki. Państwo jest naczelnym właścicielem środków produkcji, które nabywa na drodze kupna od właścicieli indywidualnych lub nacjonalizacji. Jest to okres nazywany także kapitalizmem wielkich korporacji lub wielkich sił interwencjonizmu państwa. (od rozpoczęcia I wojny światowej do zakończenia II wojny)

** Państwo liberalno-demokratyczne

Atrybutem każdego państwa l-d . jest współistnienie wolności z równością. W tym typie państwa, wysoko rozwinięte społeczeństwo sprawuje władzę za pośrednictwem swoich przedstawicieli, wybieranych w powszechnych, równych i tajnych wyborach. Obywatele mają możliwość bezpośredniego wpływu na politykę państwa np. na drodze referendum. Państwo takie posiada ustabilizowaną sytuację społeczno-polityczną i ukształtowane mechanizmy szeroko pojętej ochrony i kontroli. Administracja państwowa pełni funkcję bezstronnego arbitra, który zapewnia niezbędne minimum wewnętrznej spójności.

Państwo opiekuńcze - (welfare state)jego źródeł upatruje się w odejściu od założeń leseferyzmu i zwiększeniu zakresu interwencjonizmu gospodarczego, głównie w dziedzinie socjalnej. Opiera się ono na założeniach teorii ekonomicznych Johna Maynarda Keynesa, który uważał, że państwo powinno skutecznie przeciwdziałać bezrobociu , które wyniszcza zarówno ludzi jak i państwowy potencjał ekonomiczny.

W państwie l-d. ważną rolę odgrywa samorząd, który jest jedna z form sprawowania władzy, a także narzędziem, dzięki któremu społeczeństwo może wyrażać opinie na wiele tematów, kontrolować i chronić przed nadużyciami ze strony wpływowych podmiotów życia społecznego, politycznego i ekonomicznego.

Ważną rolę odgrywają też środki masowego przekazu, a także szeroko pojęta technologia.

Państwo lib-dem. Jest najnowocześniejszym i najbardziej stabilnym tworem wśród odmian państwa kapitalistycznego. Ustrój takiego państwa jest oparty na monteskiuszowskim trójpodziale władz.

*** Państwo faszystowskie

-charakteryzuje połączenie 3 elementów : narodu, władzy i partii. Eksponuje się aparat przymusu: policję, administrację państwową oraz wojsko w celu całkowitego podporządkowania jednostki wszechwładzy państwa; łączenie kultu wodza z kultem państwa. Pozna totalitaryzmem i nacjonalizmem, faszyzm opiera się na antyideologiach, m.in. : anty-komunizmie,-liberalizmie, intelektualizmie, demokratyzmie, indywidualizmie, semityzmie, feminizmie, humanitaryzmie, parlamentaryzmie, pluralizmie, egalitaryzmie, internacjonalizmie, pacyfizmie.

Powstało w skutek rozczarowania rzeczywistością powojenną , a także zagrożenia ze strony komunizmu. Strach spowodował, że ludzie byli w stanie zrezygnować z pewnych wolności i zaakceptować pewne ograniczenia wolności i demokracji, w zamian za poprawę warunków bytowych i większe poczucie bezpieczeństwa. Faszyzm ubóstwiał kult siły i tężyzny fizycznej. Zakładał on permanentna walkę o byt, w której słabszy musi ulec silniejszemu. Ideałem mężczyzny była jednostka silna twarda, uparta, brutalna, agresywna, wyzbyta wszelkich subtelnych reakcji i uczuć. Rola kobiety - słabszej płci- wyrażała się w 2 słowach „dzieci i kuchnia”. Były one zobowiązane do całkowitego podporządkowania się mężom, wykonywania ich poleceń, rodzenia aryjskich wojowników i wykonywana prac domowych. Faszyzm odrzucał trójpodział władzy, dzierżył ją nieomylny wódz, wprowadzono także odgórną kontrolę nad gospodarką, a generalnie kontrole we wszystkich dziedzinach życia. P. f. walczyło z nierównościami społecznymi kładąc nacisk na pomoc socjalną dla biedniejszych obywateli. Interwencjonizm faszystowski odbywał się za ogólnym przyzwoleniem narodu.

****Państwa trzeciego świata

= państwo rozwijające się, państwo nowe, państwo powstałe na terenach dawnych kolonii lub terytoriów zależnych

Wg Eugeniusza Zielińskiego: państwa trzeciego świata stanowią grupę państw o swoistych cechach, które powstały do niepodległego bytu po rozpadzie kolonializmu po II wojnie światowej. Ich cechy wspólne: wyzwolenie spod panowania kolonialnego, stosunkowo niski stopień rozwoju gospodarczego, niezwykle zróżnicowana struktura społeczna, słabo rozwinięta struktura polityczna, zróżnicowany zakres praw i swobód obywatelskich.

Dla tych państw, odzyskanie niepodległości było związane jednocześnie ze stratą opieki ze strony imperium kolonialnego. Stąd też wynikają ich liczne problemy: wojny domowe, pucze , przewroty, konflikty graniczne, problemy z wyłonieniem akceptowanego rządu. Najliczniejsza grupą społeczną są chłopi i ludzie zatrudnieni w rolnictwie- od 50% w Am. Łacińskiej do 90% w państwach afrykańskich,; druga pod względem wielkości warstwę społeczną stanowią robotnicy, trzecią - najmniej liczną - burżuazja. W tych krajach, poważnym problemem pozostaje analfabetyzm, a co za tym idzie niski stan edukacji trudności w uzyskaniu wyższego wykształcenia. Charakteryzuje je też gwałtowny przyrost naturalny, który jeszcze bardziej pogłębia biedę i brak perspektyw na przyszłość.

4. Typ państwa socjalistycznego

Wyrosło na przekonaniach wielu myślicieli , iż celem historii jest stworzenie państwa harmonii, pokoju, równości i sprawiedliwości. Zostało oparte na doktrynie społecznej, gospodarczej i politycznej dopiero w I poł. XIX w. w wyniku reakcji na niesprawiedliwość stosunków społecznych w ówczesnych warunkach kapitalizmu.

-oparte na doktrynie społecznej, politycznej i ekonomicznej socjalizmu, związanego z klasowym XIX-sto wiecznym ruchem kierowanym przez Karola Marksa i Engelsa. Państwa socjalistyczne były bardzo niejednorodne. 3 gr społeczne: robotnicy, chłopi, inteligencja. Największa wagę p. s. przywiązuje do zasad równości i szeroko pojętego kolektywizmu wśród społeczeństwa. Chciano stworzyć „idealnego człowieka” . Chciano całkowicie wyeliminować własność prywatną i zlikwidować kapitalistyczne stosunki społeczno-ekonomicznych. Propagowano: kolektywizację, nacjonalizację, industrializację., które miały stanowić trzon gospodarki państwa socjalistycznego.

FORMA PAŃSTWA

- wg A. Łopatka: na formę państwa składa się całokształt sposobów i metod sprawowania władzy przez grupy społeczne, do których należy władza państwowa.

- wg J. kowalskiego: F. P. to sposób w jaki jest urzeczywistniane państwowe kierownictwo społeczeństwem.

- wg W. Langa: sposób sprawowania władzy politycznej,; forma państwa daje odpowiedź na pytanie w jak sposób jest sprawowana władza polityczna.

Najogólniej, można powiedzieć, że na formę państwa składają się3 elementy:

1)forma rządów

2) reżim polityczny

3) ustrój terytorialny państwa

DEFINICJA:

Sposób zorganizowania naczelnych organów państwa, ich kompetencje oraz wzajemne zależności polityczne i prawne, następie sposób wyznaczania stosunków organów centralnych do terenowych na odpowiednich zasadach centralizacji i decentralizacji (autonomii samorządu), koncentracji i dekoncentracji.

Podział ze względu na kryterium reżimu politycznego:

a)demokratyczne

- parlamentarno-gabinetowe,[zespół zasad polityczno-ustrojowych, określających wzajemny stosunek między trzema naczelnymi organami władzy państwowej: parlamentem, głową państwa i rządem, w taki sposób, że rząd powołany przez głowę państwa musi mieć zaufanie parlamentu]

- parlamentarno-komitetowe [inaczej: System rządów Zgromadzenia; zespół zasad polityczno-ustrojowych, określających wzajemny stosunek między trzema naczelnymi organami władzy państwowej: parlamentem, głową państwa i rządem, w taki sposób, że parlament jako najwyższy organ państwowy bezpośrednio powołuje i kontroluje zarówno głowę państwa jak i rząd. Parlament jest także najwyższym organem reprezentującym suwerenne prawa narodu i wykonującym w jego imieniu władzę na zasadzie wyłączności.]

-prezydenckie,[zespół zasad prawnoustrojowych, określających relacje między parlamentem, prezydentem będącym szefem rządu i głową państwa, realizatorami polityki prezydenta oraz sądami, sprawującymi wymiar sprawiedliwości i kontrolę konstytucyjności aktów prawnych.]

-półprezydencki [zespół zasad prawnoustrojowych, wg których prezydent posiadając szerokie kompetencje osobiste, jest powołany niezależnie od parlamentu w wyborach powszechnych, on powołuje rząd, który jest odpowiedzialny i przed nim, i przed parlamentem.]

b)autokratyczne

-reżimy dyktatorskie [jest to forma , w której władza nie jest wyłaniana w drodze wyborów i nie podlega kontroli społecznej; sprawuje ją dyktator]

KLASYFIKCJA FORM PAŃSTWA:

1)Monarchia

- (konstytucyjna i absolutna, + stanowa)

- (dziedziczna lub elekcyjna)

- W monarchii każdego rodzaju suwerennym reprezentantem władzy jest monarcha o różnym (w zależności od państwa) zakresie kompetencji. Monarcha przeszła prawdziwą metamorfozę - od pełni władzy(monarchia despotyczna, absolutna) aż do pełnienia wyłącznie funkcji reprezentacyjnych(m. konstytucyjna i parlamentarna).

2) Republika

-forma państwa, w które głowa państwa wybierana jest przez naród w sposób pośredni, za pomocą parlamentu, zgromadzenia, konwentu itd. Lub bezpośredni - w głosowaniu powszechnym. Republika powstała w opozycji do monarchii - państwo jest własnością wszystkich zamieszkujących je obywateli. Suwerenem politycznym jest cały naród, a nie wąska grupa ludzi. Rodzaje republiki: 1)parlamentarna, 2) prezydencka, 3) mieszana.

3)Państwo federalne

- składają się z części posiadających przymioty „państwowości”, wyrażające się w pewnym stopniu samodzielności, w ramach stanowionej razem całości. Części składowe federacji mają własne konstytucje, systemy prawne, instytucje władzy politycznej i sądowniczej, nierzadko także budżety, flagi, godła, symbole itd. Obecnie ok. 30 państw na świecie posiada ustrój federalny, m. In. USA, Kanada, Meksyk, Brazylia, Argentyna, Austria, Niemcy, Szwajcara, Rosja, Australia, Nigeria i Kamerun.

4)Państwo unitarne

- charakteryzuje je jedność struktury organizacyjnej i brak podziału na części składowe o cechach „państwowości”; dominującym ośrodkiem podejmującym decyzje jest władza centralna, mająca możliwość przekazywania poleceń do niższych szczebli administracji państwowej. Struktury terytorialne mają obowiązek wykonywania tych decyzji, nawet jeśli z ich punktu widzenia są one dla nich niekorzystne. Doktryna państwa unitarnego głosi, że najkorzystniejsza jest płaska struktura organizacyjna, w której liczba szczebli jest niewielka. W tego typu strukturach obieg informacji jest szybki, proces podejmowania decyzji sprawniejszy, a szumy niewielkie. Każde państwo unitarne, powinno jednakże posiadać samorząd terytorialny, aby zachęcić obywateli do aktywnego uczestnictwa w życiu politycznym państwa.

Warto wspomnieć o autonomii regionalnej, która oznacza pewne uprawnienia do samodzielnej działalności prawotwórczej i administracyjnej przyznanej przez państwo określonym podmiotom działającym na jego terytorium. Wiąże się ona z tendencją zadośćuczynienia wspólnotom społecznym przez przyznanie praw do pewnych mechanizmów pożądanych przez te wspólnoty. Jest to rozwiązanie , które może zaspokoić aspiracje mniejszości narodowych czy religijnych, jednocześnie niwelując tendencje odśrodkowe postrzegane przez samo państwo jako szczególnie niekorzystne.

8

---