Środek komunikacji - nośnik wymiany informacji (medium) pomiędzy ludźmi, niezależnie od przyjętego języka.
Środki komunikacji można podzielić na środki komunikacji indywidualnej oraz środki masowego przekazu (mass media). Media indywidualne służą wymianie informacji ze ściśle oznaczonym adresatem (adresatami), zwykle o charakterze prywatnym. Media masowe pośredniczą w wymianie informacji z szeroką grupą osób, zwykle anonimową. Współcześnie podział ten może tracić na wyrazistości, wobec używaniu środków indywidualnych do celów masowych (np. spam czy listy dyskusyjne) i nabierania charakteru indywidualnego przez środki masowe (np. telewizja interaktywna, wideo na życzenie).
Środki komunikacji indywidualnej
komunikacja bezpośrednia (nie wymagająca udziału przedmiotów):
komunikacja pośrednia:
VoIP (w tym wideokonferencja)
Gorące i zimne środki komunikowania
Istnieją gorące i zimne środki komunikowania. Gorącymi środkami komunikowania są radio, gramofon i kino czy też film, zimnymi - mowa, telefon i telewizja. Gorący środek komunikowania to taki, który przedłuża funkcję jakiegoś jednego zmysłu w kierunku pełnego określenia. Pełne określenie polega na bogatym wyposażeniu w dane. Fotografia stanowi pełne określenie, karykatura - nie, bo dostarcza mało danych wizualnych. Telefon daje uchu skromną ilość informacji. Gorące środki komunikowania nie wymagają od odbiorcy tak wielkiego dopełnienia.
Środki komunikowania gorące mają niski współczynnik uczestnictwa, środki komunikowania zimne - wysoki współczynnik uczestnictwa, czyli dopełnienia przez odbiorcę. Pismo hieroglificzne jest zimnym środkiem komunikowania, a alfabet fonetyczny - gorącym. Forma gorąca wyklucza, a forma zimna - angażuje, twierdzi McLuhan.
Internet jako mieszanka cech mediów zimnych i gorących nie może być jednoznacznie określony; sam podział na gorące i zimne media, jego kryteria i wnioski wydają się niezbyt jasne.
Istnieją fragmenty Internetu wymagające aktywnego uczestnictwa i większego dopełnienia, jak grupy dyskusyjne, IRC i fragmenty, gdzie wystarczy bierny odbiór, jak World Wide Web czy transmisje multimedialne RealAudio.
„Cywilizacja” komunikowania, narastająca kultura mediów, „żyje”, zmienia się, rozwija, rozszerza dosłownie z każdą chwilą, dlatego warto ją zaprezentować taką, jaką jest. Należy zauważyć, że istnieje istotna różnica między komunikowaniem się, a środkami komunikowania. Słowo „komunikowanie” pochodzi od łacińskiego „communicare” - rozmawiać, naradzać się, konsultować z kimś drugim za pomocą znaków. Komunikowanie jest procesem, oznaczającym świadome lub nieświadome zachowanie symboliczne. Polega ono na nawiązaniu łączności, a zatem aby można było mówić o zaistnieniu tego procesu, potrzeba przynajmniej dwóch osób, tj. nadawcy i odbiorcy oraz podstawowego składnika procesu, którym jest komunikat.
Komunikat to wyodrębnione, zakodowane lub podane w formie symbolu wydarzenie społeczne, umożliwiające innym wnioskowanie o stanach, relacjach, procesach nie obserwowanych bezpośrednio. Jest to nic innego jak informacja zredagowana w danym języku z wykorzystaniem określonego kodu. Aby tę informację przekazać innym w procesie komunikacji interpersonalnej bądź utrwalić, należy wykorzystać pewien nośnik, np.: głos, druk, obraz fotograficzny, a następnie wybraną informację zakodować nadając jej kształt komunikatu, np.: artykułu prasowego, audycji radiowej, programu telewizyjnego. Każdy komunikat powinien być maksymalnie dostępny, dokładny, zrozumiały dla użytkownika, ponieważ to gwarantuje jego właściwe odebranie. Dlatego nadawca - osoba przekazująca komunikat, chcąc go wytworzyć, musi posiadać wiedzę o zdarzeniu, poznać zdarzenie i zawrzeć je w komunikacie. Osobą, do której komunikat trafia i która go odczytuje, jest odbiorca.
Środki komunikowania przeszły długą drogę ewolucji, jest niewątpliwe, że ich rozwój podążał tropem drobnych usprawnień i milionowych wynalazków, a w pewnym etapie nie byłby możliwy bez odwołania się do dobrodziejstw rewolucji naukowo-technicznej.
One to przekształcają obecny świat, zastępując od wieków trwającą kulturę - kulturą audiowizualną, sam zaś proces przemian to rodzaj rewolucji zmieniającej oblicze wszystkich cywilizacji.
Rozprzestrzeniające się komunikowanie masowe powoduje daleko idące zmiany właściwie wszystkich aspektów życia ludzkiego.
Komunikowanie masowe to jedna z form komunikowania, tj. porozumiewania się za pomocą znaków, polegająca na przekazywaniu przy pomocy urządzeń technicznych (środków komunikowania masowego) jednolitych treści skierowanych do liczebnie wielkich, zróżnicowanych i anonimowych rzesz odbiorców. Komunikowanie masowe charakteryzują pewne cechy, a mianowicie:
masowość odbioru - związana z faktem przesyłania treści różnej, rozproszonej oraz liczebnej grupie użytkowników,
jednokierunkowość przekazu - dotycząca braku symetryczności przekazu z jednoczesnym docieraniem z tym przekazem do wielu odbiorców, a niemożliwością sytuacji odwrotnej,
masowość produkcji i dystrybucji przekazów - odbywa się w ramach specjalnie powstałych organizacji, występujących jako nadawca zbiorowy,
periodyczność i schematyczność - poszczególne pakiety przekazów docierają do odbiorców z ustaloną częstotliwością, a w ich obrębie istnieje określony porządek.
Środki komunikowania masowego zwane są inaczej środkami masowego przekazu, jak również mass mediami. Termin ten pojawił się w latach czterdziestych minionego wieku, w Stanach Zjednoczonych, które jako pierwsze wkroczyły w erę masowego komunikowania. Pojęcie „mass media” to połączenie łacińskiego terminu media (środki) z określeniem masowe, w celu podkreślenia, że ich główną cechą jest masowość produkcji i odbioru. Mass media to instytucje oraz urządzenia techniczne służące do szerokiego i szybkiego przekazywania informacji wielkim, zróżnicowanym i anonimowym grupom ludzi. Wśród nich wyróżnia się media tradycyjne: książkę, prasę, radio, telewizję, film; media alternatywne: bezpośrednią telewizję satelitarną i kablową, magnetowidy, płyty kompaktowe, teletekst, wideotekst, komputery multimedialne. Odgrywają one ogromną rolę w życiu jednostek i społeczeństw. Znaczenie mass mediów wynika z kilku przesłanek:
stanowią rozwijający się przemysł oferujący różnorodne dobra i usługi, zapewniający rosnące zatrudnienie oraz stymulujący rozwój innych sektorów przemysłu,
tworzą zasoby wiedzy stanowiąc instrument kontroli i zarządzania w społeczeństwie oraz arenę, na której rozgrywa się coraz więcej spraw życia publicznego,
stały się dominującym źródłem definicji, wyobrażeń i ocen dotyczących rzeczywistości społecznej.
Na podstawie przeprowadzonych badań można wysunąć hipotezy odnoszące się do oddziaływania środków komunikowania masowego na odbiorców. Można stwierdzić, że komunikowanie masowe zazwyczaj nie stanowi koniecznej i wystarczającej przyczyny zmian w świadomości odbiorców, a raczej działa przez splot czynników i wpływów pośredniczących. Owe czynniki czynią komunikowanie masowe środkiem współdziałającym, a nie przyczyną w procesie wzmacniania istniejących nastawień odbiorców. Środki komunikowania masowego raczej wzmacniają niż zmieniają istniejące nastawienia. Jeśli masowe komunikowanie powoduje zmiany, to zwykle zachodzi jeden z warunków: czynniki pośredniczące nie działają i wpływ komunikowania masowego jest bezpośredni, bądź czynniki te wywierają nacisk w kierunku zmiany.
Na podstawie innych badań ustalono, że środki masowego przekazu powodują zmiany w opiniach ich użytkowników, tak pozytywne, jak i negatywne. Dzieje się to w sytuacji, gdy: odbiorcy nie uważają przekazywanych treści za szczególnie ważne; przekazują oni innym, zwłaszcza publicznie, opinie, z którymi początkowo sami się nie zgadzają; spotykają się z treściami, które nie godzą bezpośrednio w ważne dla nich przekonania, lecz powoli dostarczają danych sprzecznych z tymi przekonaniami oraz pragną należeć do grup, w których panują inne poglądy, niż te, do których aktualnie należą.
Rola środków masowego przekazu w życiu człowieka
W Polsce pojęcie środki masowego komunikowania używane są zamiennie z terminami środki masowego przekazu, środki społecznego przekazu, a nawet prosto z angielskiego mass media. Istotą każdego z tych terminów jest komunikowanie masowe.
Janusz Gajda podkreśla, że określenia te kryją subtelne różnice znaczeniowe. I tak mass media oznaczają po prostu narzędzie informacji, środki masowej informacji akcentują masowy charakter przekazywanej informacji, środki masowej komunikacji sugerują masowe porozumiewanie się, a zatem zakładają częściej sprzężenie zwrotne między nadawcą i odbiorcą, a określenie masowe środki oddziaływania społecznego sugerują również jednostronne wywierania wpływu na odbiorcę.
Środki masowego komunikowania określa się także jako jedna z form komunikowania polegająca na przekazaniu za pomocą urządzeń technicznych (kanałów komunikowania masowego) jednolitych treści skierowanych do liczebnie wielkich anonimowych i zróżnicowanych społecznie mas odbiorców. Przekazywane treści są jawne (publicznie dostępne), docierają do odbiorców szybko i w jednym mniej więcej czasie są dostępne i aktualne na ogół dość krótko.
Podstawowe środki komunikowania masowego to: prasa, film, radio, telewizja.
Dzisiaj do wymienionych środków przekazu należy dodać tak zwane nowe media czyli magnetowidy, telewizję satelitarną i kablową, DVD, Internet, komputer.
Podane definicje mają charakter bardzo ogólny. Najistotniejszy ich człon to komunikowanie, posiada już kilkaset definicji. Najbardziej typowe określenia podaje T. Goban- Klas.
I Komunikowanie jako transmisja.
Przekazywanie informacji, idei, emocji, umiejętności etc. To właśnie taki akt lub proces transmisji jest zazwyczaj nazywany komunikowaniem.
II Komunikowanie jako rozumienie. Komunikowanie jest procesem, dzięki któremu rozumiemy innych i z kolei sami staramy się być rozumiani.
III Komunikowanie jako oddziaływanie.
Słowo to używamy dla określenia wszystkich sposobów, przez które ludzie oddziałują na siebie.
IV Komunikowanie jako łączenie, tworzenie wspólnoty.
Tworzenie społecznej całości z jednostek, przy użyciu języka lub znaków.
V Komunikowanie jako interakcja.
Społeczna interakcja przy pomocy symboli.
VI Komunikowanie jako wymiana.
Wymiana znaczeń między ludźmi jest możliwa w stopniu, w jakim jednostki mają wspólne spostrzeżenia, pragnienia i postawy.
VII Komunikowanie jako składnik procesu społecznego.
Akt komunikatywny jest środkiem, przez który są wyrażane normy grupowe, sprawowana kontrola społeczna, przydzielane role, osiągnięta koordynacja wysiłków, są ujawniane oczekiwania, a proces społeczny jest przenoszony.
Oddziaływanie i wpływ są to pojęcia, których wyjaśnienia pominąć nie sposób. Oddziaływanie jest kierowaniem, które nie ogranicza się do powodowania działania, lecz obejmuje powodowanie wszelkiego nie tylko dowolnego zachowania się. Oddziaływanie jest procesem świadomym, przeciwnym do wpływu, który jest procesem okazjonalnym. Wpływ oznacza jakiś ogólny wynik oddziaływania jednorodnych bodźców na psychikę odbiorcy. Szereg psychologów ogranicza jednak znaczenie nazwy wpływ do bezpośredniego, natychmiastowego skutku, rezultatu, jaki dokonuje się w psychice odbiorcy wskutek obejrzanego konkretnego filmu lub programu TV.
W tym rozumieniu nazwa wpływ znaczy tyle co bezpośrednia reakcja na bodźce.
Porozumiewanie się z innymi ludźmi jest głównym środkiem przekazywania doświadczenia zbiorowego. W odróżnieniu od zwierząt człowiek bowiem nabywa umiejętności życiowe nie tylko naśladując swych rodziców, ale przede wszystkim ich słuchając. W uzupełnieniu dziedziczenia genetycznego ludzkie istoty wytworzyły unikatowy mechanizm dziedziczenia społecznego. Dzięki niemu młode pokolenie korzysta z wiedzy wszystkich pokoleń poprzednich. Oprócz rodziców również pozostali żywi i umarli członkowie społeczności przekazują im ujęte w symbolicznej formie to, co przemyśleli, odczuwali, czynili. W konsekwencji komunikowanie i wychowanie jest nierozłączne - nie tylko dlatego, że im bardziej złożony i wyspecjalizowany jest przedmiot wychowania, tym bardziej złożone i wyspecjalizowane musi być komunikowanie niezbędne dla jego rozumienia.
Zarówno neurofizjologia, jak i psychologia potwierdza tezę o decydującej roli komunikowania w kształceniu ludzkiego umysłu. Neurofizjolog Dlegado stwierdza wręcz ...."Nowo narodzony mózg nie jest zdolny do mowy, pojmowania symboli (....) Nie zawiera idei, słów, pojęć, żadnych narzędzi komunikowania, żadnej kultury....".
Najważniejszym środkiem z którego pomocą dziecko uczy się być ludzką istotą, jest komunikowanie słowne i poza słowne. Chodzi tu o dzieci, które od niemowlęctwa niewidome i głuchonieme dzięki alfabetowi palcowemu nabyły umiejętność porozumiewania się z opiekunem. Środki społecznego przekazu są czynnikiem w procesie zanikania barier kulturowych pomiędzy kategoriami płci i wieku. Dostarczają one tych samych treści kulturowych i informacji. Wszyscy mogą z nich korzystać, jednak różnorodność ich pozwala na dokonanie wyboru w zależności od zainteresowań indywidualnych czy grupowych (w ramach poszczególnych kategorii wieku, płci w rodzinie i poza rodziną, w ramach kręgu rówieśniczego).
Środki masowego przekazu szczególnie telewizja przyspieszają i nasilają proces wczesnego usamodzielniania się dzieci w spełnieniu różnych funkcji w życiu. Dzieci wcześniej dorośleją. Regulacja rodzicielska oglądania telewizji przez dzieci słabnie w miarę wydłużania się okresu czasu posiadania odbiornika.
Środki masowego przekazu rozwijają więzi demokratyczne pomiędzy dorosłymi, a dziećmi. Szczególnie takie ich elementy, jak np. płynące z ekranu apele skierowane do mężów w dniu 8 marca Święta Kobiet, apele do rodziców w dniu 1 czerwca -Dniu dziecka oraz przedstawiany w wielu programach opiekuńczy, pełen przyjaźni, a nie surowości stosunek dorosłych do dzieci, współdziałających z nimi w pracy i zabawie. Trafiając na podatny grunt, apele te i wzory nasilają elementy demokratyczne w stosunku dorośli - dzieci.
Jednakże są też liczne apele, które nie demokratyzowały, np. zachowanie społecznie nie przystosowanych i niezaangażowanych wewnętrznie w rodzinie życie ojców i mężów rodzin zdemoralizowanych.
Elementy środków masowego przekazu w demokratyzacji stosunków dorośli - dzieci wpływają na złagodzenie stosowanych wobec dzieci kar. Wpływają na wychowanie dzieci w sposób nowy, pozbawiony brutalności, oparty na stosowaniu nagród za dobre zachowanie. Telewizja i radio są to czynniki, które kształtują wrażliwość na bodźce. Dlatego z pośród ogromnej liczby bodźców mających wpływ na odbiorcę kultury masowej potrafi on wybrać te elementy, które aktualnie mają dla niego specjalne znaczenie.
Środki masowego oddziaływania mają duże znaczenie dla rozwoju i upowszechniania kultury. Wywołują kontrowersje, budzą obawy, bywają przedmiotem ataków. Środki społecznego przekazu należą do instytucji wychowania, organizują działalność zamierzoną, planową, skierowaną na realizację określonych zadań wychowawczych.
Czas wolny natomiast stanowi ramy budżetu czasu umożliwiającego realizację funkcji wychowawczych środków społecznego przekazu, a dowolność i dobrowolność odbioru ich treści sprzyja lub utrudnia osiąganie pożądanych celów wychowawczych. Fakt ten nie zapewnia wpływu pożądanego ze względu na cele wychowawcze. Stąd wynika konieczność racjonalnego włączenia środków masowego komunikowania w planowy system wychowania dzieci i młodzieży.
Jedną z form wychowania równoległego dzieci i młodzieży jest telewizja, która stanowi określone środowisko - techniczne współczesnego pokolenia, które wyznacza i współ- wyznacza, determinuje jego rytm i jakość zabawy, uczenia się, pracy.
Telewizja pełni wiele funkcji:
1.Dostarczanie informacji.
2. Ułatwianie dostępu do dóbr kultury i sztuki.
3. Ułatwianie korzystania z oświaty i dorobku nauki.
4. Dostarczanie rozrywki.
5. Popieranie krajowej twórczości audiowizualnej.
Środki społecznego przekazu przybierają coraz częściej funkcjonalny charakter, służą realizacji różnych potrzeb indywidualnych i społecznych, co pozwala na wykorzystanie ich w procesie rozwoju i wychowania dzieci i młodzieży. Wraz z rozwojem środków społecznego przekazu należy przygotować młodych odbiorców do uczestnictwa w kulturze masowej. Proces ten należałoby rozpocząć od wcześniejszych lat życia i prowadzić systematycznie przez okres dzieciństwa i młodości, kształtując niezbędne umiejętności, wdrażając do poprawnej recepcji odbieranych treści, rozbudzając potrzeby i zainteresowania kulturalne, intelektualne.
Środki społecznego przekazu wywierają wielostronny wpływ na życie człowieka. Wpływ ten obejmuje następujące elementy postaw lub sfer osobowości.
Sferę poznawczą.
Sferę emocjonalną.
Sferę motywacyjno - działaniową.
Środki masowego przekazu wywierają również destrukcyjny wpływ na odbiorców zwłaszcza telewizja, dotyczy to przede wszystkim:
Sfery i rozwoju biologicznego.
Sfery i rozwoju poznawczego.
Sfery i rozwoju społeczno - wychowawczego dzieci i młodzieży.
Destrukcyjny wpływ na sferę biologiczną dzieci i młodzieży polega na tym, że oglądanie telewizji;
ogranicza sen
szkodliwie wpływa na wzrok
skraca czas aktywnego wypoczynku
powoduje zmęczenie, znużenie
w przypadku niewygodnego siedzenia lub niewłaściwej pozycji odbiorcy jest przyczyną skrzywień kręgosłupa, wad postawy i wzroku. Środki społecznego przekazu odgrywają istotną rolę w życiu człowieka. Szczególnie podkreśla tę wartość powołana przez UNESCO Komisja Mac BRIDE a, dla opracowania kompleksowego raportu o komunikowaniu na świecie, zidentyfikowała następujące podstawowe funkcje komunikowania.
Informacja: zbieranie, przechowywanie, przetwarzanie i upowszechnianie wiadomości, danych, obrazów, faktów i tekstów, opinii i komentarzy potrzebnych do zrozumienia i właściwego reagowania na warunki osobiste, środowiskowe, narodowe i międzynarodowe, jak również do podejmowania właściwych decyzji.
Socjalizacja: dostarczanie wspólnej wiedzy, która pozwala ludziom skutecznie działać jako członkom społeczeństwa, sprzyja spójności społeczeństwa i jego świadomości, tym samym umożliwiając czynne zaangażowanie w życiu politycznym.
Motywacja: dostarczenie podniet do realizacji bliskich i dalekich celów społeczeństwa, stymulowanie osobistych wyborów i aspiracji, działań jednostkowych i zbiorowych dążących do realizacji przyjętych celów.
Debata i dyskusja: udostępnianie i wymiana informacji o faktach potrzebnych do zawarcia porozumienia lub wyjaśnienia różnych zadań na temat spraw publicznych, dostarczanie informacji, które mogą nakłonić ludzi do zainteresowania się i zaangażowanie ważnych problemów lokalnych, krajowych i międzynarodowych.
Edukacja: transmisja wiedzy służąca rozwojowi intelektualnemu, kształtowanie osobowości i pomoc w zdobywaniu umiejętności na wszystkich etapach życia.
Rozwój kultury: upowszechnianie wytworów kultury i sztuki i imię zachowania spuścizny przeszłości, rozwój kultury drogą poszerzenia horyzontów jednostki, budzenia jej wyobraźni i stymulowania jej estetycznych potrzeb i twórczości.
Rozrywka: upowszechnianie znaków, symboli, dźwięków i obrazów, teatru, tańca, sztuki, literatury, muzyki, komedii, itp. dla jednostkowej i zbiorowej rozrywki.
Integracja: umożliwienie dostępu wszystkim ludziom, grupom i narodom do przekazów, które muszą znać by się nawzajem rozumieć i rozumieć swoje warunki życia, poglądy i aspiracje.
Środki społecznego przekazu odgrywają także dużą rolę w kulturze, w kształtowaniu norm i standardów kulturowych. Udostępniają społeczeństwu w niebywałym zakresie możliwości kontaktu z dorobkiem kulturowym nie tylko swojego narodu, ale całej ludzkości.
Mc Lukana .."Środki masowego przekazu aczkolwiek same w sobie nie są ani złe ani dobre przedłużają zmysły człowieka, kształtują i kontrolują zakres ludzkich związków, dokonują istotnej rewolucji w komunikowaniu (w przeszłości pismo i druk, współcześnie telewizja). Pod ich wpływem świat staje się "globalną wsią". Powodują one integrację społeczeństwa i prowadzą do powstania więzi typu plemiennego...".
W ogromnym bogactwie teorii i modeli oddziaływania środków społecznego przekazu trudno znaleźć taką, która byłaby w pełni zadawalająca. Wiele z nich zawiera elementy, które są do zaakceptowania. Zależy to jeszcze od punktu widzenia badacza.
Niewątpliwym jednak trwałym dorobkiem wiedzy o masowym komunikowaniu stały się poglądy MC Lukana, szczególnie teoria użytkowania i korzyści. Podstawowe założenia teorii użytkowania i korzyści można ująć w kilka punktów:
1. Publiczność traktuje się jako zbiorowość aktywną, to znaczy korzystającą w znacznej mierze w sposób celowy ze środków masowego przekazu.
2. Wybór środków i treści należy do publiczności, stąd trudno mówić o istnieniu bezpośredniego wpływu przekazów na postawy i zachowania.
3. W rozpatrywaniu roli mass mediów należy brać pod uwagę fakt, że nie działają one w izolacji i dlatego należy uwzględniać inne źródła i sposoby zaspakajania potrzeb - alternatywne, dogodniejsze i starsze.
4. Sposób użytkowania środków masowego komunikowania można poznać pytając o to samych odbiorców, ponieważ ludzie są świadomi własnych motywacji i rozróżniają je, kiedy badacz przedstawia je do wyboru w postaci przystępnych sformułowań.
5. Analizując nastawienia odbiorcze należy abstrahować od artystycznej wartości przekazów masowych.
Założenia te dostarczają danych na temat oddziaływania środków masowego przekazu, a zwłaszcza zależności między aktem odbioru i jego następstwami, a warunkami życiowymi jednostki.
Środki masowego oddziaływania odgrywają ważną rolę jako środki informacji, przekazywania wiadomości oraz dostarczania rozrywki odbiorcom masowym. Uzupełniają się nawzajem, dostarczają odbiorcy odpowiednich przeżyć, spełniają określoną rolę wychowawczą, dlatego w życiu człowieka każdy z nich może być bardzo cenny, a łączenie stanowią niezastąpione narzędzie wychowania młodego pokolenia.
5