PERIODYZACJA LITERATURY POLSKIEJ XX WIEK

W następnych dziesięcioleciach niepodległej Polski, a nawet dalej, do dziś wciąż żywy jest stereotyp młodopolszczyzny jako artystowskiej pozy głoszącej kult sztuki i operującej stylem nadmiernie ozdobnym, połączonym z silną uczuciowością, momentami nawet egzaltowaną.

Z drugiej strony to epoka , w której mają początek najważniejsze napięcia i przewartościowania kultury kontynuowane w XX wieku

Dlatego modernizm pozostaje pojęciem o dwóch znaczeniach w kulturze polskiej:

- wcześniejsze oznacza sztukę Młodej Polski (1890-1918), jej nowatorskie tendencje.

- drugie znaczenie - zostało przejęte z literaturoznawstwa anglosaskiego i coraz bardziej się rozpowszechnia u nas - obejmuje okres od przełomu antypozytywistycznego końca XIX w. do połowy lat 60-tych, kiedy pojawiają się nowe zjawiska określane mianem postmodernizmu. Sztuka modernizmu (w drugim znaczeniu) to twórczość nastawiona na oryginalność, i na eksperyment artystyczny, świadoma własnego tworzywa, często rezygnująca z tradycyjnych sposobów budowania wypowiedzi literackiej: fabuły, linearnej narracji, spójnej konstrukcji postaci; ujawniająca swą fikcyjność i antymimetyczność (odrzucająca przede wszystkim koncepcje XIX-wiecznego mimetyzmu, czyli realizm i naturalizm). Modernizm to formacja kulturowa cechująca się wielką różnorodnością rozwiązań artystycznych oraz wielością postaw ideowych i koncepcji sztuki. Obejmuje: symbolizm, ekspresjonizm, impresjonizm, dadaizm, futuryzm, kubizm, surrealizm, konstruktywizm, neoklasycyzm, eksperymenty w prozie i dramacie (symultanizm, strumień świadomości, autotematyzm, stylizacja mityczna, powieść-worek, nouveau roman, teatr absurdu itd.) i inne. Pojawiają się propozycje ujęcia tak szeroko pojętego modernizmu dwu nurtowo: jeden nurt obejmowałby wszelkie postawy estetyczne uznające znaczenie tradycji, dialogu z nią przy jednoczesnym dążeniu do oryginalności. Drugi nurt to dążenia antyestetyczne, działania eksperymentatorskie, deklarujące zerwanie z tradycją, przekraczające stale konwencje i normy pisarskie oraz granice między twórczością a życiem.

Najwybitniejsi przedstawiciele modernizmu: S. Mallarmè, P. Valery, A. Rimbaud, F. Kafka, T. Mann, J. Joyce, M. Proust, V. Woolf, T. S. Eliot, W. Faulkner, S.Backett; w Polsce W. Berent, I. Witkacy, B. Leśmian, W. Gombrowicz, K. Irzykowski, B. Schulz, J. Czechowicz, J. Przyboś, Cz. Miłosz, T. Różewicz.

1. DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE

Sporny początek: 1905r. lub 1914r. lub 1918r. - koniec: 1939r. lub 1944r. Obejmuje dwie dekady po odzyskanej przez Polskę niepodległości. Okres ten trwał krótko, jednak bardzo różnorodny i bogaty różne doświadczenia i propozycje artystyczne, które stały się podstawowym punktem odniesienia dla całej literatury powojennej. Pierwsze dziesięciolecie zwane "jasnym" charakteryzował mit początku, odrodzenia, łączący się z postawą witalizmu, kultu życia. Pojawia się dużo grup twórczych z własnymi programami, sięgających po różne środki wyrazu. Silnie zaznaczają się w poezji : ekspresjonizm grupy "Zdrój", futuryzm Jasieńskiego, Wata, Czyżewskiego i innych, fascynacja postępem i eksperymentem językowym oraz konstruktywizmem Awangardy Krakowskiej, a także witalistyczna koncepcja poezji Skamandra. Proza tej "jasnej" dekady została zdominowana przez dyskusję nad kształtem polskiej nowopowstającej rzeczywistości. Stąd trzy obrazy przedwiośnia, czyli odrodzącej się Polski: „Generał Barcz” Juliana Kadena-Bandrowskiego, (1922), „Pokolenie Marka Świdy” Andrzeja Struga (1923) i Żeromskiego „Przedwiośnie” (1924). W poetyce korzysta z wzorców ekspresjonizmu (Kaden-Bandrowski), naturalizmu (Żeromski) i realizmu (Nałkowska)

W dwudziestoleciu widać wewnętrzny dział , który stanowią lata Wielkiego Kryzysu 1928r. - 1932/33r., gdy ożywa klasycyzm (np. "Rzecz czarnoleska" Tuwima) i pojawiają się postawy katastroficzne (mit końca) przede wszystkim u Witkacego (Stanisława Ignacego Witkiewicza) i poetów tzw. Drugiej Awangardy (Miłosz, Zagórski, Czechowicz). "Ciemne" lata 30 to czas dynamicznego rozwoju prozy realizmu (Dąbrowska), zwłaszcza psychologicznej (Nałkowska, Choromański, Kuncewiczowa, Schulz) oraz sztuki reportażu (Wańkowicz, Fiedler, Jałta-Połczyński) i dokumentu społecznego (twórczość grupy „Przedmieście”)

OKRES WOJENNY 1939 -1945 - jest coraz częściej wpisywany w krąg inspiracji i artystycznych wyborów twórców dwudziestolecia międzywojennego. Anna Nasiłowska proponuje nawet w związku z tym wprowadzić nazwę trzydziestolecie literackie 1914-1944. Wojenna twórczość wybiera bowiem język romantyzmu, awangardowe inspiracje prawie całkowicie zanikają, natomiast obecne są też tendencje klasyczne i klasycystyczny styl jak u Miłosza w cyklu „Świat. Poema naiwne”. To literatura mocno akcentująca katastrofizm swych wizji.

2. LATA POWOJENNE - CZAS PRL-U

MIEDZY WYZWOLENIEM A ZNIEWOLENIEM 1945-1948

Czas kultury nadal związanej z doświadczeniami międzywojnia oraz okupacji: z nowości przede wszystkim publikowane są utwory powstałe w czasie wojny.

- referendum 1946 i wybory do Sejmu 1947 - oba sfałszowane

- XII 1948 , zjazd zjednoczeniowy PPR i PPS → PZPR

REALIZM SOCJALISTYCZNY 1949-1956

- I 1949 Zjazd szczeciński ZLP - uznający realizm socjalistyczny za jedyną obowiązująca metodę twórczą w literaturze polskiej.

- 5 III 1953 śmierć Stalina

Czarna księga komunizmu, ocenia łączną liczbę ofiar tego systemu w skali świata na 94 miliony, z czego w ZSRR na 20 milionów, a brytyjski historyk Norman Davies ocenia liczbę śmiertelnych ofiar polityki Stalina na nie mniej niż 50 milionów ludzi^[. Był jednym z największych ludobójców w historii ludzkości.

- lata 1954-1955 okres bardzo powolnych zmian odwilżowych (określenie to za powieścią „Odwilż” I.Erenburga, której tłumaczenie ukazało się w Polsce w tłum. Brzechwy już w 1955r) . Z tego okresu pochodzą takie utwory jak J.Andrzejewskiego „Złoty lis” (1955) i głośny „Poemat dla dorosłych” A.Ważyka (1955).

- wydarzenia 1956r. - tajemnicza śmierć Bieruta w III.1956r w Moskwie; stłumiony siłą protest robotniczy w Poznaniu, tzw. poznański czerwiec, po nim następuje polski październik, który stanowił przesilenie: doprowadza do władzy W. Gomułkę, który paradoksalnie stopniowo przyniesie koniec procesów liberalizacyjnych (VIII Plenum KC PZPR i słynne przemówienie Władysława Gomółki na Placu Defilad). Tłem dla tych wydarzeń : tragiczne wydarzenia na Węgrzech (4-10.11.56 - atak wojsk Armii Czerwonej na Budapeszt).

Odwilż, której momentem kulminacyjnym był rok 1956 przynosi wiele zmian w kulturze: odrzucenie socrealizmu, otworzenie się na różne poetyki i języki literatury, nowe pokolenie twórców , tzw. pokolenie 1956 lub „Współczesności” (od nazwy czasopisma literackiego) - Jerzy Harasymowicz, Andrzej Bursa, Stanisław Grochowiak, Stanisław Czycz i starsi poeci: Zbigniew Herbert, Miron Białoszewski,. Pojawiają się utwory rozrachunkowe z socrealizmem: „Ciemności kryją ziemię” Jerzego Andrzejewskiego, „Obrona Grenady” i „Matka Królów” Kazimierza Brandysa. Poza tym w ograniczonym zakresie, ale wydawane są książki polskich emigrantów (niektórzy z nich jak np. Maria Kuncewiczowa i Stanisław Młodożeniec- wracają) oraz utwory z okresu międzywojennego, które socrealizm odrzucał i skazywał na zapomnienie : jak twórczość Witkacego i Gombrowicza czy poezja awangardowa, która stała się bardzo ważnym, wręcz podstawowym punktem odniesienia dla liryki po 1956r. Pojawiają się też publikacje literatury światowej, następuje otwarcie na inspiracje filozofia Zachodu: egzystencjalizmem Sartre'a i Camusa czy personalizmem chrześcijańskim Maritaina (krąg „Tygodnika Powszechnego”).

LATA 60-TE, CZAS „MAŁEJ STABILIZACJI” (określenie zapożyczone z dramatu T. Różewicza „Świadkowie, albo nasza mała stabilizacja”, 1964)

- Twórczość tego okresu zamyka się w ramach swej autonomii, w swym intelektualizmie, w kręgu problemów i poszukiwań estetycznych, w języku dalekim od potocznego. Dochodzi do niebezpiecznej izolacji literatury wobec życia i doświadczeń społecznych (stąd określenie tego stanu w poezji przez Janusza Sławińskiego jako „rezerwatu mowy poetyckiej”).

- znaczące sygnały końca październikowych nadziei: symboliczne zamknięcie „Nowej Kultury”, tzw. otwarty „list 34” adresowany do władz państwa (rok 1964) i represje, które spotykają jego sygnatariuszy (J.Andrzejewski, M.Dąbrowska, P. Jasienica, M.Wańkowicz, A.Słonimski, A.Ważyk, S.Kisielewski, Sandauer, M.Ossowska, K.Wyka i in,) - twórcy w tym liście występowali przeciwko ograniczaniu wolności słowa w Polsce.

MARZEC 1968 - protesty studenckie przeciw zawieszeniu przedstawienia „Dziadów” w reżyserii K.Dejmka w warszawskim Teatrze Narodowym, antysemicka nagonka i fala wyjazdów z kraju Polaków żydowskiego pochodzenia. Pojawia się nowe pokolenie , dla którego wydarzenia marcowe stają się przełomowym doświadczeniem. Występuję ono przeciw twórczości oderwanej od rzeczywistości. To tzw. pokolenie '68 lub „Nowej Fali” (Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Juliusz Kornhauser, Ryszard Krynicki, Ewa Lipska, niezależnie tworzący Wojaczek i inni).

Międzynarodowy kontekst tworzą na Zachodzie protesty społeczne i polityczne, związane z szerokim ruchem kontrkultury, m.in. przeciwstawiającej się konsumpcyjnym wzorcom życia, kultowi dobrobytu. Głoszono potrzebę odnowy moralnej i w związku tym rozliczeń z historią , np. w RFN z przeszłością nazistowską i wojennymi zbrodniami.

W bloku socjalistycznym - Praska Wiosna i interwencja wojsk Układu Warszawskiego (także polskich).

ROK 1976 : powstanie drugiego obiegu wydawniczego i niezależnych struktur życia kulturalnego. Zorganizowano podziemny ruch wydawniczy inspirowany przez Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela i KOR w PRL od 1977 roku . W efekcie spontanicznego rozwoju oraz pomocy spoza PRL doszło do częściowej "profesjonalizacji" samizdatu i utworzenia oficyn zawodowo trudniących się podziemnym drukiem opartym w znacznej mierze na materiałach i sprzęcie nielegalnie zdobytych z instytucji państwowych oraz przemycanych spoza PRL.

- niezależne pisma „Zapis” , „Kultura Niezależna”, „Puls”. „ResPublica”, „Czas Kultury” i in.

W związku z 1976 r. mówi się też o tzw. „pokoleniu 1976” - albo pokoleniu „nowej prywatności” - Antoni Pawlak, Bronisław Maj, Jan Polkowski, Tomasz Jastrun, Aleksander Jurewicz

VIII. 1980-13.XII. 1981- czas „Solidarności”

STAN WOJENNY (oficjalnie: od 13.12.1981- 22.07.1983, ale jego piętno położyło się cieniem na prawie całe lata 80-te)- literatura zaangażowana, literatura protestu społecznego, z wyraźnym prymatem etyki nad estetycznym wymiarem literatury. Jednak w drugiej połowie lat 80-tych obok działającego drugiego obiegu i twórczości opozycyjnej, następuje rozwój kultury trzeciego obiegu, tj również nielegalnie rozpowszechnianej, ale dystansującej się do polityki, upominającej się o twórczą autonomię i wolność wyboru wśród różnorodnych idei, tematów i strategii artystycznych (np. pismo„bruLion” i jego środowisko, różne artziny - undergroundowa gazetka (zin) o tematyce artystycznej).

TRANSFORMACJE 1989 R. - Ważne daty: Rozmowy Okrągłego Stołu - rozmowy prowadzone przez przedstawicieli władz PRL, opozycji i Kościoła, w wyniku których rozpoczęła się transformacja ustrojowa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Rozmowy rozpoczęły się 6 lutego 1989, a zakończyły 5 kwietnia tego samego roku.

Przyjmuje się, że przegłosowanie przez tzw. Sejm kontraktowy (powstały w wyniku wyborów 1989r., opartych na porozumieniach „okrągłego stołu”) przywrócenia nazwy państwa polskiego Rzeczpospolita Polska^] i godła w postaci orła w koronie, które weszło w życie 31 grudnia 1989, zapoczątkowało symbolicznie powstanie tak zwanej III Rzeczypospolitej.

-Zniesienie cenzury - 6.06.1990

-Zburzenie muru berlińskiego (powst. 1961) - 9.11.1989

-Aksamitna rewolucja w Czechosłowacji - (umownie) zapoczątkowana demonstracją 17.11.1989 na Placu Wacława w Pradze.

Te zmiany ekonomiczne i polityczne, odzyskanie pełnej suwerenności; prowadzą do przekształcenia infrastruktury życia literackiego, zmienia się rynek książki i prasy literackiej, jednak trudno mówić o przełomie estetycznym - tu mamy do czynienia z obok doświadczonych autorów z nowymi twórcami, pokoleniem pisarzy urodzonych po 1960r., ale środki wyrazu, poetyki są kontynuowane z poprzednich dekad. Pojawiają się za to tematy i opisywane doświadczenia, dotychczas rzadko podejmowane - historyczne takie jak doświadczenia łagrowe, Katyń, repatriacje, w tym także wysiedlenie Niemców, polski antysemityzm, Holocaust, oraz doświadczenia genderowe , związane z kategorią płci w literaturze (tu inspiracje feminizm) i in.. Od lat 90 -tych XX wieku coraz częściej uznaje się, że w ramach lat powojennych należy wyodrębnić najnowszą epokę: czas przełomu wieków i tysiącleci jako związany ze zjawiskami nazywanymi postmodernizmem. Część krytyków i badaczy proponuje uznać 1989r za przełom literacki właśnie w związku z postmodernistycznymi tendencjami w sztuce, po drugie ze względu na zmiany polityczno-gospodarczymi zasadniczo odmieniające rynek literacki i po trzecie i czwarte - ze względu na pojawienie się nowego pokolenia twórców oraz ostateczną likwidację podziału literatury polskiej powojennej na nurt krajowy i emigracyjny. Inni kwestionują znaczenie daty 1989r, gdyż wskazują na znaczące przemiany postaw twórczych już wcześniej - w połowie lat 80-tych. W tym czasie pojawiają się publikacje nowego pokolenia tzw. „literatury urodzonej po 1960r” (Marcin Świetlicki, Andrzej Stasiuk, Natasza Goerke, Jacek Podsiało, Manuela Gretkowska, Robert Tekieli, Jarosław Klejnocki, Magdalena Tulli, Ojga Tokarczuk, Jerzy Sosnowski, Krzysztof Koehler, Izabela Filipiak, Karol Maliszewski, Wojciech Wencel i in.), a dzięki rozwojowi II obiegu literatura emigracyjna coraz łatwiej była dostępna w kraju (choć oczywiście nie na masową skalę). Młode pokolenie, najgłośniej i najbardziej znacząco reprezentowane przez środowisko związane z pismem podziemnym „bruLion” (ale widoczne tez było środowisko zorganizowane wokół takich czasopism jak „Czasu Kultury” czy „FA-art”), już w drugiej połowie lat 80-tych porzuca model literatury zaangażowanej etycznie i politycznie. Twórcy opowiadają się za wolnym rynkiem idei oraz estetycznym i egzystencjalnym wymiarem swej twórczości. Liczy się zapis własnego doświadczenia, to, co bezpośrednio przeżywane i rejestrowane, ale także bardzo ważna staje się literacka gra, eksponująca uniwersum konwencji literackich, bogactwo możliwych form pisania, podkreślająca nawiązania intertekstualne do bardzo różnej tradycji i utworów. To literatura odsłaniająca chętnie swój warsztat, przyznająca się przed czytelnikiem do swej fikcyjnej natury.

Z dzisiejszej perspektywy widać, że literaturę lat 90-tych i najnowszą współtworzą różne pokolenia pisarzy i nie wiek stanowi o postawach artystycznych.

POSTMODERNIZM:

Postmodernizm to nazwa ruchu artystycznego i intelektualnego, który rozwija się od początku lat sześćdziesiątych w Stanach Zjednoczonych, a potem w całej Europie Zachodniej. Dosłownie oznacza to, co dzieje się „po modernizmie”, czyli inaczej mówiąc „po awangardzie” - ponieważ w języku angielskim modernizm odpowiada znaczeniu awangardy i dotyczy nie tylko kultury przełomu wieków XIX i XX, ale również obejmuje twórczość dalszą, sięgającą drugiej połowy XX w. Postmodernizm w literaturze wiąże się z uznaniem, że awangarda wyczerpała już wszelkie możliwości nowego konstruowania wypowiedzi literackiej. Nie jest już możliwa twórczość oryginalna, „wszystko już było”, dlatego artyści podejmują grę konwencjami i ją eksponują, czyniąc z niej główną strategię artystyczną.

Za datę otwierającą ten okres często przyjmuje się dzień zamachu na prezydenta USA Johna Fitzgeralda Kennedy'ego , czyli 22 listopada 1963 roku. Inną symboliczną datą wskazującą na przełom w kulturze, ważną zwłaszcza dla postmodernizmu w architekturze, jest 15 lipca 1972 roku, kiedy to wysadzono w powietrze osiedle mieszkalne Pruitt-Igoe w St.Louis (USA), zbudowane dwadzieścia lat wcześniej dokładnie według zasad tzw. Karty Ateńskiej - regulującej zasady i wzory nowoczesnego, modernistycznego budownictwa. Historia tego osiedla jest bardzo wymowna dla przewartościowań ideałów modernizmu dokonywanych w ramach ruchu postmodernistycznego. Osiedle to było tuż po wybudowaniu wielokrotnie nagradzane i podziwiane przez specjalistów. Jednak ta funkcjonalna architektura czternastopiętrowych bloków okazała się dla jej mieszkańców nie do zniesienia, zbyt anonimowa i mechaniczna. Wyprowadzali się, a na ich miejsca przybywali bezrobotni i ludzie z marginesu społecznego. Osiedle zostało szybko zdewastowane, przekształcając się w miejsce częstych przestępstw. Przestrzeń zaprojektowana jako idealna dla ludzi przerodziła się w koszmar. Utopia modernistycznej architektury wyleciała więc w powietrze.

Postmodernizm rozwija się właśnie w opozycji do poprzedniej formacji kulturowej modernizmu i jej ideałów “nowoczesności“. Wyraża rozczarowanie cywilizacją epoki postindustrialnej. “Postmodernizm to modernizm bez nadziei i marzeń, które czyniły postawę modernistyczną znośną. Jest to hydrogłowy, pozbawiony organizującego ośrodka twór (…)”.[ Dick Hebdige, cyt.za: T.Thorn, Słownik pojęć kultury postmodernistycznej. Mody, kulty, fascynacje. Warszawa 1995, s. 264].

Postmodernistyczną refleksję nad kulturą prezentują prace takich myślicieli jak między innymi Jacques Derrida, Michel Foucault, Jean-François Lyotard, Jean Baudrillard, Richard Rorty, Zygmunt Bauman i Roland Barthes. Wskazują oni na rozpad wszelkich hierarchii i porządków: filozoficznych, etycznych i estetycznych. W świecie współistnieją rozmaite kultury ze swoimi tradycjami i zwyczajami, ale współcześnie brakuje centrum, co powoduje, że rzeczywistość jest spostrzegana jako wielokulturowa, niespójna, łącząca rozmaite, często sprzeczne cechy, chaotyczna, nierozpoznana i nieoczywista, poddana zwątpieniu.

W odniesieniu do sztuki postmodernizm oznacza czas “po modernizmie” rozumianym jako formacja kulturowa liczona od schyłku XIX wieku po początek lat sześćdziesiątych, a więc szerzej niż się przyjmuje tradycyjnie w polskim i środkowoeuropejskim literaturoznawstwie, gdzie modernizm oznaczał dotychczas literaturę okresu Młodej Polski (1890-1918). Natomiast w Europie Zachodniej i Ameryce modernizm odpowiada mniej więcej naszemu pojęciu awangardy (nowoczesności) w sztuce. Jednocześnie: “Termin >>postmodernizm<< należy do najbardziej wieloznacznych i najczęściej kontestowanych pojęć języka współczesnej humanistyki.” [W.Bolecki, Polowanie na postmodernistów. Kraków 1999, s.21]. Nie ma w zasadzie żadnej pewności i powszechnej zgody co do tego, czy postmodernizm to nowa epoka, czy też schyłkowa faza modernizmu. Pod wieloma względami bowiem świadomość postmodernistyczna stanowi zaprzeczenie idei nowoczesności (odrzuca na przykład wymóg oryginalności), jednak w praktyce twórczej rozróżnienie obu sposobów myślenia bywa trudne lub wręcz niemożliwe. Tu wydają się trafne spostrzeżenia Briana McHale'a, który proponuje uznać, że przejście od modernizmu do postmodernizmu polega nie tyle na odmienności rozwiązań artystycznych, lecz na przesunięciu punktu ciężkości problematyki utworów z dylematów poznania na zagadnienie istnienia, czyli z dominanty epistemologiczej na ontologiczną związaną z kryzysem poczucia rzeczywistości.

Dla literackiego postmodernizmu ważne stało się przekonanie, że współczesna literatura wyczerpała już wszelkie możliwości mówienia o świecie. Upada zatem jeden z podstawowych wymogów nowoczesnej sztuki - nakaz oryginalności, który w dużym stopniu decydował o sposobie wartościowania dzieł . Literatura wobec powyższego może tylko ujawniać samoświadomość siebie jako bytu tekstowego odsyłającego nie do rzeczywistości pozaliterackiej, lecz do innych tekstów. Pozostaje jej eksponowanie swej intertekstualności, czyli wszelkich nawiązań i odniesień międzytekstowymi, w których uczestniczy każde dzieło na różnych swoich poziomach i w różnych aspektach. Każdy utwór wyrasta bowiem z tego, co powstało przed nim, i jest niejako tekstem na nowo przepisanym, czyli swoistym palimpsestem. Znanym przykładem takiego rozumienia twórczości jest króciutkie opowiadanie Borgesa Pierre Menard, autor “Don Kichota” (z tomu Fikcje, 1956), w którym tytułowy współczesny bohater - postać fikcyjna - pisze fragmenty powieści identyczne z tekstem Miguela de Cervantesa. Owo powtórzenie jednak w nowej sytuacji literackiej nie jest plagiatem, wprowadza bowiem nowe znaczenia - dotyczące samej twórczości i kondycji pisarza. Literatura nie może mówić o niczym innym jak o sobie i staje się tym samym metaliteraturą, czyli twórczością, która w swej istocie jest refleksją teoretyczną nad literaturą, tylko wyrażoną za pomocą artystycznych środków. Eksponowaniu intertekstualności służą takie zabiegi jak stylizacja, pastisz, parodia, cytat. Tradycyjne wzorce gatunkowe są przedmiotem literackiej gry. Tworzy się dzieła wielostylowe, heterogeniczne, kolażowe. Bardzo ważną cechą literatury postmodernistycznej okazuje się jej ludyczność: nastawienie na grę konwencjami i stereotypami, odmiennymi tradycjami, traktowanymi dowolnie i swobodnie zestawianymi. Sięga się do bardzo różnych wzorców mówienia korzystając zarówno z wysokoartystycznej sztuki jak z kiczu czy literatury brukowej. Tym samym postmodernizm kwestionuje i odrzuca ważne dla modernizmu odgraniczenie twórczości elitarnej od popularnej i komercyjnej. W zamian oferuje się czytelnikowi zależnie od jego kompetencji, możliwości i potrzeb lekturę tego samego utworu na różnych poziomach trudności. Odkrycie przez odbiorcę całego bogactwa intertekstualnych odwołań wymaga dużej erudycji, ale możliwa jest w przypadku wielu dzieł postmodernistycznych lektura ułatwiona, na przykład skupiająca się tylko na samej fabule - jak w przypadku zawierającej kryminalną intrygę i wątek romansowy znanej powieści Umberta Eco Imię róży (1980). Inni znani pisarze postmodernistyczni: Italo Calvino, Kurt Vonnegut, Thomas Python, Władimir Nabokov, Julian Barnes, John Barth, Donald Barthelme, Julio Cortazar, Gabriel Márquez, John Fowles.

W odniesieniu do polskiej literatury problem postmodernizmu jest wciąż kwestią sporną. Głównie ze względu na naszą odmienną historię i częściowo cywilizacyjno-kulturową izolację kraju od tendencji ogólnoświatowych przez wiele lat po II wojnie światowej. Trudniej zatem na przykład o tak ostre rozczarowanie industrializmem jak to, które miało miejsce na Zachodzie i w Ameryce co najmniej od lat sześćdziesiątych. Z drugiej strony niewątpliwie można zauważyć tendencje postmodernistyczne w utworach młodszych pokoleń pisarzy jak Marek Bieńczyk, Natasza Goerke, Manuela Gretkowska, Anna Burzyńska, Jerzy Pilch.

- 1905 wg. Tomasza Burka: rewolucja;

- 1914 wg Anny Nasiłowskiej: wybuch wojny, w tym samym roku też pierwsze eksperymenty futurystyczne Jerzy Jankowskiego opublikowane po wojnie w 1919r w tomie „Tram wpopszek ulicy. Skruty prozy i poemy”, kształtowanie się podczas wojny grup i tendencji awangardowych, wzrost znaczenia pozytywnych obrazów miasta i fascynacji techniką oraz postępem cywilizacyjnym

Pomimo tego pojawiły się wówczas tak ważne dzieła jak „Sól” (1962) czy „Sto pociech” (1967) Szymborskiej czy Herberta „Barbarzyńca w ogrodzie (1962), „Studium przedmiotu” (1961) oraz „Napis” (1969), liczne utwory poetyckie i dramatyczne Różewicza (m.in. tom „Rozmowa z księciem” 1960, „Noc w płaszczu Prospera” 1962 i „Spadanie. Non- stop- show” 1968 oraz sztuki: „Kartoteka” 1960 czy „Grupa Laokoona” 1962. Wydano wówczas również Grochowiaka „Agresty” i Białoszewskiego „Mylne wzruszenia” (1961) i „Było i było” (1965), itd.

---