Marta Potocka

Żywienie jako problem edukacyjny.

Najczęściej występujące, wśród ogółu ludności kraju, błędy w sposobie żywienia są następujące:

• Zbyt wysoka ilość energii pobieranej wraz z pożywieniem w stosunku do zapotrzebowania organizmu

• Zbyt wysoka ilość energii pochodzącej z tłuszczów

• Zbyt wysoka zawartość cholesterolu w pożywieniu

• Zbyt wysoka zawartość soli kuchennej w spożywanej żywności

• Zbyt wysoka ilość energii pochodzącej z alkoholu

• Zbyt niska ilość energii pochodzącej z węglowodanów złożonych

• Zbyt niska zawartość błonnika w codziennych racjach pokarmowych

• Zbyt niska zawartość jodu w dziennych racjach pokarmowych

• Zbyt niska zawartość wapnia w całodziennym pożywieniu

• Zbyt niskie pobranie i przyswajanie żelaza z pożywieniem.

Wyżej wymienione błędy żywieniowe sprzyjają rozwojowi takich schorzeń jak :

1. choroby układu krążenia, głównie:

1. miażdżyca - choroba zwyrodnieniowa naczyń krwionośnych. Na wewnętrznej powierzchni ścian tętnic powstają blaszki miażdżycowe zbudowane z cholesterolu i odkładającego się w nim wapnia, powoduje:

• chorobę niedokrwienną serca - najczęstszą przyczyną tego stanu jest choroba wieńcowa, czyli zwężenie tętnic wieńcowych:

• następuje zwężenie światła tętnicy i zmniejszenie przepływu krwi z następowym niedokrwieniem tkanek i narządów, ekstremalnym objawem jest zamknięcie światła naczynia, w wyniku czego dochodzi do martwicy unaczynionego przezeń obszaru, np. zawał mięśnia sercowego

• zawał mięśnia sercowego - martwica wycinka mięśnia sercowego, powstająca na skutek ustania dopływu krwi z powodu niedrożności naczynia wieńcowego, zamkniętego najczęściej przez zakrzep wytwarzający się na podłożu zmiany miażdżycowej

• udar mózgu (apopleksja), nagłe lub ostre uszkodzenie ogniskowe mózgu w następstwie zmian naczyniowych (np.: krwotoku, zatoru, zakrzepu).

- jednym z najważniejszych czynników odgrywających decydującą rolę w powstawaniu miażdżycy jest dieta  bogata w nasycone kwasy tłuszczowe, z dużą zawartością lipoprotein typu LDL

1. choroba nadciśnieniowa:

• stan podwyższonego ciśnienia tętniczego (nadciśnienie) powyżej 20,0/12,0 kPa (140/90 mm Hg), zarówno skurczowego, jak i rozkurczowego, z niekorzystnymi tego skutkami w samym układzie krążenia oraz w innych narządach ustroju, przede wszystkim w nerkach i mózgu, bez żadnych uchwytnych przyczyn

- dieta bogata w owoce, warzywa i niskotłuszczowe produkty mleczne chroni przed rozwojem nadciśnienia, a u osób z nadciśnieniem obniża jego wartości.

Sposób żywienia odgrywa znaczącą rolę w występowaniu czynników, które zwiększają zagrożenie chorobami układu krążenia.

2. Choroby nowotworowe

1. rozwój nowotworu (karcinogeneza) jest złożonym procesem obejmującym proces inicjacji, promocji i progresji, na etapie inicjacji czynnik karcinogenny wnika do wnętrza komórki i powoduje zmiany w DNA, na tym etapie szanse zadziałania ma jeszcze czynnik antykarcinogenny, może on naprawiać uszkodzenie wywołane przez karcinogen.

2. Żywność może być źródłem zarówno karcinogenów ( występują w żywności konserwowanej solą jak bekon, boczek, mięso wędzone), jak i antykarcinogenów.

3. Tłuszcze - bogato tłuszczowa dieta jest czynnikiem ryzyka rozwoju nowotworu jelita grubego, gruczołu piersiowego u kobiet i krokowego u mężczyzn,

4. Błonnik - pełni ochronną rolę w zmniejszaniu ryzyka powstania raka jelita grubego, źródłem są: warzywa, strączkowe, owoce, zboża,

5. Witaminy - spożycie warzyw i owoców zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia nowotworu, niektóre witaminy, zawarte w nich, są antyoksydantami i działają antykarcinogennie, np. witamina E, beta-karoten, witamina C, selen [antyoksydanty chronią organizm przed działaniem wolnych rodników, wzmacniają mechanizmy obronne organizmu.].

4. w badaniach stwierdzono zależność między podażą owoców (szczególnie cytrusowych) lub witaminy C, a powstawaniem nowotworów jamy ustnej, krtani i przełyku, gruczołu piersiowego, a także stwierdzono korelację miedzy podażą beta-karotenu a ryzykiem raka płuc.

f. kwas foliowy - witamina B₉, zmniejszenie jej podaży jest związane ze zwiększonym ryzykiem raka okrężnicy i odbytnicy, źródła: warzywa, owoce cytrusowe, soki, wątrobą, chleb pełnoziarnisty, strączkowe

3. choroby układu trawiennego, jak:

1. przewlekłe zaparcia - spowodowane zbyt małą podażą błonnika pokarmowego w dziennej racji pokarmowej

2. uchyłkowatość jelit - [uchyłek = workowate uwypuklenie ściany jelita]. Objawy pojawiają się przy zaleganiu pokarmu i ucisku wywieranym przez olbrzymie uchyłki lub przy ich stanie zapalnym.

3. zespół jelita drażliwego - to przewlekła choroba związana z nadmierną pobudliwością jelit, charakteryzuje się bólem i/lub dyskomfortem w jamie brzusznej

4. próchnica zębów - jest w sposób bezpośredni spowodowana nadmiernym spożyciem cukru.

4. osteoporoza

1. Osteoporoza jest uogólnioną chorobą metaboliczną kości, charakteryzującą się niską masą kostną, upośledzoną mikroarchitekturą tkanki kostnej, a w konsekwencji zwiększoną jej łamliwością i podatnością na złamania

2. Wapń - prawidłowe pokrycie zapotrzebowania jest najważniejsze w okresie dzieciństwa i dojrzewania, ale w każdym okresie życia ma ona pozytywny wpływ na stan kośćca, hamuje utratę masy kostnej

- głównymi źródłami jest mleko i produkty mleczne, pełnoziarniste produkty zbożowe, warzywa, strączkowe

5. cukrzyca insulinoniezależna

• oznacza to, że stan chorych zazwyczaj nie wymaga podawania insuliny

• ujawnia się u osób dorosłych, posiadających predyspozycje genetyczne oraz stosujących niewłaściwą dietę.

6. nadwaga i otyłość

1. nadwagę można określić jako stan powstający w wyniku nadmiaru energii pobieranej z pożywienia nad wydatkowaną,

2. otyłość to zespół chorobowy cechujący się zwiększeniem masy ciała ponad przyjętą normę, co zależy od powiększenia ilości tłuszczu w ciele

3. najczęściej stosowanym miernikiem stanu odżywienia jest wskaźnik masy ciała [BMI - body mass index] - stosunek masy ciała w kg do wzrostu w metrach podniesionego do kwadratu, wg Światowej Organizacji Zdrowia BMI = 20-24.5 świadczy o prawidłowej masie ciała, 25-29.5 - o nadwadze, natomiast BMI> 30 o otyłości

4. wyróżniamy otyłość brzuszną (androidalną) i pośladkowo-udową (gynoidalną); ten pierwszy ma większe znaczenie kliniczne, ponieważ zwiększone jest z nim ryzyko m.in. chorób układu krążenia, cukrzycy; do oceny stopnia otyłości brzusznej wykorzystuje się wskaźnik WHR - stosunek obwodu talii do obwodu bioder [u kobiet WHR > 0.8 u mężczyzn > 1.0 związany jest ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia m.in. chorób układu krążenia].

5. oprócz redukcji kalorii ważna jest zmiana nawyków żywieniowych, istotna jest częstotliwość posiłków - znacznie korzystniej jeśli zjadamy tą sama ilość pożywienia w 5 niż w 2 posiłkach, należy preferować potrawy gotowane i duszone, aniżeli smażone oraz unikać cukrów prostych i alkoholu.

7. niedobory składników odżywczych

1. choroby pierwotne na tle niedoborów żywienia

• skrajnym wyrazem niedożywienia energetyczno-białkowego jest:

• marazm - spowodowany brakiem produktów energetycznych

• kwashiorkor - niedobór białka, a także witamin, składników mineralnych, przy dużej ilości węglowodanów, w sytuacji długotrwałego niedoboru białka duże spożycie węglowodanów może być 1 z istotnych powodów zmian hormonalnych w organizmie, do objawów należą: obrzęki, wodobrzusze, stłuszczenie wątroby, biegunki, łuszczyca skóry, suche łamliwe włosy.

1. zaburzenia z niedoboru jodu

• jod jest ważnym substratem do produkcji hormonów tarczycy, hormony te regulują przemiany energetyczne, wzrost, rozmnażanie, syntezę białek, regenerację skóry, wzrost włosów, rozwój i pracę mózgu oraz układu nerwowego, regulują temperaturę ciała

• niskie spożycie jodu prowadzi do niedoczynności tarczycy, kretynizmu, opóźnionego rozwoju psychofizycznego, zwiększenia śmiertelności wśród dzieci, obniżenie rozrodczości, opóźniony rozwój socjoekonomiczny populacji żyjącej w obszarze niedoboru tego pierwiastka oraz powstania na szyi wola endemicznego

• najbardziej rozpowszechnioną metodą zapobiegania niedoborom jodu jest jodowanie soli kuchennej

• bogatym źródłem jodu są ryby [dorsz, łosoś, makrela, węgorz], sól nieoczyszczona lub jodowana, owoce morza, drożdże, biała fasola, jaja, orzechy laskowe

• niedokrwistość z niedoboru żelaza:

• Objawy: bladość skóry i błon śluzowych, zawroty głowy, szumy w uszach, kołatanie serca, kruchość i wypadanie włosów, miękkość i rozwarstwianie się paznokci oraz pęknięcia skóry w kącikach ust, wygładzenie i zaczerwienienie języka, zmiany zanikowe błony śluzowej przełyku z owrzodzeniami powodującymi bóle przy przełykaniu.

• jest to najczęstszy problem żywieniowy dotyczący kobiet w ciąży, a także niemowląt i małych dzieci

• źródła żelaza to: suszone drożdże, wątroba, drób, wieprzowina, wołowina, otręby pszenne.

• niedobory witaminy A (retinolu) powodują ślepotę zmierzchową (kseroftalmia), poważny deficyt powoduje suchość spojówek i rogówki, powodując owrzodzenie, bliznowacenie, a w następstwie utratę wzroku, źródłami są m.in. masło, sery, mleko.

• Pelagra, rumień lombardzki, schorzenie spowodowane niedoborem głównie amidu kwasu nikotynowego (witamina PP), ale też witamin B, A i C. Objawy kliniczne ze strony:1) ośrodkowego układu nerwowego aż do otępienia umysłowego włącznie. 2) przewodu pokarmowego - biegunki będące wyrazem zaburzenia trawienia. 3) skóry - ostro zapalne, żywoczerwone i obrzękłe rumienie, czasem pęcherze, występujące na miejscach nie osłoniętych ubraniem, narażonych na działanie promieni słonecznych. Ostatecznie powstają brązowe plamy na skórze i zapalenie błon śluzowych.

• Gnilec, szkorbut, choroba spowodowana niedoborem witaminy C (kwasu askorbinowego) w ustroju, wynikającym z nieodpowiedniego żywienia, pozbawionego świeżych jarzyn i owoców.

• Prowadzi to do niedokrwistości, nadmiernej kruchości naczyń włosowatych, ze skłonnością do krwawień samoistnych i po urazach, z dziąseł, nosa, przewodu pokarmowego i układu moczowego, mogą się pojawiać skórne wybroczyny. Poza tym występują bóle kostno-mięśniowe spowodowane wybroczynami krwi do mięśni, stawów i pod okostną, ogólne osłabienie, depresja, deformacja i chwianie się oraz wypadanie zębów, zapalny przerost dziąseł.

8. Niektóre choroby degeneracyjne układu ruchowego, np.:

1. Beri-beri - choroba spowodowana niedoborem witaminy B₁, w której występują zaburzenia gospodarki węglowodanowej organizmu. W wyniku nieodpowiedniego odżywienia tkanki nerwowej i mięśnia sercowego rozwijają się procesy degeneracyjne, objawy to: zmęczenie, ociężałość kończyn dolnych, bolesność mięśni, zaprzestanie chodzenia, zanik mięśni, ogólne wyniszczenie.

2. Krzywica, choroba ustroju rosnącego spowodowana niedoborem witaminy D. Najczęstszą przyczyną jest zbyt mała podaż witaminy lub brak promieni słonecznych, pod wpływem których ustrój syntetyzuje witaminę D, a także częste zakażenia. W efekcie dochodzi do opóźnienia mineralizacji kości. Objawy typowe: rozmiękanie potylicy, zgrubienie nasad kości długich, koślawość i szpotawość kończyn dolnych, różaniec krzywiczy, garb krzywiczy, deformacja klatki piersiowej i czaszki (wydatne guzy czołowe i ciemieniowe), wady zgryzu

3. Osteomalacja, rozmiękanie kości, stan zmniejszonej mineralizacji kości.

Powstaje m.in.: na skutek niedoboru witaminy D, wadliwego odżywiania nieuwzględniającego mleka, mięsa, tłuszczu. Zmiękczałe kości ulegają zniekształceniu pod wpływem obciążenia ciężarem ciała. Kości długie ulegają skrzywieniom, trzony kręgów spłaszczeniu, występują częste złamania.

9. niedobory wysokości i masy ciała u dzieci i młodzieży

Źródła:

1. Zmniejszanie ryzyka chorób na tle wadliwego żywienia w promocji zdrowia ( Lucjan Szponar, Wioleta Respondek ) w: „Promocja zdrowia” J. Karski (red), Wydawnictwo IGNIS, Warszawa 1999

2. Biernat J., Żywienie, żywność a zdrowie. Wyd. Astrum, Wrocław 2001.

3. Gawęcki J.,Hasik J.(red.), Żywienie człowieka chorego i zdrowego (t. 2). PWN Warszawa 2000.

4. Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna WIEM

5. www.krka.si

3

---