Elementy historii etyki. Sokrates 469-399 przed Chrystusem (CHR) jest twórcą etyki.
1) Cnota jest dobrem bezwzględnym, prawa dotyczące cnoty moralnej są niepisane, w kodeksach ich nie ma, nie mniej są trwalsze od pisanych. Wywodzą się bowiem z samej natury rzeczy, a nie z ustawodawstwa ludzkiego. Prawa moralne posiadają charakter powszechny. Człowiek powinien zabiegać o dobro najwyższe nie licząc się nawet z niebezpieczeństwem i śmiercią, dla dóbr moralnych powinien poświęcić dobra niższe i pozorne.
2) Cnota wiąże się z przypadkiem i szczęściem. Pożytek zależny jest od dobra. Tylko to co dobre jest naprawdę pożyteczne. Ludzie dlatego często błądzą i działają w brew własnemu pożytkowi, że nie wiedzą co jest dobre. Szczęście związane jest z cnotą, bo z cnoty wynika. Szczęśliwy jest bowiem ten, kto posiada największe dobra, a największym dobrem jest cnota.
3) Cnota jest wiedzą. Wszelkie zło pochodzi z nieświadomości, nikt umyślnie i ze świadomością zła nie czyni. Skoro dobro jest pożyteczne i gwarantuje szczęście, nie ma powodu aby ktoś, kto je zna nie czynił go. Wiedza jest zatem warunkiem dostatecznym cnoty. Jest tym samym co cnota.
Intelektualizm etyczny - cnota jest wiedzą.
Konsekwencje tego stanowiska:
1) Cnoty można się uczyć, bo cnota jest wiedzą, a wiedzy można się uczyć.
2) Cnota jest jedyna, np. sprawiedliwość, to wiedza o tym co się komu należy, pobożność to wiedza o bogach, odwaga to wiedza o tym czego należy się bać.
Szkoły:
1) Antystenes z Aten - szkoła Cyników:
Jedynym dobrem i celem życia jest cnota, wobec tego wszystko inne jest obojętne. Poza cnotą wszystko inne jest niepotrzebne, bo ona sama wystarcza do szczęścia, należy zatem zobojętnieć, dla wszystkiego poza cnotą, wtedy jest się prawdziwie wolnym i niezależnym. Cnota to niezależność, dla pozornych dóbr i niezależność wobec losu. Mędrcami byli, dla cyników ludzie, którzy całkowicie uniezależnieni się np. Sokrates. Ceniąc jedynie życie „wedle natury” potępiali wszelkie urządzenia społeczne i państwowe uważając je za konwencjonalne. Byli za równouprawnieniem kobiet i niewolników.
2) Arystyp z Cyreny - sz. Cyrenaików:
Sprawy praktyczne są ważniejsze od teoretycznych. Poznajemy tylko własne stany, a nie rzeczy, które te stany wywołują. Nasze własne stany są przyjemne bądź przykre i to są jedyne ich własności, które dają podstawę aby między nimi wybierać. Faktycznie zabiegamy zawsze o przyjemności , a unikamy przykrości. Przyjemność jest zatem jedynym dobrem, a przykrość jedynym złem (HEDONIZM).
5 tez skrajnego hedonizmu:
1. Przyjemność jest jedynym dobrem.
2. P.j. stanem przelotnym, chwilowym, trwającym tak długo, jak długo działa bodziec. Taka „częściowa przyjemność” jest celem życia. Szczęście jest tylko zespołem częściowych przyjemności. Niesłuszną jest rzeczą wyrzekać się obecnej przyjemności, dla przyszłego szczęścia, lecz należy chwytać przyjemność jaka się nadarza (CARPE DIEM).
3. P.j. natury cielesnej.
4. P.j. stanem pozytywnym.
5. Przyjemności nie różnią się między sobą jakością tylko intensywnością. Wszystko jest równie dobre, gdy daje równą przyjemność. Nawet cnota jest cenna w miarę dostarczanej przez nią przyjemności.
Platon 427-347 CHR. Koncepcja duszy.
U Platona po raz pierwszy dusza występuje jako byt często duchowy. Dusza ujęta jest w dwóch znaczeniach: szerszym ( biologicznym) i węższym (religijnym).
Dusza świata jest jedyną zasadą, która przenika wszystko, co żywe. Dusza jest tym, co się samo porusza i co jest źródłem wszelkiego ruchu. Dusza jest też źródłem poznania. Duszą rozumną są ożywieni.
De Juryn idee bóstwa gwiezdne i ziemia, cały świat, demony, półbogowie i ludzie.
Dusza rozumna wg Platona jest: niematerialna, niezależna od ciała, niezłożona, doskonalsza od ciała (człowiek to dusza władająca ciałem), pokrzywdzona przez złączenie z ciałem, nieśmiertelna.
Arystoteles: Centralnym zagadnieniem etyki jest problem dobra. Dobro jest rozumiane jako szczęśliwość. Polega na dobrym życiu lub dobrym postępowaniu. Dobrym działaniem jest zaś takie, które jest swoiście ludzkie, a skoro człowieka od zwierząt wyróżnia rozum, to znaczy, że owym dobrym postępowaniem jest działanie rozumne.
Szczęście mówi Arystoteles dokonuje się przez zaktualizowanie rozumu, które pociąga za sobą dobre działanie. Tak więc rozumność działania czyli cnotliwość jest pierwszym warunkiem szczęścia, które jednak domaga się i innych drugorzędnych dóbr takich jak: zdrowie, przyjaźń, stanowisko, majątek. Gdy w tej drugiej sferze zachodzą braki, zakłóca się pełnię szczęścia.
Szczęście w swej istocie jest czymś stałym, a nie wyrywkowym i dlatego nie można go mylić z przyjemnością czy zadowoleniem.
Cnota jest pewną sprawnością, a układ cnot składa się na moralność. Moralność zakłada wolność, a wolność brak przymusu i wiedzę. Zarówno więc przymus jak i brak wiedzy niweczą wolność. I chociaż cnota nie polega tylko na wiedzy, to jednak rola rozumu jest w moralności zasadnicza.
Cnoty obejmują całość naszego życia, które zasadza się na dwóch podstawowych czynnościach: poznawaniu i działaniu. Ze względu na nie cnoty dzielą się na praktyczne czyli moralne i dianoetyczne, każda z nich jest zaktualizowaną możnością. Sprawność, która jest cnotą musi być rozumna, a rozum ma przede wszystkim czuwać nad zgodnością z zasadą złego środka.
Cnota moralna jest to „trwała dyspozycja do pewnego rodzaju postanowień, polegająca na zachowywaniu właściwej ze względu na nas średniej wiary” (Etyka nikomachejska).
Umiar czyli złoty środek zawsze występuje między dwiema skrajnościami, które są złe. Stąd też Arystoteles ogólnie określa cnotę jako „zachowywanie właściwego środka i to środka pomiędzy dwiema wadami”.
Każdą cnotę filozof ujmuje w ramy dwóch skrajności, których dana cnota jest umiarem. Przykłady:
1. Męstwo to środek pomiędzy zuchwałością a tchórzostwem.
2. Umiarkowanie to środek pomiędzy rozwiązłością a oschłością.
3. Łagodność to środek pomiędzy porywczością a nieudolnością.
Ukoronowaniem wszelkich cnót jest wielkoduszność. Ogromne znaczenie posiada również sprawiedliwość.
Cnota moralna = szczęście (schemat):
1) Wiedza o dobru = rozum.
2) Chcieć dobra = wola
3) Czynienie dobra = działanie
4) Stała dyspozycja woli do czynienia dobra.
Co to jest szczęście? - czyste sumienie.
Zenon z Kation - stoicy:
Szczęścia nie można być pewnym póki jest zależne od zewnętrznych okoliczności. Należy zatem uniezależnić się od zewnętrznych okoliczności. Skoro nie można zapanować nad światem, trzeba zapanować nad sobą. Aby wszystko mieć trzeba się wszystkiego wyrzec. Ten jest mędrcem kto tego dokona. Mędrzec będzie zabiegać tylko o dobra wewnętrzne, które jedynie od niego zależą i dlatego są pewne. Takim dobrem wewnętrznym jest cnota. Ceniąc tylko cnotę mędrzec uniezależnia się od wszelkich niepomyślnych okoliczności i zapewnia sobie szczęście. Stoicy uznali, że cnota jest warunkiem dostatecznym szczęścia. Często cnotę utożsamiali ze szczęściem uważając ją za jedyne prawdziwe dobro.
Kult natury: Natura jest rozumna, harmonijna i boska. Największą doskonałością, dla człowieka jest dostosowanie się do tej powszechnej harmonii. Życie powinno być przede wszystkim zgodne z naturą samego człowieka, a wtedy będzie zgodne z naturą w ogóle, bo jedno prawo rządzi naturą nie wyłączając człowieka. Cnota polega na życiu zgodnym z naturą. Życie cnotliwe jest życiem wolnym, kto działa zgodnie ze swoją naturą ten jest wolny, a działanie cnotliwe jest zgodne z naturą. Życie zgodne z naturą jest zarazem zgodne z rozumem. Nienamiętności lecz rozum stanowi naturę człowieka. Stąd rozum był miarą postępowania, dla Stoików. Cnotę definiowali oni jako rozsądek, wiedzę, rozum.
Rozum rządzi nie tylko człowiekiem, ale całym kosmosem. Stanowi więc łącznik między człowiekiem, a kosmosem, między cnotą ludzką, a prawem natury.
Koncepcja „mędrca”: Ideałem dla Stoików jest „mędrzec” tzn. człowiek rozumny i cnotliwy, który dzięki temu że jest szczęśliwy, wolny, bogaty, ponieważ posiada, to co prawdziwie cenne. Przeciwieństwem jego jest szaleniec zarazem zły i nieszczęśliwy, niewolnik i nędzarz. Między mędrcem, a szaleńcem nie ma przejść. Cnota jest usposobieniem, które nie ulega stopniowaniu, kto nie ma pełnej cnoty, nie ma jej wcale. Cnota jest dobrem jedynym, jest jedyna dla wszytskich i na wszystkie warunki życia, i nie można posiadać jej pod jednym względem, a pod innym nie. Cnota jest dobrem, które cechuje samowystarczalność. Do szczęścia i doskonałości nic poza cnotą nie potrzeba. Poza cnotą i jej przeciwieństwem złem wszystko jest obojętne: bogactwo, siła, uroda, zaszyty, nawet zdrowie i życie. Mędrzec ignoruje te rzeczy i dzięki temu jest prawdziwie niezależny.
Epikur 341-270 CHR.
1) Hedonizm i radość życia. Szczęście jest największym dobrem. Polega ono na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpienia. Grecy szczęście rozumieli jako życie możliwie najlepsze, którym osiągnięta została dostępna człowiekowi doskonałość. Podstawową myślą Epikura, było że do szczęścia wystarcza brak cierpienia. Brak cierpienia bowiem odczuwamy już jako przyjemność. Tłumaczy się to tym, że człowiekowi z natury jest dobrze, byle tylko nie uszczęśliwiały go cierpienia. Naturalny stan człowieka, gdy nic dobrego i nic złego go nie spotyka jest stanem przyjemnym. Sam proces życia, samo życie jest radością. Jest to radość wrodzona, o którą nie potrzebujemy zabiegać, gdyż nosimy ją w sobie. Jako wrodzona jest niezawodna.
„Niech tylko ciało będzie zdrowe i dusza spokojna, a życie będzie rozkoszą. Życie jest dobrem i to jedynym jakie naprawdę na własność jest nam dane. Jednak życie ludzkie jest tylko epizodem. Jest dobrem ograniczonym i krótkotrwałym. Stąd płyną wniosek, że dobro jakim jest życie trzeba ocenić i użyć od razu, bo jest przemijające i jednorazowe. Trzeba go użyć docześnie, gdyż na przyszłe bytowanie nie można liczyć”.
2) Przyjemności zewnętrzne. Radość życia jest głównym składnikiem szczęścia, ale nie jest jedyne. Oprócz tej wewnętrznej radości istnieją przyjemność powodowane przyczynami zewnętrznymi. Te są całkowicie innego typu, iż tamta żywiołowa przyjemność życia. Wymagają działania pozytywnych przyczyn. Zależne są od okoliczności, a przez to zdane na los szczęścia i niepewności. Dla osiągnięcia pozytywnych przyjemności muszą być 2 warunki: trzeba mieć potrzeby i trzeba by były zaspokojone.
Te dwa rodzaje przyjemności, a więc radość życia oraz tą związaną z przyjemnościami zewnętrznymi nie są sobie równe. Tylko przy braku potrzeb człowiek jest zupełnie wolny od cierpienia. Gdzie zaś są potrzeby tam zawsze grozi ich nie zaspokojenie, a i samo zaspokojenie złączone jest z cierpieniem. Tylko przyjemność świadomości samego życia jest ważna. Ona jest właściwym celem życia, aby ten cel osiągnąć nie potrzeba zabiegać o przyjemności, lecz należy unikać cierpień. Nie zaspakajać potrzeb lecz się ich wyzbywać. Przyjemność pozytywna nie jest celem lecz jedynie środkiem. Mianowicie środkiem do zagłuszania cierpień, gdy te dręczą człowieka. Nie można ubiegać się o każdą przyjemność jaka się nadarza. Trzeba wyrobić w sobie sztukę mierzenia przyjemności i wybierania tych, które nie pociągają za sobą cierpień.
Przyjemności pozytywne czyli zewnętrzne są dwojakiego rodzaju:
A) fizyczne - cielesne są bardziej zasadnicze, gdyż duchowe nie mogłyby istnieć. Bez nich są bowiem związane z podtrzymywaniem życia, a życie jest pierwszym warunkiem szczęścia.
B) duchowe - są wyższe, dają bowiem przyjemności więcej, a to dzięki temu iż dusza obejmuje nie tylko teraźniejszość, ale siłą wyobraźni również przeszłość i przyszłość.
Epikur nie uznawał jakościowych różnic między przyjemnościami. Nie ma przyjemności mniej lub więcej szlachetnych, są tylko mniej lub więcej przyjemne. Zalecał też pewien określony sposób życia: zabieganie o radości duchowe, szerzył kult przyjaźni i szlachetnego wysubtelnionego życia.
3) Środki do szczęścia. Są dwa zasadnicze sposoby na szczęście: cnota i rozum. Cnotę należy pielęgnować, dlatego że jest środkiem do szczęścia. Natomiast jest nonsensem uważać ją za cenną samą przez się i nonsensem jest cokolwiek, dla niej czynić.
Przyjaźń jest cenna, bo nie można żyć bezpiecznie i spokojnie nie będąc w przyjaźni z ludźmi i nie można żyć przyjemnie nie żyjąc spokojnie i bezpiecznie. Niemniej przyjaźń jest tylko środkiem, a celem zawsze i wyłącznie przyjemność i to tylko własna. Rozum jest niezbędny do szczęścia nie tylko aby trafnie wybierać przyjemności, ale także by kierować myślami.
Wszystkie przepisy epikurejskie oparte były na egoizmie. Społeczeństwo nie potrzebuje bezinteresownych obywateli. Najlepszymi obywatelami są interesowni egoiści o ile są rozumni.
„Nie ma życia przyjemnego, które nie byłoby rozumne, moralnie podniosłe i sprawiedliwe, ani też nie ma życia rozumnego, moralnie podniosłego i sprawiedliwego, które nie byłoby przyjemne”.
Elementy aksjologii - nauka o wartości. Różne ujęcia wartości:
1) Psychologiczne - określa się ją poprzez pewne wewnętrzne cele i przeżycia jednostki zgodnie z jej samo oceną lub oceną dokonaną przez innych ludzi. Wartością może być również przedmiot, który zaspakaja potrzeby jednostki albo działanie będące jedynym empirycznie poznawalnym aspektem wartości.
2) Socjologiczne - traktuje wyznawane przez jednostkę wartości jako określone przez wpływ grupy społecznej, uwzględnia zależność wartości od istniejących w społeczeństwie podziałów klasowych czy grupowych.
Kluckhohn (socjolog): „wartość jest sprecyzowaną lub dającą się wywnioskować koncepcją tego co godne pożądania. Charakterystyczną, dla jednostki lub grupy i wywierającą wpływ na wybór z pośród dostępnych sposobów, środków i celów działań”.
Socjologiczne ujęcie wartości wydobywa jej społeczny i jednostkowy aspekt.
W aspekcie społecznym uznawane jest istnienie wartości jako społecznych norm, które mają zapewnić pomyślność i interesy społeczeństwa lub grupy.
W aspekcie jednostkowym uznaje się istnienie wartości jako obiektów, które są pożądane przez jednostki.
3) Kulturowe - traktuje wartości jako powszechnie pożądane dobra, akceptowane sądy, przekonania oraz zachowania przyjęte za godne przez dane społeczeństwo. Za wartość przyjmuje się kryterium lub zasady określające cele i dążenia poszczególnych jednostek lub grup społecznych.
Typologia wartości - grupy wartości mające swe podłoże w kręgu społeczno kulturowym dzielą się na:
A) wartości intelektualne - dotyczące własności umysłu człowieka takich jak: duży zasób wiedzy, wykształcenie, umiejętności myślenia, mądrość, zdolność do pobudzania intelektualnego innych ludzi, sprawność myślenia i w konsekwencji działania.
B) w. estetyczne, których centralną kategorią jest piękno przyrody, dzieła kunsztu ludzkiego, a zwłaszcza twórczości artystycznej: literatury, sztuk plastycznych, muzyki.
C) w. socjocentryczne - eksponujące nadrzędność dobra systemów, czy grup społecznych względem interesu jednostki oraz rangę idei i form aktywności człowieka, które służą ochronie i wzmacnianiu jego grupy.
D) w. allocentryczne - nakazujące traktowanie innego człowieka jako autonomicznej wartości, zalecające służbę dobru drugiego człowieka lub stwierdzające szansę działań ukierunkowanych na indywidualną osobowość innej istoty ludzkiej.
E) w. prestiżowe - których sednem jest wysoka ocena pozycji w hierarchii społecznej.
F) w. materialne - nadające znaczenie materialnym korzyścią , dobrą konsumpcyjnym, statusowi ekonomicznemu, zdobywaniu pieniędzy, wysokiej stopie życia.
G) W. hedonistyczne - oceniające dodatnio pozytywne emocje niwelacją stanów przykrych, poszukiwanie przyjemności, akceptację życia łatwego, bezproblemowego, bez napięć i konfliktów oraz kłopotów.
H) w. emocjonalne - dotyczą siły uczuć stanów uniesienia, szczęścia, lęku, cierpienia, ceniące poszukiwanie silnych przeżyć.
I) w. perfektcionistyczne - które ujmują rzeczywistość jako manifestację ludzkich walorów sprawnościowych, czy charakterologicznych, cenią osobowe cechy moralne. Otaczają kultem niezależności, efektywność i własne doskonalenie.