Rozdział 11: Psychologiczne mechanizmy chorób i dysfunkcji somatycznych.
Choroba psychosomatyczna/ zaburzenia psychosomatyczne - w ICD10 występuje jako zaburzenie nerwicowe związane ze stresem i pod postacią somatyczną.
- w DSM IV zaburzenia pod postacią somatyczną.
Czynniki psychiczne, emocje i napięcia oraz doświadczenia traumatyczne, zwłaszcza w okresie wczesnego dzieciństwa, mogą mieć znaczenie czynników etiologicznych w takich schorzeniach jak migrena, jadłowstręt, otyłość lub astma, mogą wraz z innymi predykatorami w zespołach polietiologicznych stanowić istotny i konieczny czynniki ryzyka lub powodować zaostrzenie już istniejącej choroby.
Psychodynamiczne koncepcje wyjaśniające choroby i dysfunkcje somatyczne.
Freud: jego zdaniem, objawy somatyczne są wynikiem konwersji, czyli transformacji wypartych treści popędowych libido objętych konfliktem w objawy somatyczne; wyobrażenie niemożliwe do przyjęcia staje się nieszkodliwe dzięki temu, ze pobudzenia z nim związane zostają przekształcone w coś cielesnego.
By nastąpiło rozwiązywanie problemów za pomocą konwersji, musi istnieć gotowość do konwersji.
Choroba jako ucieczka od trudności.
W nerwicy symptomy somatyczne nie mają symbolicznego znaczenia. Wynikają one ze stale utrzymującego się napięcia i związanego z nim pogotowia lękowego (teorie regulacji emocji).
Dunbar: profile osobowości dla poszczególnych chorób psychosomatycznych (os. Astmatyka, zawałowca). Zarzucono dalsze badania na ten temat bowiem trudno jest ustalić osobowość przedchorobową, poza tym osobowość to tylko jeden z czynników wpływających na ryzyko choroby somatycznej.
Aleksander: badacz mechanizmów psychologicznych swoistych dla chorób somatycznych. Dla każdej choroby kształtuje się we wczesnym dzieciństwie swoisty centralny konflikt intrapsychiczny wynikający ze sprzecznych tendencji do dawania i brania, zatrzymywania i usuwania, zależności i autonomii. Tym sprzecznościom dynamicznym towarzyszą emocje i wzory reagowania wegetatywnego. Konflikty emocjonalne
z różnych faz rozwoju psychoseksualnego wiążą się
z wzorami pobudzenia emocjonalnego i wzorami reakcji fizjologicznej (Np. wzór psychodynamiki choroby nadciśnieniowej- tendencja do wrogiej rywalizacji i obawy przed odwetem, to sprzyja wzrostowi zachowań zależnych, co z kolei osłabia poczucie własnej wartości i wzrost wrogiej rywalizacji, co prowadzi do narastania lęku
i hamowaia agresywnych impulsów, w efekcie mamy fizjologiczna reakcję, czyli wzrasta nam ciśnienie).
Aleksander: wzory etiopatogenetycznych chorób psychosomatycznych:
Zespół właściwości osobowościowych wynikających
z konfliktów wczesnodziecięcych.
Sytuację, która reaktywuje dawny konflikt.
Konstytucjonalną słabość narządu.
Aleksander: oddzielił zaburzenia konwersyjne od nerwic wegetatywnych, w których dochodzi do reakcji fizjologicznych na skutek długotrwałego napięcia. Choroba somatyczna natomiast rozwija się pod wpływem współdziałania czynników w specyficznym wzorze reakcji psychodynamicznej.
Współczesna psychoanaliza: teoria desomatyzacji
i resomatyzacji Schura. Desomatyzacja zachodzi w toku rozwoju niemowlęcia. Dziecko uczy się odzielania sfery psychicznej i somatycznej oraz uniezależniać się od zautomatyzowanych procesów homeostazy. Dzięki temu dziecko nie reaguje somatyzacją na pobudzenie. U osób ze słabym procesem ego, w wyniku problemów (konflikty, traumy) pojawia się somatyzacja i rozwoju zaburzeń psychosomatycznych w więc do resomatyzacji.
Krystal: nawiązuje do teorii Schura. Stworzył teorię traumy. Doświadczenie przez dziecko we wczesnym okresie życia traumy relacyjnej w kontakcie z opiekunami, hamuje rozwój afektu, polegający na somatyzacji lub braku desomatyzacji. Jeste to źródło aleksytymii (o tym następny podrozdział).
Koncepcje desomatyzacji-resomatyzacji oraz teoria traumy relacyjnej stanowią pomost między klasyczną psychoanalizą ze współczesnymi jej odmianami.
Teorie przywiązania: powtarzające się relacje z opiekunem powodują powstanie wewnętrznych modeli operacyjnych, które warunkują sposób postrzegania świata, siebie
i regulowanie emocji przez dziecko. Wzory przywiązania:
Ufny, lękowo -unikający, lękowo - ambiwalentny, zdezorganizowany.
Schore: przywiązanie polega na regulacji emocji w diadzie matka-dziecko, która polega na redukcji nadmiernego afektu, zmniejszanie siły emocji negatywnych
i wzmocnieniu tych pozytywnych .umożliwia to rozwój złożonych z refleksyjna funkcją self.
Psychoanalityczne źródła aleksytymii i jej charakterystyka oraz znaczenie dla dysfunkcji psychosomatycznych.
Aleksytymia - brak słów i emocji.
Sifnous - twórca pojęcia, wiązał je z zaburzeniami psychosomatycznymi.
Polega na:
Niezdolności do werbalizacji emocji, niezdolności do odróżnienia pobudzenia fizjologicznego od emocji, ubóstwie wyobrażeń i fantazji, operacyjnym stylu myślenia, dominacja negatywnych emocji, trudność w przeżywaniu emocji pozytywnych.
Tłumienie emocji i niemożliwość symbolizacji emocji.
Osoby po zawale i chorobą niedokrwienną serca, osoby dorosłe chore na astmę oraz matki dzieci chorych na astmę - charakteryzują się gotowością do reagowania aleksytymicznego.
Aleksytymia ma rodowód konfliktowy lub traumatyczny, może powodować zablokowanie mechanizmów komunikacji między półkulami mózgu, co powoduje niemożność symbolicznego
i werbalnego opracowania doświadczeń emocjonalnych.
Rodzinne koncepcje chorób i dysfunkcji somatycznych w podejściu systemowym.
Koncepcja Minuchina: w ramach swojej strukturalnej teorii terapii odzinnej opisał i badał funkcjonowanie rodzin, w których jeden z członków cierpiał na zaburzenia somatyczne. Ważne, że napięcia i dysfunkcjonalności systemu rodzinnego wywołują objawy somatyczne tylko
u tych osób , które zalicza isę do uwrażliwionych somatycznie lub wykazującyh słabość narządową. Szczególną uwagę zwrócił na rodziny, których dzieci
i młodzież cierpiała na zaburzenia odżywiania. Wg niego rodziny te cechują się uwikłaniem, nadopiekuńczością, małą tolerancją konfliktu i unikaniem jego ujawniania
i rozwiązywania, włączaniem dziecka w konflikt rodziców
i sztywnością.
Uwikłanie: granice podsystemów rodzinnych są zatarte. Granice pokoleniowe również poprzez zjawisko opisane poniżej we włączaniu dziecka w konflikt małżeński. Członkowie rodziny silnie ingerują wzajemnie w tryb życia, co powoduje utrudnienie usamodzielniania się.
Nadopiekuńczość: najbardziej charakterystyczna cecha rodzin psychosomatycznych. Uniemożliwia autonomię
i samodzielne funkcjonowanie poza rodziną.
Tłumienie konfliktów: brak przyzwolenia na różnice zdań. Zaprzecza się istnieniu konfliktu.
Włączanie dziecka w konflikt małżeński: Np. jeden rodzic tworzy koalicje z dzieckiem przeciw drugiemu rodzicowi. Może dojść do triangulacji gdy naraz obie strony stosują tę taktykę. Konflikt małżeński zmienia się w konflikt rodzicielski.
Sztywność: brak umiejętność wprowadzenia zmian. Np. Rodzice nie pozwalają dzieciom „wyjść” z domu gdy nadchodzi na to czas.
Pojawienie się dysfunkcji somatycznych u dziecka najczęściej służy utrzymywaniu homeostazy rodzinnej. Na dziecko to delegowane są funkcje zastępczego zaspokajania potrzeb innych członków rodziny.
W rodzinach tego typu utrzymuje się stałe napięcie.
Badania Minuchina i innych badaczy wykazały najbardziej nasilone cechy dysfunkcjonalności systemu rodzinnego gdzie występowała anoreksja.
Blok rozszerzający: spójność (sztywność) występowała
w rodzinach anorektycznych, a dezorganizacja przypominającą chaotyczność systemu rodzinnego
w rodzinach bulimicznych.
W bulimii 5 faz:
I i II faza: dziecko z objawami choroby będzie wciągane do gry rodziców.
Córka staje się stronniczką matki bądź ulubienicą ojca.
III faza: okres dorastania, córka stwierdza, że matka darzy kogoś większym uczuciem (któreś z rodzeństwa) i wówczas zwraca się do ojca, prowokując go. Jednak bliskość
z ojcem staje się kłopotliwa i utrudnia rozwój indywidualny.
IV: napięcie wzrasta, córka buntuje się przeciw matce
i ogranicza jedzenie, liczy na poparcie ojca, który jednak zwyczajowo unika konfrontacji.
V faza: rodzinna gra toczy się wokół problemu córki, przez co ona ma poczucie kontroli nada sytuacją rodzinną.
Obecnie powątpiewa się czy istnieje specyficzny system rodziny psychosomatycznej. Uzasadnione jednak jest uznanie właściwości powodujące dysfunkcjonalność rodzin, w których pojawiają się osoby cierpiące na zaburzenia somatyczne.
Choroby i dysfunkcje somatyczne jako konsekwencja działania przewlekłego stresu (ujęcie psychofizjologiczne).
Klasyczne badania nad psychofizjologicznymi aspektami stresu w naukach medycznych.
Cannon - podstawowe pojęcia w jego podejściu to homeostaza i reakcja walcz lub uciekaj.
Homeostaza: skoordynowane procesy fizjologiczne, podtrzymujące większość stabilnych stanów organizmu.
Mechanizm chroniący organizm przed zachwianiem homeostazy: stymulacja układu współczulnego w sytuacji zagrożenia, która powoduje uwolnienie katecholamin, głównie adrenaliny i noradrenaliny. Co z kolei wzbudza zmiany w układzie krwionośnym. Następuje również zahamowanie tych układów, których aktywność
w sytuacji zagrożenia obniżyłaby szansę na przetrwanie. Do pewnego momentu ten stan jest adaptacyjny, jednak gdy trwa zbyt długo powoduje zachwianie homeostazy.
Selye korzystał z teorii Cannona w swojej koncepcji stresu.
Stres jest składowym elementem życia człowieka.
2 rodzaje stresu: odczuwany negatywnie dystres oraz eustres, będący reakcją na bodźce pozytywne.
Ogólny zespół adaptacyjny - reakcja organizmu na działanie czynników szkodliwych.
Jego koncepcja jest biologiczna, ale stresory wg atora mają nie tylko biologiczną naturę.
Faza: alarmowa (szok, przeciwszok)- powiększenie aktywność kory nadnerczy, kurczenie się grasicy, śledziony, węzłów chłonnych i innych struktur limfatycznych, pojawienie się krwawiącyh wrzodów na żołądku i górnych partiach jelit. Nie może trwać zbyt długo no inaczej może doprowadzić do śmierci organizmu.
Faza adaptacji - odwrotność pierwszej fazy, kataboliczne procesy zastąpione przez anaboliczne, adrenalina nie jest już wydzielana. Gdy trwa zbyt długo to przechodzi do kolejnej fazy.
Faza wyczerpania. Jeśli dojdzie do wyczerpania, organizm poprzez odpoczynek może odbudować zapasy energii ale nie wróci już do formy sprzed fazy alarmu. Co powoduje choroby i starzenie się.
Należy kojarzyć pojęcie progu stresu (każdy ma inny, zależny od różnic indywidualnych, indywidualnej odporności czy temperamentu).
Współczesne badania psychologiczne nad zdrowotnymi skutkami stresu.
Badania prospektywne o charakterze eksperymentalnym.
Cohen: stres, zwłaszcza przewlekły, zwiększa podatność na infekcje.
Style emocjonalne. Pozytywny mniejsze ryzyko infekcji, negatywny większe.
Integracja społeczna i status społeczno-ekonomiczny związany z większą odpornością na choroby (integracja - im większa tym większa odporność, status se - im niższy tym niższa odporność).
Wyjaśnił wstępnie mechanizm związku stresu
z odpornością - rola pośrednicząca przypada zakłóceniu regulacji produkcji cytokin.
3 kategorie stresorów:
Najsłabsze stresory uciążliwości dnia codziennego. Ale większe ich nasilenie może powodować występowanie problemów zdrowotnych (grypa, ból gardła, głowy
i lędźwiowej części kręgosłupa).
Stresory o średniej sile - koncepcja zmian życiowych w postaci skali. Krytyczny wpływ na wystąpienie choroby ma intensywność wydarzeń
Najsilniejsze stresory - czynniki wywołujące ekstremalny bądź traumatyczny stres. Np. PTSD.
Psychoneuroimmunologia jako współczesna propozycja wyjaśniania zależności psychosomatycznych.
Dowody na to, że stres czy procesy emocjonalne mają ważne konsekwencje immunologiczne.
Psychoneuroimmunologia to dziedzina interdyscyplinarna (w razie wątpliwości przeczytajcie sobie tę nazwę kilkakrotnie:>), gdzie współpracują przedstawiciele nauk biologicznych, medycznych
i społecznych. Jej przedmiotem jest zbadanie
i praktyczne wykorzystanie, w naukach o zdrowiu, wzajemnych zależności, między funkcjonowaniem ośrodkowego układy nerwowego, układów hormonalnego i odpornościowego.
A teraz prawie potocznie: doświadczenia życiowe
i związane z nimi procesy psychiczne mogą poprzez stymulację OUN przekładać się na procesy odpornościowe.
W powiązaniach między wspomnianymi układami, ważną rolę odgrywają neurotransmitery, neurohormony
i immunotransmitery. W badaniach często przywołuje się rolę fagocytów (usuwają antygeny a więc szkodliwe substancje) oraz limfocytów (limfocyty T - są wyspecjalizowane; mogą być pomocnicze, supresorowe
i zabójcze; wysyłają informację innym komórkom by zaatakowały antygen. Limfocyty B - regulują odporność hormonalną, produkują przeciwciała).
NK - natural killers:^^, niszczą komórki zaatakowane wirusem i komórki nowotworowe.
Negatywne doświadczenia pogarszają immunokompetencję człowieka.
Ważne: wzrost immunokompetencji powodują pozytywne doświadczenia emocjonalne i możliwość ujawnienia intymnych treści.
Brak nadzoru immunologicznego - ryzyko chorób nowotworowych.
Stres, napięcie i procesy emocjonalne ogrywają ważna rolę modulującą w funkcjonowaniu układu odpornościowego i w jego interakcjach z OUN i AUN.
A teraz podziwiajcie tabelkę>
Zachowanie - napięcie - emocje |
Wskaźniki funkcjonowania immunologicznego |
Doświadczenia z afektem negatywnym |
|
Żałoba po stracie |
Zmniejszona produkcja limfocytów |
Pesymistyczne nastawienie |
Obniżona reaktywność limfocytów, obniżona efektywność limfocytów T |
Stres akademicki |
Obniżona aktywność komórek NK, limf T, wzrost wrażliwość wirusa opryszczki, więcej immunoglobin A, obniżony poziom wirusa Epsteina-Barr we krwi |
Depresja |
Mniej lim T i komórek NK, zmniejszona liczba i funkcja limfocytów, mniej NK |
Samotność, brak wsparcia społecznego |
Obniżona aktywność NK |
Stres chroniczny |
Mniej lim B, T i komórek NK, wzrost poziomu wirusa Epsteina-Barr we krwi |
Rozwód, separacja, zła jakość związku |
Obniżenie funkcji limf, obniżenie efektywności limf T, wzrost poziomu wirusa Epsteina-Barr we krwi |
Negatywne zachowania w dyskusjach na problemami małżeńskimi |
Obniżona aktywność NK, mniej makrofagów, wzrost poziomu wirusa Epsteina-Barr we krwi, więcej niektórych limf T
|
Nasilona potrzeba dominowania |
Obniżona aktywność NK, mniej limfocytów |
Doświadczenia z afektem pozytywnym |
|
Satysfakcjonujące więzi rodzinne i wsparcie |
Wzrost funkcji limfocytów, wzrost aktywności NK, wzrost odporności na hepatitis B |
Otwarte, bezpieczne rozmowy i ujawnianie traumatycznych doświadczeń |
Wzmożona aktywność limfocytów |
Humor i śmiech |
Więcej immunoglobin A, wzrost liczby i aktywności limfocytów |
Interwencyjne grupy i wsparcie |
Wzrost liczby i aktywności NK, więcej limfocytów, mniej limfocytów T pomocniczych |
Techniki relaksacyjne, hipnoza |
Wzrost liczby i aktywności NK, mniej hormonu stresu we krwi, obniżony poziom wirusa herpes we krwi |
Ćwiczenia fizyczne typu aerobik |
Więcej białych krwinek i endorfin, wzrost liczby i aktywności NK, więcej limfocytów T, ale obniżenie ich efektywności |
Polietiologiczne modele chorób somatycznych.
Rodzaj syntezy opisanych wcześniej podejść.
Są oparte na założeniu, że choroba jest następstwem współdziałania wielu czynników.
Podejście to dominuje we współczesnych naukach
o zdrowiu, jednak nie udało się jak dotąd zaprezentować
w tych modelach roli układu odpornościowego w relacji do innych czynników .
Wzajemny związek osobowości z sytuacją. Rola sytuacji
w kształtowaniu się osobowości jest oczywista. Drugi kierunek polega na tym, że osobowość decyduje o wyborze sytuacji, w których człowiek uczestniczy. Osobowość również wpływa na kształtowanie się subiektywnego obrazu sytuacji, która pośredniczy w oddziaływaniu sytuacji obiektywnej na zachowanie. Z kolei zachowanie zależy bezpośrednio od właściwości osobowości, właściwości biologicznych organizmu, oraz emocji, które pełnią także funkcję regulacyjną.
Zależnie od rodzaju reakcji emocjonalnych i właściwości biologicznych organizmu rozwijają się reakcje fizjologiczne. Powtarzająca się reakcja fizjologiczna, zwłaszcza o dużym nasileniu i długim czasie trwania, z cechami podatności organizmu może spowodować dysfunkcje somatyczne,
a z czasem doprowadzić do choroby. Czynnikiem sprzyjającym powstawaniu choroby mogą być również ryzykowne dla zdrowia formy zachowania. Ważne znacznie maja obecne w środowisku szkodliwe fizyczne czynniki sytuacyjne (np. zanieczyszczenie).
Koniecznie zobaczcie sobie rysunek 11.1 na stronie 194
1