Tolerancja wymiaru - różnica pomiędzy górnym wymiarem granicznym a dolnym.

Dolny i górny wymiar graniczny - wymiar najmniejszy i największy, który nie powinien zostać przekroczony przez wymiar rzeczywisty części poprawnie wykonanej.

Odchyłka - odstępstwo od wymiaru nominalnego.

Górna odchyłka wymiaru - różnica pomiędzy górnym wymiarem granicznym a wymiarem nominalnym.

Dolna odchyłka wymiaru - różnica pomiędzy dolnym wymiarem granicznym a wymiarem nominalnym.

Wymiary zewnętrzne typu wałek

Wymiary wewnętrzne typu otwór

Wymiar rzeczywisty - wymiar zmierzony w obiekcie materialnym, materialnym elemencie maszyny lub urządzenia z określoną dokładnością.

Wymiar nominalny - wymiar przyjęty przez konstruktora na podstawie obliczeń, norm, przepisów lub szacunku.

Dokładność wymiaru określa się przez:

a)podanie tolerancji (pola tolerancji) T i położenia T względem wymiaru nominalnego N

Klasy IT i KL są opracowane w odpowiednich normach, gdyż od klas dokładności zależą środki technologiczne oraz koszty realizacji wymiaru w elemencie.

W praktyce stosuje się klasy: od IT5 do IT6 oraz od KL3 do KL9

Rozróżnia się następujące rodzaje tolerowań:

a)tolerowanie symetryczne - obie odchyłki są jednakowe i różnią się tylko znakiem np. 40±0,1.

Wymiar ten oznacza, że wymiar rzeczywisty może się różnić od wymiaru nominalnego (40mm) o 0,1mm w górę lub w dół, czyli dopuszcza się wymiar od 39,9mm do 40,1mm.

b)tolerowanie asymetryczne - jedna z odchyłek jest równa zero np. 40+0,1.

Wymiar ten oznacza, że wymiar rzeczywisty może się różnić od wymiaru nominalnego (40mm) o 0,1mm tylko w górę, czyli dopuszcza się wymiar od 40mm do 40,1mm (40-0,1 oznacza dopuszczalny wymiar od 39,9mm do 40mm).

c)tolerowanie asymetryczne dwustronne - dwie odchyłki o różnych znakach i wartościach np.
, czyli dopuszcza się wymiar od 39,9mm do 40,2mm,

d)tolerowanie asymetryczne jednostronne - dwie odchyłki o jednakowym znaku, np.
, czyli dopuszcza się wymiar od 40,1mm do 40,2mm.

 Ze względu na sposób zapisu tolerowania wymiaru mogą być: znormalizowane lub swobodne, dobierane według uznania konstruktora.

Tolerowanie normalne można zapisać:

- tolerowanie symbolicznie, określane za pomocą symboli, np. 20H7

- tolerowanie liczbowe, określane za pomocą odchyłek, np.

- tolerowanie liczbowe, określane za pomocą odchyłek, np.

 Ogólna forma oznaczenia w tolerowaniu symbolicznym jest następująca:

gdzie:

20 - wartość wymiaru nominalnego (N)

H - symbol rodzaju tolerancji, określający położenie pola tolerancji względem wymiaru nominalnego,

7 - numer klasy dokładności wykonania, określającej wielkość pola tolerancji.

Przyjmuje się zasadę, że litery z początku alfabetu sytuują pole tolerancji w głąb materiału w stosunku do wymiaru nominalnego (N), a litery z końca alfabetu sytuują pole tolerancji na zewnątrz materiału w stosunku do wymiaru nominalnego (N).

Normy określają 18 klas dokładności wykonania, oznaczanych od IT1 do IT18, przy czym nim niższy numer klasy dokładności wykonania, tym dokładniejsze wykonanie:

- klasy IT1 do IT4 to klasy najdokładniejsze stosowane przy wyrobie narzędzi pomiarowych i urządzeń precyzyjnych,

- IT5 do IT11 to klasy średnio dokładne najczęściej stosowane w budowie maszyn,

- IT12 do IT18 to klasy mało dokładne i wymiary nietolerowane.

Przyjmuje się, w budowie maszyn, że wymiary nietolerowane mają klasę dokładności wykonania IT14.

Tolerowanie normalne - odchyłki dobierane są wg normy.

Tolerowanie swobodne - odchyłki dobierane są wg uznania konstruktora.

Pasowanie wymiaru jest to połączenie dwóch elementów o jednakowej wartości wymiaru nominalnego (wewnętrznego i zewnętrznego) i różnych odchyłkach.

 

Rozróżnia się następujące rodzaje pasowań:

 

Pasowanie luźne (ruchowe) - jest to połączenie, w którym bez względu na rzeczywistą wartość wymiaru wewnętrznego i zewnętrznego (mieszczące się w granicach tolerancji) występuje luz. Elementy pasowane mogą się przemieszczać względem siebie nawet w przypadku największego wymiaru wałka z pola tolerancji i najmniejszego wymiaru otworu w polu tolerancji. Wymiar otworu (wewnętrzny) będzie w każdym wypadku większy od wymiaru wałka (zewnętrznego).

 

Luz minimalny (Lmin) i Luz maksymalny (Lmax) > 0

 

Wcisk minimalny (Wmin) i Wcisk maksymalny (Wmax) < 0

 

Pasowanie mieszane - jest to połączenie, w którym może wystąpić niewielki luz w przypadku minimalnego wymiaru wałka i maksymalnego otworu lub niewielki wcisk (luz ujemny) w przypadku maksymalnego wymiaru wałka i minimalnego otworu.

 

Luz minimalny (Lmin) < 0, Luz maksymalny (Lmax) > 0

 

Wcisk minimalny (Wmin) > 0, Wcisk maksymalny (Wmax) < 0

 

Pasowanie ciasne - jest to połączenie, w którym bez względu na rzeczywistą wartość wymiaru wewnętrznego i zewnętrznego (mieszczące się w granicach tolerancji) występuje wcisk. Elementy pasowane nie mogą się przemieszczać względem siebie nawet w przypadku najmniejszego wymiaru wałka z pola tolerancji i największego wymiaru otworu w polu tolerancji. Wymiar otworu (wewnętrzny) będzie w każdym wypadku mniejszy od wymiaru wałka (zewnętrznego).

 

Luz minimalny (Lmin), Luz maksymalny (Lmax) < 0

 

Wcisk minimalny (Wmin), Wcisk maksymalny (Wmax) > 0

Ogólna forma oznaczenia w pasowaniu jest następująca: gdzie:  20 - wartość wymiaru normalnego (N) H7 - symbol tolerancji wymiaru wewnętrznego (otworu), p6 - symbol tolerancji wymiaru zewnętrznego (wałka),

 

Zasady pasowania wymiarów

Stosowane są dwa sposoby pasowania elementów:   Pasowanie na zasadzie stałego otworu - gdzie wymiar wałka (zewnętrzny) jest dopasowywany do wymiaru otworu (wewnętrznego). W tym wypadku średnicę otworu toleruje się zawsze w głąb materiału, a więc EI=0 (położenie pola tolerancji H), a żądane pasowanie uzyskuje się poprzez dobranie odchyłek dla wałka. np.: 20H7/f6 - pasowanie luźne, 20H7/p6 - pasowanie ciasne.   Zasada ta jest najczęściej stosowana ze względu na łatwiejszą obróbkę powierzchni zewnętrznych (wałków) niż otworów, co umożliwia zmniejszenie ilości użytych narzędzi i sprawdzianów do pomiaru otworów.   Pasowanie na zasadzie stałego wałka - gdzie wymiar otworu (wewnętrzny) jest dopasowywany do wymiaru wałka (zewnętrznego). W tym wypadku średnicę wałka toleruje się zawsze w głąb materiału, es=0 (położenie pola tolerancji h), a żądane pasowanie uzyskuje się poprzez dobranie odchyłek dla otworu. np.: 20F7/h6 - pasowanie luźne, 20S7/h6 - pasowanie ciasne.   Zasadę tą stosuje się np. w przypadku potrzeby osadzenia wielu elementów na jednej średnicy wałka.   Symbole położenia pól tolerancji i odpowiadające im nazwy pasowań wymiarów:   A, a - przestronne, bardzo luźne, B, b - przestronne luźne, C, c - przestronne zwykłe, D, d - obrotowe bardzo luźne, E, e - obrotowe luźne, F, f - obrotowe zwykłe, G, g - obrotowe ciasne, H, h - suwliwe, podstawowe, Js, js - przylgowe symetryczne, J, j - przylgowe, K, k - lekko wciskane, M, m - wciskane, N, n - mocno wciskane, P, p - bardzo lekko wtłaczane, R, r - lekko wtłaczane, S, s - wtłaczane, T, t - mocno wtłaczane, U - ZC, u - zc - bardzo mocno wtłaczany,

---