Modele i cele polityki społecznej

Modele ujmowane mogą być w dwojakim sensie:

1. mogą odnosić się do rzeczywistej polityki prowadzonej w różnych krajach;

2. mogą powstawać w oderwaniu od praktyki stanowiąc pewne konstrukcje logiczne pożądanych czy też możliwych do realizacji strategii polityki społecznej.

Dotychczas, w nauce o polityce społecznej zdecydowanie przeważa pierwsze podejście, chociaż jego rezultatem są klasyfikacje będące bardziej typami idealnymi w ujęciu M. Webera niż typologiami ściśle nawiązującymi do praktyki. Współcześnie funkcjonuje obok siebie co najmniej kilkanaście typologii modeli polityki społecznej, które dzielą istniejące polityki społeczne na dwie, trzy, cztery lub pięć różnych kategorii, zależnie od podejścia danego badacza. Większość z tych typologii obejmuje polityki prowadzone przez państwa kapitalistyczne. Byłe kraje socjalistyczne pozostawały do niedawna poza zakresem zainteresowania autorów tych klasyfikacji.

Trzeba przy tym dodać, że w literaturze przedmiotu tylko wyjątkowo używa się określenia model polityki społecznej. W większości przypadków typologie te dotyczą „welfare state”, przy czym często określenia „welfare state” i polityka społeczna używane są zamiennie. Spośród tych typologii największe zainteresowanie wzbudziły klasyfikacje zaproponowane przez R. Titmussa (1975), N. Furniss i D. Tilton (1977) i G. Esping- Andersena (1990).

R. Titmuss wyróżnia trzy modele politykispołecznej w oparciu o wzajemne relacje między polityką społeczną a gospodarką rynkową: model marginalny lub rezydualny (the residual welfare model), model motywacyjny/służebny bądź wydajnościowy (the industrial achievement-performance model, handmaiden model) i model instytucjonalno-redystrybucyjny (the institutional- redistributive model).

N. Furniss i D. Tilton wyróżniają trzy modele polityki społecznej opierając się na kryterium możliwych form ingerencji państwa kapitalistycznego w wolną grę sił rynkowych: państwo pozytywne (the positive state, the social service state), państwo bezpieczeństwa socjalnego (the social security state) i państwo dobrobytu społecznego (the social welfare state).

W 1990 r. Esping-Andersen zaproponował zamianę określenia "modele" na "reżimy" i modyfikując podział Titmussa wyróżnił trzy reżimy: liberalne (liberal), konserwatywno-korporacyjne (conservative/corporatist) i socjaldemokratyczne (socialdemocratic).

Typologie Titmussa i Esping-Andersena nawiązują bezpośrednio do trzech głównych orientacji ideologicznych współzawodniczących ze sobą w wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych: liberalnej, socjalliberalnej i socjaldemokratycznej. Każdej z tych doktryn odpowiada inny model polityki społecznej. W oparciu o te doktryny oraz o założenia typologii Titmussa i Esping-Andersena można wyróżnić trzy główne modele polityki społecznej, charakterystyczne dla wysoko rozwiniętych państw gospodarki rynkowej.

    Dla skrajnych liberałów i neokonserwatystów najbardziej odpowiedni jest model marginalny (liberalny) zakładający, że naturalnymi kanałami, za pomocą których potrzeby obywateli winny być zaspokajane są: rynek prywatny i rodzina. Państwo powinno ingerować jedynie w ostateczności i tylko w odniesieniu do tych grup, które nie są w stanie same sobie poradzić. W tym modelu przyjmuje się, że zdecydowana większość społeczeństwa jest w stanie zaspokoić swoje potrzeby własnym działaniem przy ewentualnej pomocy rodziny lub organizacji charytatywnych. Dlatego też rozbudowa państwowej polityki społecznej jest nie tylko niepotrzebna, ale także niesie ze sobą negatywne skutki w postaci utraty motywacji do pracy, osłabienia moralności czy ograniczenia wolności indywidualnej. Polityka społeczna oparta na takich założeniach składa się głównie z działań o charakterze selektywnym, a świadczenia społeczne są z reguły fakultatywne, zależne od sytuacji materialnej danej osoby. Jednocześnie państwo stymuluje podmioty prywatne albo pasywnie, albo aktywnie do korzystania z prywatnych systemów świadczeń i usług.
    Z kolei socjalliberałom najbardziej odpowiada model zwany motywacyjnym lub korporacyjnym, niekiedy używa się też określenia społeczna gospodarka rynkowa. Dopuszcza się w nim możliwość o wiele szerszej ingerencji państwa niż w modelu marginalnym. Stawia się jednak wyraźną granicę tej ingerencji: programy społeczne powinny jak najmniej zakłócać mechanizmy funkcjonowania gospodarki rynkowej i w możliwie największym stopniu służyć rozwojowi gospodarczemu. Zakłada się, że potrzeby ludzkie powinny być zaspokajane przede wszystkim zgodnie z kryterium stażu pracy, zasług i wydajności. W konsekwencji najważniejszą cechą systemów polityki społecznej opartych na powyższych założeniach jest silne uzależnienie prawa do pomocy i wysokości świadczeń od statusu danej osoby na rynku pracy. Świadczenia przysługują gł. osobom ubezpieczonym, a same ubezpieczenia są obowiązkowe i mają powszechny charakter podmiotowy i przedmiotowy (tzn. obejmują zasadniczo wszystkich pracujących obywateli i ich rodziny oraz wszystkie typowe zdarzenia losowe, których wystąpienie może powodować utratę dochodu lub pojawienie się nowych potrzeb). Ubezpieczenia prywatne (w przeciwieństwie do poprzedniego modelu) pełnią jedynie marginalną rolę.

    Natomiast socjaldemokraci postulują nadanie polityce społecznej charakteru instytucjonalno-redystrybucyjnego, bez wyznaczania żadnych granic zaangażowania państwa. Zakłada się, że odpowiedzialność za dobrobyt i bezpieczeństwo socjalne każdej jednostki ponosi przede wszystkim społeczeństwo, bowiem ani rodzina, ani rynek prywatny nie są w stanie zagwarantować każdemu zaspokojenia potrzeb na dostatecznym poziomie. Dlatego też w procesie zaspokajania wszystkich ważnych potrzeb mechanizmy rynkowe muszą być zastąpione przez planowe działania państwa. Polityka społeczna winna obejmować wszystkich obywateli - wszyscy są bowiem uprawnieni do godziwego standardu życia; prawo do świadczeń społecznych powinno zatem przysługiwać każdemu, bez dyskryminujących warunków wstępnych. Polityka społeczna powinna zajmować się redystrybucją dochodów i gwarantować dostęp do świadczeń i usług oparty na kryterium potrzeb, niezależnie od funkcjonowania rynku i wkładu własnego jednostki.

Według T. Szumlicza wyróżnić można następujące modele polityki społecznej

1. Ratownictwa, interwencji społecznej - w modelu tym polityka społeczna koncentruje się na usuwaniu negatywnych zjawisk i rozładowania napięć społecznych - kategoria - luka socjalna, niezaspokojenie podstawowych potrzeb.

2. Antycypacji społecznej - dominują działania uprzedzające pojawienie się sytuacji negatywnych (głównie ubezpieczenia społeczne, świadczenia zaopatrzeniowe i opiekuńcze) - kategoria - ryzyka socjalne.

Ryzyko socjalne - pojęcie charakterystyczne dla ubezpieczeń. Dla samej jednostki ryzyko nieokreślone, ale w dużej skali możliwe do określenia. Dlatego powstają fundusze na ewentualne ryzyko socjalne (dysponują środkami zbieranymi w postaci składek).

3. Dystrybucji społecznej - kształtuje się dostęp do dóbr i usług z uwzględnieniem preferencji społecznych - kategoria - konsumpcja społeczna. Charakterystyczny jest dla polityki koncentrującej się na produkcji usług socjalnych.

4. Integracji społecznej - jest tu świadome kierowanie, utrwalanie czynników integrujących, jak i eliminowanie bądź neutralizowanie czynników dezintegrujących wybrane społeczności - kategoria - struktura społeczna.

Zwraca uwagę na procesy marginalizacji, wykluczenia społecznego. Polityka społeczna ma ich przywrócić do społeczeństwa oraz zapobiegać wykluczeniu.

Kolejne modele polityki społecznej to:

1. Model środowiskowy - polityka społeczne jest uzależniona od środowiska (od struktury środowiska) i gospodarki tego środowiska.

2. Model polityczny - o lokalnej polityce społecznej decyduje lokalna władza. Polityka zależy do tego, kto rządzi.

3. Model inkrementalny (stopniowych zmian, przyrostowy) - zasadnicze znaczenie w kształtowaniu polityki mają nie politycy, ale fachowcy (urzędnicy danych urzędów). Niemożliwe są szybkie zmiany polityki społecznej, bo jest określona przez normy finansowe, które często narzucane są z góry.

 

<decentralizacja>

G Pn L (środowiska lokalne)

<globalizacja> <państwo

narodowe> R (środowiska regionalne)

 

Państwa narodowe tracą na rzecz globalizacji i środowisk lokalnych czy regionalnych. Państwo jednak często przekazuje kompetencje i zadania to jest tzw. „decentralizacja trudności i konfliktów”. Dla przykładu „polityka decentralizacyjna prowadzona w naszym kraju wskazuje na gminę, jako głównego organizatora przemian w zakresie ochrony zdrowia.”

Cele polityki społecznej:

- bezpieczeństwo socjalne, które obejmuje zapewnienie dochodów i usług w sytuacji wystąpienia ryzyka socjalnego (choroba, inwalidztwo, starość, śmierć, bezrobocie),

- inwestycje w człowieka - tworzenie równych szans rozwoju ludzi, kształcenie młodego pokolenia (są czynnikiem rozwoju ekonomicznego sprawiając, że wartości socjalne uzależnione są od polityki gospodarczej),

- pokój społeczny - jest podstawą stabilizacji życiowej ludzi, współpracy w osiąganiu celów, tolerancji różnic między ludźmi. Wartość pokoju społecznego rośnie wraz z osiąganiem dobrobytu i stabilizacji politycznej,

- życie rodzinne - akcentowanie życia rodzinnego oznacza powrót do wartości związków między ludźmi i poczucia bezpieczeństwa na podstawie więzi emocjonalnych i uczuciowych. Wychowanie przyszłych generacji wymaga wsparcia rodzin nie tylko ubogich i nie tylko materialnego ze strony osób i instytucji.

A więc polityka społeczna skupia się na wyrównywaniu warunków życia i pracy ludności, przez co wyrównuje nierówności społeczne. Zapewnia również równość w korzystaniu z praw obywatelskich i kształtuje stosunki społeczne. Zajmuje się także planowaniem społecznym i profilaktyką społeczną.

Profilaktykę społeczną można określić jako system metod i środków mających na celu usuwanie przyczyn ujemnych zjawisk społecznych i stwarzanie warunków prawidłowego funkcjonowania i rozwoju jednostek oraz grup społecznych. Z kolei planowanie społeczne to działania skoncentrowane na rozwiązywaniu konkretnych problemów społecznych, np. walka z ubóstwem, bezdomnością, przestępczością, analfabetyzmem. Podstawową strategią działania jest planowanie społeczne oparte na dokładnym rozpoznaniu, realizowane głównie przez profesjonalne służby społeczne.

Bibliografia:

• J. Auleytner (red) Nauka o polityce społecznej. Warszawa 1990r.

• Polityka społeczna globalna i lokalna, praca pod red. Adama Kurzynowskiego, Instytut Gospodarstwa Społecznego SGH, Warszawa 1999r.

• Praca i polityka społeczna w perspektywie XXI wieku, praca zbiorowa pod red. Hanny Czerniewskiej, Barbary Stachurskiej- Marcińczak, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1998 r.

• Golinowska S. Polityka społeczna. Koncepcje - instytucje - koszty, Poltext, Warszawa 2000r.

Katalog stron internetowych

J. Auleytner (red) Nauka o polityce społecznej. Warszawa 1990.

Katalog stron internetowych

Polityka społeczna globalna i lokalna, praca pod red. Adama Kurzynowskiego, Instytut Gospodarstwa Społecznego SGH, Warszawa 1999r. s. 216

---