Doskonalenie sprawności manualnej i grafomotorycznej u uczniów
Trudnoci w uczeniu się uwarunkowane opóźnieniem i zaburzeniem rozwoju ruchowego.
Ogólna charakterystyka zajęć manualnych.
Klasyfikacja ćwiczeń doskonalących sprawnoć manualną i grafomotoryczną u uczniów.
Omówienie przykładowych ćwiczeń.
Krótka charakterystyka ćwiczeń grafomotorycznych zalecanych przez H. Tyrnichową.
1. TRUDNOCI W UCZENIU SIĘ UWARUNKOWANE OPÓNIENIEM I ZABURZENIEM ROZWOJU RUCHOWEGO
Odzwierciedlenie w wiadomoci dotyku, ucisku, bólu, temperatury oraz położenia ruchomych części ciała (rąk, nóg, narządów mowy, skrętów tułowia, szyi itd.) jest funkcjš analizatorów znajdują się na skórze człowieka oraz w mięśniach, cięgnach i stawach.
Pod wpływem bodźców w postaci ucisków, ciągnienia, temperatury receptory odbierajš impulsy i poprzez drogi nerwowe doprowadzajšce przekazujš je do kory mózgowej. W mózgu następuje skomplikowany proces analizy i syntezy tych bodców i uwiadomienie tego, co dzieje się z naszym ciałem. Dzięki nerwowym drogom odprowadzajšcym zachodzš reakcje wykonawcze w postaci dowolnych i celowych czynnoci.
Wrażenia kinestetyczno-ruchowe powstajš jednoczenie z wrażeniami dotykowymi i wzrokowymi. Możliwoć wykonania czynnoci pisania jest zależna od prawidłowej współpracy analizatora ruchu, dotyku i wzroku. Rozwój tej koordynacji odbywa się od najwczeniejszych lat życia dziecka i jest rezultatem współdziałania czynników biologicznych oraz rodowiskowo-społecznych. Dzieci 6-, 7-letnie prawidłowo rozwinięte osišgajš taki poziom dojrzałoci ruchowej, który umożliwia im podjęcie nauki w klasie pierwszej, a w tym nauki pisania. Jest jednak grupa dzieci, która nie osišgnęła odpowiedniego poziomu pod względem sprawnoci ruchowej. Dotyczyć to może całego aparatu ruchowego względnie niektórych jego fragmentów. Z punktu widzenia nauki pisania najbardziej niekorzystne jest zaburzenie rozwoju sprawnoci ršk (zaburzenie sprawnoci manualnej). Najgroniejsze zaburzenia ruchowe, które niemal całkowicie uniemożliwiajš naukę pisania, występujš przy poważnych zmianach okolic ruchowych mózgu, spowodowanych najczęciej mózgowym porażeniem dziecięcym. Przypadki te zdarzajš się jednak rzadko. Częciej natomiast w szkole spotyka się dzieci z fragmentarycznie obniżonš sprawnociš ruchowš.
Najczęstsze objawy zaburzeń rozwoju kinestetyczno-ruchowego:
Obniżenie precyzji i szybkoci ruchów docelowych. Dzieci z tym zaburzeniem piszš wolno i brzydko. Litery sš nierówne, zbyt małe lub zbyt duże, wykraczajš lub nie dochodzš do linii (tzw. pismo dysgraficzne). W cięższych przypadkach dziecko może mieć trudnoci z narysowaniem rombu, kwadratu, a nawet krzyżyka, kółka czy laseczki.
Współruchy (synkinezje), czyli dodatkowe ruchy, niepotrzebne z punktu widzenia celu i efektu wykonywanej czynnoci, na przykład dziecko przy pisaniu pomaga sobie ruchami nóg, tułowia, szyi czy języka.
Wadliwa regulacja napięcia mięniowego (tonusu), powodujšca, że dziecko zbyt mocno lub zbyt słabo naciska pióro, ołówek czy długopis, w konsekwencji czego powstajš nierówne linie, łuki i kšty liter. Niekiedy nacisk jest tak silny, że dziecko rozrywa kartkę zeszytu, w którym pisze. Często dochodzi do łamania przyrzšdów do pisania i niszczenia zeszytów.
Dziecko nie jest w stanie poprawić pisma bez odpowiednich ćwiczeń terapeutycznych likwidujšcych zakłócenia rozwoju ruchowego. Ponaglanie dziecka, omieszanie i karanie powoduje efekt odwrotny do zamierzonego wzrost napięcia emocjonalnego wpływa na wzrost napięcia mięniowego, skutkiem tego wyniki pracy sš coraz gorsze. Konsekwencje takiego postępowania to: zniechęcenie dziecka do pracy, unikanie znienawidzonych zajęć, a często także pojawienie się reakcji nerwicowych i negatywnych postaw emocjonalnych.
Ważnym elementem w rozwoju ruchowym dziecka jest prawidłowy przebieg procesu lateralizacji. Istota tego procesu polega na ustalaniu się funkcjonalnej dominacji w obrębie parzycie występujšcych narzšdów ruchu. Proces lateralizacji jest zwišzany z względnš przewagš rozwoju obu półkul mózgowych. Funkcjonalna przewaga jednej półkuli mózgowej nad drugš ma swoje uzasadnienie w rozwoju filogenetycznym człowieka, kształtuje się natomiast w rozwoju osobniczym (ontogenetycznym). Wišże się z tym czynnociowa prawo- i leworęcznoć, czyli dominacja w zakresie sprawnoci jednych narzšdów nad drugimi.
Rozwój lateralizacji zależy także od oddziaływań rodowiska, które w sposób zamierzony i niezamierzony wpływa na kształtowanie się przewagi stronnej dziecka. Proces ten u większoci dzieci zostaje zakończony między 7 a 10 rokiem życia.
Większoć ludzi jest zdominowana prawostronnie, majš oni sprawniejsze prawe oko, prawš rękę i prawš nogę. Pewien odsetek jest zlateralizowany po stronie lewej. Jednostki wyranie prawostronnie lub lewostronnie wykazujš lateralizację jednorodnš. Zdarzajš się jednak przypadki lateralizacji niejednorodnej, zwanej skrzyżowanš, uznanej w sytuacji szkolnej za niekorzystnš. Drugim rodzajem niekorzystnej lateralizacji jest lateralizacja nieustalona (brak dominacji). Lateralizacja skrzyżowana może przybierać różne kombinacje:
lewoocznoć praworęcznoć lewonożnoć,
prawoocznoć leworęcznoć prawonożnoć itp.
Szczególnie negatywny wpływ na naukę szkolnš dziecka ma skrzyżowanie lateralizacji w zakresie oka i ręki, ponieważ utrudnia kształtowanie się koordynacji wzrokowo-manualnej. Lateralizacja nieustalona manifestuje się obniżeniem sprawnoci w zakresie obu ršk, powoduje opónienia w rozwoju orientacji przestrzennej oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej, których przejawy sš podobne jak przy zaburzonym kierunkowym spostrzeganiu. Zaburzenia lateralizacji, zwłaszcza w połšczeniu z innymi rodzajami zaburzeń, mogš być przyczynš niepowodzeń szkolnych dziecka.
 W czytaniu i pisaniu występujš symptomy zaburzeń orientacji kierunkowej, jak mylenie liter i cyfr o podobnym kształcie, a innym ułożeniu w przestrzeni: b-d, b-p, d-g, n-u, 9-6 itp., a także odwracanie kształtów liter i cyfr. Zjawisko to nazywamy INWERSJĽ STATYCZNĽ. Występuje ona głównie podczas czynnoci pisania (zaburzone odtwarzanie kształtów liter), oraz w czytaniu (błędne rozpoznawanie liter asymetrycznych). Oprócz inwersji statycznej w czytaniu i pisaniu występuje INWERSJA DYNAMICZNA, która polega na przestawianiu kolejnoci liter i cyfr, np.: kot-tok, sok-kos, 12-21 itp.; przestawianiu liter w dwuznakach: sz-zs, zmianie kolejnoci sylab w wyrazach: mata-tama lub zmianie kolejnoci całych wyrazów. Połšczenie obu zjawisk (inwersji statycznej i dynamicznej) powoduje w szczególnych przypadkach pismo lustrzane, które polega na odwróceniu zarówno kształtu, kolejnoci, jak i kierunku krelenia liter (od strony prawej ku lewej).
Najczęciej jednak u dzieci z zaburzonš koordynacjš wzrokowo-manualnš spotykana jest pisownia, w której występujš odwrócone lustrzanie pojedyncze litery, zmiany kolejnoci liter w sylabach i sylab w wyrazach obok poprawnie napisanych wyrazów. Niezliczona iloć skreleń i poprawek wiadczy o refleksji i kontroli wzrokowej, nie zawsze skutecznej. Trudnociom tym towarzyszy zwykle obniżony poziom graficzny pisma. Jeli nawet sprawnoć manualna jest w normie, koncentracja na prawidłowoci zapisu nie pozwala dziecku skupić się na estetyce pisma.
Trudnoci tego typu występujš niekiedy w wieku przedszkolnym lub na poczštku nauki pisania u dzieci z niewielkimi opónieniami rozwoju, lecz ustępujš szybko pod wpływem oddziaływań pedagogicznych. Jeli jednak utrzymujš się przez dłuższy czas i nie poddajš się zabiegom terapeutycznym, należy je traktować jako patologię.
Lateralizacja lewostronna jednorodna jest nieco korzystniejsza przy uczeniu się pisania i czytania, ale nastręcza trudnoci natury technicznej, zwišzanej z koniecznociš pisania lewš rękš od strony lewej ku prawej. Jest to pozycja niewygodna, męczšca, zwłaszcza, że większoć dzieci leworęcznych ma nieprawidłowo ułożonš rękę wygiętš w nadgarstku. Należy od poczštku zwrócić uwagę na prawidłowe ułożenie ręki dziecka leworęcznego tzn. tak, ażeby przedramię, dłoń i narzędzie piszšce znajdowały się w jednej linii, poniżej linii pisma.
Dziecko leworęczne może być narażone na konflikty emocjonalne, czuć się gorsze od praworęcznego kolegi. Jego leworęcznoć nie zawsze jest akceptowana przez otoczenie. Powstaje wówczas problem przestawiania dziecka na prawš rękę. Takie działania prowadzš do powstawania poważnych zaburzeń emocjonalnych dziecka, nawet nerwic. Ingerencja rodziców polegajšca na przestawianiu ręki lewej na prawš może być przyczynš nocnego moczenia się dziecka, jškania itp.
2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ZAJĘĆ MANUALNYCH
Zajęcia manualne przeznaczone sš przede wszystkim dla dzieci o słabej sprawnoci manualnej. Celem ćwiczeń jest takie poprawienie tej sprawnoci, by dziecko mogło dostatecznie radzić sobie w czynnociach wymagajšcych wykonywania drobnych, precyzyjnych ruchów ręki. Głównie, by dziecko mogło pisać dostatecznie szybko i czytelnie.
Ćwiczenia graficzne wprowadzajšce do pisania przewidziane sš nie tylko dla dzieci z zaburzeniami manualnymi, ale także dla dzieci dyslektycznych nie majšcych tych zaburzeń, ale piszšcych w sposób nie sprzyjajšcy osišgnięciu szybkiego tempa i utrwaleniu poprawnej pisowni.
Poprawienie sprawnoci manualnej jest możliwe tylko poprzez wykonywanie różnorodnych zajęć ręcznych, zwłaszcza rysunków. Zajęcia takie prowadzone w okresie poprzedzajšcym naukę mogš wpłynšć na znacznš poprawę sprawnoci dziecka i zapewnić mu lepszy start w szkole. Najczęciej jednak dzieci z zaburzeniami manualnymi rysujš bardzo mało i niechętnie. Najlepiej zaczynać zajęcia od lepienia plasteliny i malowania. Bardzo ważne jest, aby pierwsze prace były dla dziecka doć łatwe do wykonania.
Usprawniajšc rękę dziecka przechodzimy od zadań łatwych, prostych, do coraz trudniejszych, wymagajšcych wykonywania coraz drobniejszych, precyzyjnych ruchów.
W pierwszym okresie zajęć należy prowadzić również ćwiczenia zmniejszajšce napięcie mięniowe, rozluniajšce mięnie. Muszš to być ćwiczenia, w których dziecko wykonuje duże ruchy całš rękš. W tym okresie ćwiczymy najpierw proste ruchy poziome i pionowe oraz ruchy okrężne. Następnie przechodzimy do ćwiczenia bardziej złożonych ruchów, postępujšcych od lewej do prawej strony. W ćwiczeniach tych dziecko powinno osišgnšć płynnoć ruchów.
Równolegle z ćwiczeniami rozluniajšcymi i ćwiczeniami płynnoci ruchów prowadzimy zajęcia usprawniajšce palce i przygotowujšce dziecko do wykonywania czynnoci wymagajšcych większej precyzji. Od poczštku zajęć zwracamy uwagę na to, by dziecko wykonywało ruchy w kierunku zgodnym z kierunkiem pisania. Wyrabiamy w ten sposób tendencję do kierunku ruchu od lewej do prawej, a przy kreleniu form okršgłych do kierunku przeciwnego niż ruch wskazówek zegara. Ten kierunek ruchu i płynnoci ruchów ćwiczymy szczególnie we wszystkich zajęciach graficznych, które przygotowujš dziecko do pisania.
Ćwiczenia manualne przeznaczone sš również dla dzieci leworęcznych lub oburęcznych. W pierwszym etapie przeprowadza się tzw. ćwiczenia próbne, w czasie których obserwuje się, którš rękš dziecko wykonuje poszczególne ćwiczenia. Dzieci leworęczne należy przyzwyczajać do prawidłowej pozycji ręki przy pisaniu. Dzieci te majš tendencję do ustawiania dłoni nad liniš pisania.
Zajęcia poprawiajšce sprawnoć ršk powinny być prowadzone systematycznie, równolegle z zajęciami usprawniajšcymi analizę i syntezę wzrokowš i słuchowš. Ćwiczenia poprawiajšce grafikę pisma prowadzimy równolegle z ćwiczeniami czytania, jeli dziecko ma trudnoci również w tym zakresie.
Zajęcia manualne wskazane sš również wtedy, gdy dziecko ma dostatecznš sprawnoć ršk. Odgrywajš one rolę zajęć relaksacyjnych, uspokajajšcych i ćwiczšcych koncentrację uwagi.
3. KLASYFIKACJA ĆWICZEŃ DOSKONALĽCYCH SPRAWNOĆ MANUALNĽ I GRAFOMOTORYCZNĽ U UCZNIÓW
Ćwiczenia te stanowiš bardzo ważny etap przy przygotowaniu dziecka do nauki pisania. Ich celem jest usprawnienie motoryki ršk oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej, poczynajšc od dużych ruchów ramienia i przedramienia, kończšc na drobnych, precyzyjnych ruchach nadgarstka, dłoni i palców. W zależnoci od stopnia obniżenia sprawnoci manualnej można stosować kolejno ćwiczenia rozmachowe, manualne i graficzne. Ćwiczenia graficzne, jako bezporednio poprzedzajšce naukę pisania, usprawniajš drobne, pisarskie ruchy ręki. Praktyka wykazuje, że dobre rezultaty daje prowadzenie ćwiczeń graficznych również w okresie właciwej nauki pisania, poprzedzajšc nimi każdorazowo ćwiczenia w pisaniu.
Ćwiczenia sprawnoci manualnej spełniajš także inne cele: usprawniajš analizę i syntezę wzrokowš, koordynację wzrokowo-ruchowš, orientację kierunkowš i orientację przestrzennš. Ćwiczš koncentrację uwagi oraz eliminujš nadmierne pobudzenie ruchowe. Ponieważ wiele dzieci dyslektycznych oprócz zaburzeń funkcji poznawczych wykazuje również zaburzenia emocjonalne i dynamiki procesów nerwowych, wskazane jest prowadzenie zajęć manualnych z ćwiczeniami w czytaniu i pisaniu. Przeplatanie ćwiczeń analizy i syntezy wzrokowej oraz słuchowej ćwiczeniami sprawnoci manualnej jest konieczne ze względu na zwiększonš męczliwoć dzieci przy wykonywaniu czynnoci, w których uczestniczš zaburzone funkcje. Poza tym poprzez swojš atrakcyjnš formę zajęcia manualne dodatkowo podnoszš motywację dziecka do pracy i pozytywne nastawienie do zajęć.
Do ćwiczeń sprawnoci manualnej należš:
ćwiczenia rozmachowe rozlunianie napięcia mięni ramienia i przedramienia według T. Gšskowskiej i Z. Stępkowskiej:
zamalowywanie farbami dużych płaszczyzn (kartony, gazety, arkusze szarego papieru) dużym pędzlem ruchami pionowymi lub poziomymi z zachowaniem kierunku od lewej do prawej, z góry na dół,
zamalowywanie dużej powierzchni ograniczonej konturem (dużych konturowych rysunków),
pogrubianie konturów dużych form geometrycznych i dużych rysunków,
malowanie dużych form kolistych z zachowaniem kierunku pisania owali liter (odwrotnie do ruchu wskazówek zegara, zaczynajšc od miejsca cyfry 2 na tarczy zegarowej) płynnym, cišgłym ruchem,
malowanie dużych form falistych i szlaków.
Ćwiczenia manualne usprawniajšce małe ruchy ręki: dłoni, nadgarstka i palców:
montowanie konstrukcji z gotowych elementów (klocków, kršżków itp.),
układanki płaskie (obrazkowe, geometryczne), klockowe, wtyczkowe z zachowaniem stopniowania trudnoci: na wzorze, według wzoru i bez wzoru (z pamięci lub z domysłu),
modelowanie (plastelina, modelina i inne tworzywa), zaczynajšc od prostych form, jak kulki lub wałeczki, do coraz bardziej złożonych, wymagajšcych łšczenia różnych elementów,
nawlekanie koralików, przewlekanie sznurków przez otworki w tekturkach,
zwijanie sznureczka, wężyka igelitowego według wzoru, np. spirali, kwadratu itp.,
wycinanie z papieru z uwzględnieniem stopnia trudnoci: cięcie po linii prostej, falistej, wycinanie form geometrycznych i konturowych rysunków,
wycinanki naklejanki z papieru, materiału, włóczki itp.,
wydzieranki naklejanki,
szycie ciegiem fastrygowym przewlekanie igły z nitkš przez otworki w tekturze,
łamanki papierowe (łódeczki, samoloty, czapki itp.),
ćwiczenia sprawnych ruchów palców i rozluniajšce napięcie mięniowe, np. naladowanie gry na pianinie, pisanie na maszynie, odtwarzanie rytmu deszczu, strzšsanie wody z palców, wytrzepywanie piasku z rękawa itp.,
stemplowanie (stempelki konturowe zwierzšt, kwiatów, samochodów itp.), tworzenie za pomocš stempli kompozycji z figur geometrycznych (stemple Janiny Magnuskiej).
Ćwiczenia graficzne usprawniajšce drobne ruchy ręki ułożonej w pozycji jak przy pisaniu:
pogrubianie konturów, czyli wodzenie po wzorze figur geometrycznych, prostych szlaczków (wysokoci 3-4 cm), konturów obrazków,
rysowanie wzorów po ladzie kropkowym lub kreskowym,
rysowanie za pomocš szablonów figur geometrycznych i nieskomplikowanych przedmiotów, według stopnia trudnoci: szablony wewnętrzne (wycięty otwór w tekturce lub tworzywie) i szablony zewnętrzne (wycięty kształt do obrysowania),
kopiowanie rysunków przez kalkę technicznš (także rysowanie na matowym szkle i na folii),
zamalowywanie kredkami małych przestrzeni (konturów geometrycznych, konturów stempelków, obrazków z ksišżeczek do malowania),
kreskowanie wypełnianie konturów kolorem za pomocš równoległych kresek poziomych lub pionowych (z zachowaniem kierunków od lewej do prawej i od góry do dołu),
rysowanie szlaczków literopodobnych w liniaturze, w zmniejszajšcym się stopniowo wymiarze aż do liniatury zeszytu, według stopnia trudnoci: wodzenie po wzorze, kończenie rozpoczętego wzoru i odwzorowywanie,
odtwarzanie układów linearnych z elementów powtarzajšcych się cyklicznie, różnišcych się kształtem lub kolorem (np. kwadrat, kółko, trójkšt, białe kółko, czerwone kółko, niebieskie kółko itp.) w liniaturze, zgodnie z kierunkiem pisania,
rysowanie szlaczków obrazkowych (układów linearnych) w liniaturze, zgodnie z kierunkiem pisania,
rysunki dowolne kredkami wiecowymi lub ołówkowymi.
W miarę potrzeby można także zastosować ćwiczenia w rozpoznawaniu liniatury w powiększonym formacie i na kartkach z zeszytu (krelenie ciemniejszym kolorem grubszych linii, zamalowywanie przestrzeni między nimi, wpisywanie szlaczków, rysowanie lub wklejanie elementów geometrycznych i rysunkowych, wklejanie kolorowych pasków papieru).
4. OMÓWIENIE PRZYKŁADOWYCH ĆWICZEŃ
Malowanie. Rozlunianie napięcia mięniowego ršk.
Celem tych zajęć jest ćwiczenie wykonywania dużych rozmachowych ruchów rękš, zmniejszajšcych napięcie mięniowe oraz ćwiczenie płynnoci ruchów okrężnych i postępujšcych od strony lewej do prawej.
Do malowania używamy długiego, grubego pędzla miękkiego lub szczecinowego (jak do kleju). Dla swobodnego posługiwania się takim pędzlem trzeba trzymać go za górnš częć trzonka lub przynajmniej w połowie jego długoci. Przy malowaniu ręka nie może opierać się o stół.
Do malowania najlepiej jest używać farb klejowych. Pokrywanie powierzchni tymi farbami jest łatwiejsze niż farbami akwarelowymi. Farby te nie rozlewajš się, łatwiej więc rozprowadzić je równomiernie po całej powierzchni i łatwiej zachować czyste granice między dwiema sšsiednimi barwami. Poza tym można łatwo poprawić nieudany malunek nakładajšc nowš warstwę farby po wyschnięciu poprzedniej, bo sš to farby kryjšce.
Do niektórych ćwiczeń można zamiast farb używać kolorowych tuszów. Najdogodniej jest używać do każdego przygotowanego koloru farby (lub tuszu) innego pędzla.
Ćwiczenie 1
Wypełnianie kolorem całej powierzchni papieru.
Malowanie powierzchni całego arkusza powinno się wykonywać dużymi zamachowymi ruchami pionowymi lub poziomymi. Przy malowaniu ruchami pionowymi zwracamy uwagę na to, by dziecko zaczynało od lewej krawędzi arkusza i stopniowo wypełniało całš powierzchnię aż do prawej krawędzi. Przy malowaniu ruchami poziomymi malowanie zaczyna się od góry i stopniowo przechodzi się do dolnej częci arkusza.
Malowane arkusze nie powinny być większe od formatu A4. Dobrze jest też wprowadzać format bardziej wydłużony, np. arkusz A4 przecięty wzdłuż na połowę.
W poczštkowych ćwiczeniach wskazane jest stosowanie mniejszych arkuszy. Arkusz może być wypełniony jednym kolorem lub też może być malowany w różnokolorowe pasy, albo tez stopniowo jeden kolor może przechodzić w inny.
Pomalowane arkusze można wykorzystać w różny sposób:
pomalowane przez dzieci różnokolorowe pasy papieru można przypinać do listwy umocowanej na cianie i w ten sposób tworzyć barwny szlak,
zamalowane arkusze po wysuszeniu mogš stanowić tło, na którym dzieci naklejajš wycięte z pism obrazki lub różnorodne wycinanki, albo tworzš kompozycję z drobnych cinków kolorowych papierów czy kolorowych szmatek lub też z pęczków waty,
na wieżo zamalowanym arkuszu można wykonywać rysunki cierajšce farbę patykiem lub pęczkiem waty, albo po prostu suchym palcem.
Ćwiczenie 2
Malowanie form kolistych
Zajęcia te majš na celu ćwiczenie płynnego okrężnego ruchu o kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Kierunek ten umożliwia tworzenie połšczonych szeregów form kolistych od lewej strony do prawej zgodnie z kierunkiem pisania.
Malowanie koła powinno rozpoczšć się z prawej strony powyżej połowy wysokoci w punkcie odpowiadajšcym położeniu cyfry 2 na tarczy zegara.
W ten sposób rozpoczynamy też pisanie niektórych liter: c, a, d, g, staramy się więc wyrobić u dziecka nawyk takiego rozpoczynania rysunku koła.
W poczštkowych ćwiczeniach stawiamy przed dzieckiem zadanie malowania dużych (o rednicy 12-20 cm), okršgłych plam barwnych dowolnej wielkoci. Dziecko maluje wykonujšc wielokrotnie okrężny zamachowy ruch całš rękš, aż powstanie dostatecznie regularna barwna plama. Zestawiajšc na jednym arkuszu różnokolorowe plamy można tworzyć barwne kompozycje. Może to być też malowanie kolorowych balonów lub kwiatów o okrężnych płatkach.
W dalszych ćwiczeniach stawiamy zadania, które wymagajš od dziecka, by bardziej kontrolowało ruchy ręki. Będzie to np. malowanie kolorowych kół położonych współrodkowo lub malowanie spirali.
Ćwiczenie 3
Malowanie form falistych
W ćwiczeniu tym stawiamy przed dziećmi zadanie tworzenia szlaku z połšczonych form kolistych i łukowatych. Wyrabiamy tu płynny ruch ręki postępujšcy od lewej strony do prawej. Szlak może mieć różne formy:
mogš to być połšczone łuki otwarte u góry lub u dołu ČČČČČČ ÇÇÇÇÇÇ,
może też być podobny do sinusoidy
może to być łańcuch połšczonych kształtów podobnych do e lub o
Dziecko powinno malować po kilka elementów szlaku jednym cišgłym ruchem ręki bez odrywania pędzla od papieru. Stopniowo liczba elementów wykonywanych cišgłym ruchem powinna się zwiększać.
Malowanie takich szlaków najlepiej jest wykonywać na podłużnych pasach papieru o szerokoci 15 cm. Można też tworzyć barwne kompozycje z różnokolorowych szlaków malowanych jeden pod drugim. Można też zaznaczyć ołówkiem poziome linie w odstępach 10-15 cm, aby ułatwić dziecku utrzymanie poziomego położenia szlaków. Poczštkowo poszczególne elementy szlaku mogš jeszcze nie mieć dostatecznie kształtnej formy i mogš być różnej wielkoci. Najważniejsze jest, by dziecko wykonywało szlak swobodnym, cišgłym ruchem. Stopniowo zwracamy uwagę również na to, by ruch ten był coraz bardziej regularny.
Ćwiczenie 4
Malowanie dużych konturowych rysunków
Wypełnianie kolorami konturowych rysunków wymaga większej kontroli wykonywanych ruchów niż w poprzednich ćwiczeniach. W tym ćwiczeniu dziecko również wykonuje proste, okrężne lub faliste linie zamalowujšc wyznaczone płaszczyzny, ale wielkoć tych linii, a więc i wielkoć ruchów, musi być dopasowana do wymiarów powierzchni ograniczonej liniami konturu.
Rysunki muszš jeszcze być doć duże, by dziecko nie musiało wykonywać drobnych ruchów. Można je rysować na dużych arkuszach papieru szarego lub kartonu. Kontury rysunków można zaznaczyć ołówkiem lub grubš liniš malowanš pędzlem.
Rysunki konturowe mogš przedstawiać dowolne, rozłożone na powierzchni arkusza figury geometryczne, które dzieci odrysowujš od gotowych szablonów. Mogš to też być schematyczne rysunki przedmiotów i zwierzšt, konstruowane z prostych form geometrycznych.
Usprawnianie końców palców
Dzieci o słabej sprawnoci manualnej majš duże trudnoci z prawidłowym trzymaniem ołówka lub długopisu (pióra). Zbyt duże napięcie mięni powoduje usztywnienie palców utrudniajšcych prawidłowe uchwycenie ołówka. Bywa też, że napięcie mięni jest zbyt słabe, palce sš wiotkie, trzymajš ołówek zbyt lekko i łatwo go wypuszczajš.
Dla poprawienia tej sprawnoci palców dajemy dziecku zadania, w których pewne czynnoci muszš być wykonywane palcami. Poczštkowo jednak muszš to być czynnoci proste, łatwe, potem stopniowo coraz trudniejsze. Najpierw więc stosujemy ćwiczenia, w których dziecko wykonuje ruchy palcami nie trzymajšc w nich żadnego przedmiotu. Potem ćwiczy sam chwyt pęsetkowy, a wreszcie trzymajšc przedmiot w palcach wykonuje coraz bardziej precyzyjne ruchy.
Ćwiczenie 1
Stukanie czubkami palców
Ćwiczenie to może przyjšć formę zabawy w grę na fortepianie lub zabawy w deszcz albo w udawanie kroczšcego owada. Może to być swobodne stukanie w stół wszystkimi palcami obu ršk (gra na fortepianie), albo też można stukać w rytm jakiej melodii, można stukać dwoma palcami obu ršk lub też wszystkimi palcami.
Przy zabawie w deszcz najpierw dzieci bardzo wolno stukajš na przemian palcem wskazujšcym jednej i drugiej ręki. Potem w stukaniu biorš udział po dwa palce każdej ręki, wreszcie wszystkie. Stopniowo rytm stukania przyspiesza się.
Naladowanie kroczšcego owada wykonujemy następujšco: uderzamy w stół czubkiem kciuka opierajšc na nim całš dłoń uniesionš do góry. Następnie z kciuka przenosimy cały ciężar dłoni na palec wskazujšcy, a potem rodkowy. Teraz przy palcu rodkowym opartym czubkiem o stół stawiamy kciuk i znów opieramy całš rękę tylko na kciuku, potem znów na wskazujšcym, rodkowym itd.
Ćwiczenie 2
Modelowanie w plastelinie lub modelinie
 Czynnoć modelowania bardzo często wymaga wykonywania ruchów chwytnych palcami. Na przykład, gdy z całej bryły wydzielamy częć materiału, wybieramy go palcami. Jeli chcemy utworzyć na zwartej bryle jakie wystajšce formy zgarniamy palcami materiał w to miejsce. Gdy do większej formy dolepiamy drobne elementy, musimy wykonywać ruch pęsetkowy.
Modelowanie jest więc zajęciem przydatnym do ćwiczenia sprawnoci palców. Ponadto zajęcia takie ćwiczš koordynację pracy obu ršk. Ćwiczymy ich współdziałanie zwłaszcza przy czynnoci toczenia kul i wałeczków.
Z plasteliny lub modeliny można lepić miseczki, tworzyć wzory z cienkich wałeczków, formować płaskorzeby lub lepić różne formy przez łšczenie oddzielnie formowanych częci.
Ćwiczenie 3
Wydzieranki i naklejanki
Dla dzieci ze słabš sprawnociš ruchowš wydzieranka jest trudnym zadaniem. Najpierw musimy nauczyć dziecko jak trzymać papier i go wyrywać.
Papier trzeba ujšć chwytem pęsetkowym palcami obu ršk. Palce jednej i drugiej ręki muszš stykać się na linii przecięcia. Odchylajšc jednš rękę do siebie a drugš od siebie przerywa się papier. Dalej trzeba przesuwać palce według zamierzonej linii. Z wydzieranych cinków papieru dzieci mogš tworzyć barwne kompozycje, mozaiki naklejajšc je na większy arkusz papieru własna inwencja lub wypełniać kolorami zaznaczony ołówkiem zarys kompozycji. Dziecko może naklejać różne formy geometryczne obok siebie w jednym rzędzie tworzšc kolorowe szlaczki, w których poszczególne figury występujš kilkakrotnie w jednakowej kolejnoci. Może też z pojedynczych figur konstruować obrazy różnych przedmiotów według wzorów zaznaczonych w zeszycie lub według własnego pomysłu.
Ćwiczenie 4
Nawlekanie koralików
Dla usprawnienia czubków palców i ruchu pęsetkowego bardzo korzystne sš wszelkie zajęcia, w których dziecko posługuje się igłš. Zajęcia te sš też bardzo dobrym ćwiczeniem koordynacji wzrokowo ruchowej.
Najprostszš czynnociš, którš dziecko może wykonywać posługujšc się igłš, jest nawlekanie korali. Poczštkowo zamiast igły z nitkš wskazane jest używanie doć sztywnego drutu. W pierwszych próbach dziecko powinno nawlekać duże korale z dużymi dziurkami, aby łatwo można było wprowadzić drut czy igłę nawet przy niezbyt precyzyjnym wykonywaniu ruchów. Gdy sprawnoć dziecka jest lepsza, dajemy drobne korale.
Zamiast korali możemy stosować również pocięte rurki plastikowe o coraz mniejszym przekroju. Można też wprowadzać nawlekanie owoców jarzębiny.
5. KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA ĆWICZEŃ GRAFOMOTORYCZNYCH ZALECANYCH PRZEZ H.TYMICHOWĽ
Wzory proste i figuralne zaprojektowane sš tak, aby mogły być wykonywane jednym, cišgłym ruchem ręki. Poczštek i kierunek ruchu jest na wzorach zaznaczony strzałkš. Linia rysunku jest prowadzona w taki sposób, żeby podczas rysowania po ladzie nie było potrzeby odrywania ręki od wzoru, aż do ukończenia rysunku.
Wzory nadrukowane sš na kartkach papieru formatu A4 lub też mogš być namalowane na tabliczkach z masy plastycznej formatu A4. Otwory w tabliczkach pozwalajš na zawieszenie ich na cianie.
Ćwiczenia polegajš na rysowaniu po ladzie, a więc wykonuje się ołówkiem (kredkš wiecowš, mazakiem) po liniach wzoru bez odrywania ręki podczas rysowania. Kierunek rysowania i miejsce rozpoczęcia rysunku zaznaczone jest na wzorze.
Do wielokrotnego wykonywania ćwiczenia mogš przydatne być tabliczki z nadrukowanym wzorem, który dziecko może wiele razy obrysować aż do osišgnięcia wprawy. Rysunek dziecko usuwa wilgotnš szmatkš. Wzór nadrukowany na papierze może służyć do wielokrotnego wykorzystania jeli włożymy go do okładki ze specjalnej przeroczystej folii. Dziecko wodzi mazakiem po folii cišgnšc kreskę po liniach wzoru. Po zakończeniu ćwiczenia rysunek na folii łatwo zetrzeć wilgotnš szmatkš.
Okładki z folii można zastšpić kartkš pergaminu, kalki technicznej lub kalki ołówkowej. Podkładajšc jš pod wzór wytwór pracy dziecka pozostaje w dokumentacji pracy korekcyjnej.
H. Tymichowa proponuje, aby ćwiczenia grafomotoryczne wykonywać w czterech różnych pozycjach:
postawa stojšca, wzór zawieszony w płaszczynie pionowej,
postawa stojšca, wzór w płaszczynie poziomej,
postawa siedzšca, łokieć uniesiony,
postawa siedzšca, przedramię podparte.
Wykonywanie ćwiczeń w tych pozycjach zmniejsza nadmierne napięcie mięniowe, które utrudnia technikę pisania i powoduje szybkie zmęczenie się dziecka.
Innš propozycjš H. Tymichowej jest wykonywanie wyżej opisanych ćwiczeń przy użyciu tzw. nasadki korekcyjnej. Ćwiczenia z nasadkš przydatne przydatne sš w przypadku nieprawidłowego sposobu trzymania pióra (ołówka, długopisu) podczas pisania i rysowania. Także w przypadku, gdy dziecko nie potrafi swobodnie kontrolować siły chwytu i zbyt silnie naciska np. na pióro podczas pisania.
H. Tymichowa proponuje dwa typy nasadek: do rysowania i do pisania. Nasadkę do rysowania wykonuje się w ten sposób, że z metalowej oprawki na ołówek automatyczny wyjmuje się wewnętrzny wkład (grafit). Na oprawkę w odległoci 5-7 cm od czubka ołówka nakłada się wałeczek z masy plastycznej (modeliny) o długoci około 8 cm. Następnie palcami dziecka umoczonymi w wodzie (aby masa nie przyklejała się do palców) wyciska się w wałeczku wgniecenia na palce. Wgniecenia te odpowiadajš prawidłowemu położeniu palców, utrzymujšcych ołówek podczas rysowania. Następnie wkładamy oprawkę z nasadkš do wrzšcej wody i utwardzamy masę. Po wyschnięciu wkładamy grafit i tak przygotowany ołówek dziecko używa do różnych ćwiczeń graficznych.
Nasadkę do pisania wykonujemy w taki sam sposób jak poprzedniš z tš jednak różnicš, że jest ona krótsza (ok. 6-7 cm) i znajduje się tuż przy końcu oprawki, a więc nad powierzchniš, na której dziecko pisze.
BIBLIOGRAFIA:
Bogdanowicz M., Trudnoci w pisaniu u dzieci. UG Gdańsk 1984 r.
Bogdanowicz M., Tymichowa H., Program ćwiczeń grafomotorycznych.
Czajkowska I., Herda K., Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole. WSiP Warszawa 1989 r.
Dmochowska M., Zanim dziecko zacznie pisać. PZWS Warszawa 1973 r.
Gšsowska T., Pietrzak-Stępkowska Z., Praca wyrównawcza z dziećmi majšcymi trudnoci w czytaniu i pisaniu. WSiP Warszawa 1978 r.
Sawa B., Jeżeli dziecko le czyta i pisze. WSiP Warszawa 1999 r.
Szemińska A., Zapisy do klasy pierwszej szkoły podstawowej. PZWS Warszawa 1973 r.
Zakrzewska B., Reedukacja dzieci z trudnociami w czytaniu i pisaniu. WSiP Warszawa 1976 r.