Instytucje demokracji szlacheckiej

Wojny religijne od 2 połowy XVII w. były najkrwawsze.

1596 r. - Unia Brzeska -> pryk lad nietolerancji religijnej. Ludność wyznania prawosławnego podporządkowana papieżowi rzymskiemu.

• Cerkiew prawosławna swoją potęgę zawdzięczała monarchom moskiewskim i była bardzo silnie związana z instytucją państwową.

• Zygmunt III miał informację, że ziemie zamieszkałe przez prawosławnych zostaną podporządkowane zwierzchnictwu Moskwy.

• I Rzeczpospolita dawała schronienie wszystkim uchodźcom, bez względu na wyznanie religijne. Jednak przełom XVII/XVIII w. był krwawy.

Dlaczego nietolerancja?

1. Osaczenie przez Zakon od północy

2. Przesunięcie państwa polskiego na Wschód, ogromna rzesza ludności wyznania prawosławnego.

ZASADA SAMORZĄDNOŚCI

• Rzeczpospolita była fenomenem w Europie, każdy stan szlachecki posiadał swój samorząd

• Sejmików było niezwykle dużo. Obradowały one w ZIEMIACH, jednostkach administracyjnych zbliżonych do współczesnych powiatów.

• Rodzaje sejmików:

1. Sejmiki elekcyjne - wybór kandydatów na urzędy ziemskie

2. Sejmiki deputackie - wybór deputatów do Trybunału Koronnego ( najwyższej instancji sądowej)

3. Sejmiki kapturowe - powoływanie szlacheckiej policji na okres bezkrólewia

4. Sejmiki przedsejmowe - wybór posłów na sejm

5. Sejmiki relacyjne - wysłuchiwanie relacji z obrad sejmu ( w tamtych czasach obowiązywały instrukcje sejmowe)

• Mieszczanie mieli swój samorząd w postaci Rad Miejskich

• Patrycjat w XIV wieku rozpoczął proces wykupywania dziedzicznego wójtostwa i powoływania nowego urzędu BURMISTRZA, jako konkurencyjnego wobec wójtostwa

• Obywatelstwo miejskie było dziedziczne

• Obywatelami miasta byli ludzie zaliczani do PATRYCJATU i POSPÓLSTWA

• PLEBS musiał przestrzegać praw miejskich, ale nie był obywatelem miasta

• Samorząd wśród kmieci nie był rozwinięty, a chłopi w 2 połowie XVII w. stracili wolność

• KAPITUŁA/ SYNOD -> SAMORZĄD DUCHOWIEŃSTA

• KAHAŁY i WAAD -> SAMORZĄD ŻYDOWSKI (Sejm 4 ziem)

Król jako naczelny organ władzy wykonawczej

• Za Jagiellonów pozycja monarchy była silna

• Wyjątkowo długo rządził Zygmunt Stary

• Monarcha pełnił te same funkcje co w okresie patrymonialnym

1. Miał wyłączne prawo obsadzania urzędów (urzędy były dożywotnie)

• Dzięki temu mógł manewrować między koteriami

2. Był 3 stanem sejmującym

• Aby państwo dobrze funkcjonowało król potrzebował sejmu, a sejm króla

• W XVI w. tyle deputowano, ile było trzeba aby dojść do zgody(aż do roku 1752, kiedy padło pierwsze liberum veto)

Sejm

• Ustanawiał podatki

• Nie wprowadzono jednak stałego porządku obrad

• Nie przesądzono jednoznacznie o głosowaniu większością głosów

• Liberum veto okazało się katastrofą -> było przejawem tego jak bardzo szlachta ceniła sobie wolność i równość

• Nie było pomysłu na to, jak walczyć ze szlachtą, która zrywa sejm za łapówkę

• Zakładano, że współpraca pomiędzy królem a izbami jest niezbędna!

• Istniały instrukcje poselskie - niejako zalecenia w kwestii spraw, które miały być tematem debaty

• Sejm zawsze kończył się sejmikiem relacyjnym. Jeśli posłowie zachowali się wbrew instrukcji nie mogli liczyć na kolejny mandat

• Królewszczyzna - dobra państwowe (Spółki Skarbu Państwa), których król nie mógł sprzedać. Dzięki nim król miał możliwość jednać sobie stronników

• Król nadal był źródłem sprawiedliwości chociaż z czasem zaczęły powstawać sądy dla każdej grupy społecznej

• sądy królewskie zachowały sobie możliwości w sprawach o zbrodnie dotyczące zdrady stanu. Groziła za to utrata życia przez szlachcica

Sejm walny jako najwyższa władza ustawodawcza:

1. uchwalał podatki

2. decydował o kierunkach polityki zagranicznej państwa

3. kontrolował PODSKARBIEGO

4. od 2 połowy XVII w. mógł nadawać szlachectwo i potwierdzać indygenat (szlachectwo zagraniczne w Polsce)

5. był ostateczną instancją sądową

Instytucje powoływane na czas kryzysu:

1. KONFEDERACJE/ ROKSZ -> imienne związki osób chcących realizować wspólny cel. Pojawiły się już w XIII wieku. Konfederacje były zawiązywane przy królu (jako wsparcie realizacji jakiegoś celu), albo jako rokosz - zbrojne wystąpienie szlachty przeciwko królowi (najczęściej szlachta buntowała się przy okazji pospolitego ruszenia).

• Wojna kokosza- szlachta protestowała wobec Zygmunta Starego, który chciał zapewnić następstwo tronu swojemu nieletniemu synowi. Zarzucano królowi zbytnią uległość wobec królowej)

2. Bojówki szlacheckie -> były częścią konfederacji dowodzone przez regimentarzy

3. Sądy kapturowe -> powoływane na okres bezkrólewia jako policja szlachecka, której zadaniem było dbanie o bezpieczeństwo, o ład wewnętrzny(żeby nie było pojedynków, burd, aby można było spokojnie wybrać króla)

Instytucje w państwie renesansowym

• Państwo renesansowe było monarchią

• Był o to państwo przejściowe: znajdujemy tu rozwiązania typowe dla monarchii stanowej (parlamenty i samorządy), ale też tendencje do wzmocnienia władzy centralnej (charakterystyczne dla monarchii absolutnej)

• Przykłady państw:

Hiszpania za panowania Filipa III

Francja pod rządami Franciszka I

Włochy rządzone przez Medyceuszy

• Jest to XVI w. -> w innych częściach Europy pojawiają się tendencje do wzmocnienia władzy centralnej

1. Co zaważyło na ewolucji ustrojowej???

1. Świadomość wspólnoty losów. Silny monarcha stawał się symbolem potęgi kraju i przedmiotem narodowej dumy.

2. Rywalizacja między państwami europejskimi (handlowa, terytorialna, religijna)

3. Rozpad religijnej jedności w wyniku reformacji. Reformacja zwiększała władzę królewską, tam gdzie zwyciężał protestantyzm, królowie stawali się jednocześnie zwierzchnikami kościoła i przejmowali kościelne majątki

• 1555 r. - pokój w Augsburgu -> czyja władza tego religia

• Zachód Europy dał zwycięstwo wyznaniom reformowanym. Potrzebna była silna władza centralna, bo tylko ona mogła wzmocnić cele wiernych -> zasłużenie na dostąpienie łaski bożej

- życie wiernego sprowadzało się do modlitwy, pracy i bogacenia się

Nabywanie bogactwa było sygnałem posiadania błogosławieństwa Bożego

- Szwecja- dążenie do uczynienia M. Bałtyckiego morzem wewnętrznym

- ekspansja kolonialna: Hiszpania, Portugalia

- w XVI w. pojawiły się podstawy teoretyczne do wzmocnienia władzy królewskiej

• Jean Bodeau -> stworzył teoretyczne podwaliny pod ustrój absolutny

• Istniała teoria monarchii renesansowej, która zakładała, że to, co państwowe a uosabiane przez monarchę powinno być określone. Są pewne sfery, które uosabiają siłę korony, ale jednocześnie istnieje sfera praw i przywilejów stanowych.

• Monarcha chroni i respektuje sferę przywilejów stanowych

• Szlachta musi respektować wartości uosabiane przez monarchę i w razie potrzeby przyjść mu z pomocą militarną, czy też finansową.

• Ponieważ wzajemne zaufanie jest fenomenem subiektywnym, dlatego pojawiła się potrzeba zobiektywizowania wzajemnych stosunków. Po stronie władcy nasiliła się tendencja, by oprzeć monarchię na zobiektywizowaniu jej instytucji, na stworzeniu struktur bezosobowych, niemal anonimowych. To znaczy wspartych na trwałych regułach, a nie na zmieniających się osobach. Doprowadziło to wzrostu liczby i znaczenia urzędników. Umowny stosunek łączący monarchę z poddanymi pojawił się w XVI w.

Jakie były filary renesansowego państwa???

1. Urzędnicy - bezosobowe instytucje, reguły w oparciu o które funkcjonowali urzędnicy -> wymagały odpowiednich kompetencji

• W Europie Zach. Państwa umożliwiały wejście do korpusu urzędniczego mieszczanom (sprzedaż urzędu)

2. Wojsko - XVI w. jest wiekiem wojen i konfliktów

• W świadomości ludności wykrystalizowały się „małe ojczyzny”, które mieszkańcy chcieli bronić (tylko Europa Zach.)

• Kult posiadania broni -> ochrona życia swojego, rodziny i społeczności

• Brak formalnych zakazów dotyczących przechowywania broni -> posiadała ją nie tylko szlachta, ale też mieszczanie i chłopi

• W „małych ojczyznach” najwcześniej powoływano milicje lokalne-> coś w rodzaju męskiego pospolitego ruszenia w chwili kataklizmu

• W XVI w. pojawiło się też wojsko zawodowe w różnych postaciach, np.

• Wojsko najemne - przedsięwzięcie prywatne; musieli istnieć dowódcy, którzy wynajmowali do walki za pieniądze

• W Europie próbowano wcielać do wojska włóczęgów i kryminalistów, aby się ich pozbyć

3. Skarb

• Zmniejszanie Si ę domeny królewskiej i wzrost znaczenia podatków

• Państwo uzyskiwało dochody z ceł i podatków pośrednich (ze względu na rozwój handlu, produkcji)

4. Monarchiczna propaganda

• Na ogół nie było pogwałcania praw poddanych, ale polityka systematycznego zmiękczania poddanych

• Propaganda miała różny charakter, np. za pomocą rycin, festynów, świąt

• Utrzymywanie potrzeby istnienia silnej władzy państwowej, autorytetu monarchy

Państwo absolutne

• Na przykładzie Francji Ludwika XIII i Ludwika XIV, uosabiane z twierdzeniem „Państwo to ja”

• Monarchia absolutna istniała do 1789 r. we Francji a w Europie Środkowej np. państwo Habsburgów do lat 70. XIX w.

w Rosji do początków XX w.

Cechy charakterystyczne

1. Wyraźne rozróżnienie pomiędzy stosunkami publiczno - prawnymi a prywatno- publicznymi

• Między państwem a mieszkańcami relacje oparte nie na związkach prywatnych, ale poprzez publicznoprawne (poddani państwa a nie monarchy)

2. Nastąpiła likwidacja praw nabytych przez stany w okresie monarchii stanowej

• Parlamenty straciły prawo uchwalania podatków

Jaki był klimat, który stworzył monarchię absolutną???

• Rewolucja gospodarcza

• Rozwój zawodów miejskich

• Wzrost mieszczaństwa w wytwarzaniu i podziale dochodów państwa

• Mieszczanie byli zainteresowani wzrostem pozycji króla i osłabienia pozycji szlachty

• Bogacące się mieszczaństwo wspomagało finansowo monarchię -> uwolniło władcę od chimer możnych, którzy płacili albo i nie (to reformacja wzmocniła mieszczaństwo), a bogatym możnym łatwiej było wymigać się od podatków

• Wyraźny sojusz monarchy ze średnią szlachtą i mieszczaństwem

• Osłabienie elity władzy zwiększało bezpieczeństwo władcy (przecież zamachów nie dokonywali chłopi)

ZASADY:

1. Władza królewska jedyną władzą w państwie (sądownicza, religijna, ustawodawcza)

2. System państwowy opierał się na zasadzie

CENTRALIZMU -> HIERARCHIA RÓŻNYCH NSTYTUCJI

BIUROKRATYZMU -> ROWINIĘTY APARAT BIUROKRATYCZNY (bezosobowe reguły, system urzędów)

POZYCJA MONARCHY:

• Była niemalże nieograniczona

• Król sam decydował jak rozumieć dobro obywateli

• Ogromny aparat urzędniczy, zbudowany hierarchicznie, kierowany przez zawodowych i pochodzących z nominacji królewskiej urzędników

• Duża dowolność działalności administracji wobec której obywatele byli bezradni

• Instytucje państwowe wkroczyły do wielu dziedzin życia i starały się je uregulować

• Urzędy ministerialne były zależne bezpośrednio od króla

• Monarchia absolutna znosiła samowolę, podporządkowywała sobie kościoły i związki wyznaniowe

• Podani musieli wyznawać religię panującego, która była religią państwową. Inne wyznania nie były tolerowane.

• Kościoły były częścią aparatu państwowego, mającego służyć państwu.

• Sam określał co było racją stanu

• Istniały jedynie niewielkie ograniczenia:

Kardynalne prawa monarchii we Francji

1. Król musiał być katolikiem (Paryż wart jest mszy)

2. Zasady następstwa tronu były szczegółowo opracowane (pozwalały przede wszystkim dziedziczyć w linii męskiej, dopiero później do tronu dopuszczono kobiety)

3. Niezbywalność domeny królewskiej

Z państwem absolutnym wiąże się jeszcze jeden okres: ABSOLUTYZM OŚWIECONY

- po 1763 r. (XVIII w.)

- pojawiają się teorie oświeceniowe, które dały podwaliny pod zupełnie inny model państwa

- idee oświeceniowe nijak się miały do utwierdzania władzy absolutnej

- „Co to jest stan trzeci?” Jakub Signier/? 90% społeczeństwa Francji należało do stanu trzeciego

- monarchowie zastanawiali się co zrobić, aby wzmocnić swoją władzę. Postanowili przeprowadzić reformy państwowe.

• Katarzyna II w Rosji

• Maria Teresa i Józef I w Austrii

• Fryderyk II w Prusach

1. Reformy społeczne -> państwo starało się wziąć chłopów pod swoją opiekę (przeciwko szlachcie)

• Inicjatywy oświatowe

2. Reformy wojskowe -> szczególnie ważne dla Prus

• Armia musiała być sprawna, aby osiągnąć sukces mocarstwowy (także Rosja)

W czyim interesie były przeprowadzane reformy?

• W interesie władzy!

- nauka czytania -> w końcu ktoś musiał potrafić przeczytać rozkaz

- jeden język urzędowy (państwa były wielonarodowe a wspólny język miał wzmacniać)

- Teoria umowy społecznej - J.J. Rousseau: lud w imię fikcyjnej umowy scedował swoje prawa na monarchę, który rządzi w ich imieniu

Tam, gdzie nie było korekty absolutyzmu państwa zostały zmiecione poprzez rewolucje

( Europa Środkowa -> 1848 r. zmiany wymuszone w okresie wiosny ludów)

Państwo postabsolutne

- Tworzy się w XIX wieku, wtedy też pojawiają się państwa liberalne (USA, Anglia)

- Dla Europy Środkowej i Wschodniej: Rosja Aleksandra II

Aleksandra III

Mikołaja II

Prusy i III Rzesza Niemiecka

- dla Dalekiego Wschodu reformy postabsolutne przeprowadzono w Japonii (lata 60. XIX w.) okres Meji

- na wszystkich obszarach państwo postabsolutne budowano w przeświadczeniu, że bez reform może dojść do katastrofy

- 1807-1823 -> stworzono podwaliny pod indywidualną własność chłopską i pod przedsiębiorstwa

- motywacja monarchów na rzecz przebudowy państwa była egoistyczna- jeśli nic nie zrobią to państwo czeka degradacja

- Napoleon pokazał całej Europie jak skuteczna może być armia z „iskrą bożą”, a nie wybrana ze względu na pochodzenie społeczne -> zmiana stosunku do podkomendnych

Zasady ustrojowe państwa postabsolutnego

1. Monarcha posiada pełnię władzy, ale pojawiają się „konstytucje” nadawane przez monarchów i występujące pod różną nazwą np. DYPLOM, USTAWA PA ŃSTWOWA, PATENT

• To monarcha określał zasady, które w niej zostały zawarte, to on ją nadawał, a więc i mógł odebrać

• W XIX w. monarchowie musieli uwzględniać zmiany zachodzące w świecie (przed konstytucjami przeszło przez Europę parę rewolucji m. in. Wielka Rewolucja Francuska)

• Monarchowie musieli być bardziej wyczuleni na nastroje społeczne

2. Pojawia się ponownie PARLAMENT

• Kolejny organ państwowy

• Mógł uchwalać prawo, ale wymagana była zgoda monarchy (i odwrotnie, jeśli monarcha chciał realizować jakąś politykę, musiał uzgadniać koncepcje z innymi organami władzy)

• I tak monarcha miał pełnię władzy wykonawczej: obsadzał stanowiska, ustalał skład wyższej izby parlamentu

• Izby niższe były wybierane w oparciu o cenzusy (przedziwne kombinacje) -> każdy stan miał swoich przedstawicieli, nawet chłopi i robotnicy chociaż ten dostęp był utrudniony

• W Rosji wzmacniano ludność europejską kosztem azjatyckiej

• Monarcha musiał zapewnić bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne, miał monopol na stosowanie przymusu

• Państwo absolutne mogło przeprowadzić reformy: Prusy, Rosja i Japonia -> przykład przebudowy absolutnego państwa, nawet za pomocą stosowania przymusu, bez udziału społeczeństwa

3. Następują zmiany w sferze sądownictwa

• Pojawia się sądownictwo powszechne (oddzielono sądy od administracji)

• Uznano niezawisłość sędziego ( niezawisłość ograniczona do sfery orzekania a nie awansów czy przeniesień służbowych, gdzie państwo zachowywał o nadzór)

• Przywrócono ławy przysięgłych

• Zasada równości stron

• W drobnych sprawach istnieli sędziowie pokoju

• Wyroki wydawano w imieniu najjaśniejszego pana

• Monarcha posiadał prawo łaski

• Monarcha mógł ogłaszać amnestię lub umarzać toczące się dochodzenia

4. Pojawia się SAMORZĄD, w tym np. w Austrii kraje koronne otrzymują AUTONOMIĘ

• Samorządy ponownie pojawiają się w państwie postabsolutnym

• Jaka była motywacja ich przywrócenia? Poprzez samorządy państwo będzie skuteczniejsze

• Pojawia się myślenie, że władza jest najskuteczniejsza, gdy drobne sprawy są regulowane przez miejscową ludność (np. drogi, oświata)

• Ordynacja wyborcza wzmacniała ludzi wykształconych (a więc i bogatych)

• W Austrii samorządność poszła dalej-> autonomia dla krajów koronnych (Polaków z Galicji, Czechów, Włochów)

5. Do konstytucji zaczęto wpisywać podstawowe prawa i wolności obywatelskie poddanych

• Prawa i przywileje w myśleniu XIX w. nadawane były przez panującego ( a skoro nadawał- mógł także odebrać)

• Dziwny stosunek do tych praw w Rosji

• Równość w państwie postabsolutnym była zhierarchizowana (Żyd a Rosjanin - zwyciężał Rosjanin)

• Była to równość w obrębie ludzi równych sobie (kryteria pochodzenia, majątkowe a także religijne)

6

MONARCHIA ABSOLUTNA

---