Teoria wymiany

Założeniem teorii wymiany jest jednostka jako fundament społeczeństwa, oznacza to, że społeczeństwo składa się wyłącznie z jednostek, ich aktów wyboru, ich wytworów i niczego poza tym. W społeczeństwie nie ma niczego innego oprócz tego, co sami ludzie weń włożyli. Jeśli ludzie w ogóle decydują się na tworzenie i podtrzymywanie życia zbiorowego to wyłącznie w imię korzyści, jakich mogą oczekiwać od społeczności.

Teoria wymiany zakłada, że wszystkie fakty społeczne można zredukować do faktów psychologicznych. Zachowaniem jednostki kieruje dążenie do zyskiwania nagród i unikania kar. Człowiek działa w pewien sposób nie dlatego, że pragnie realizować jakąś normę kulturową (jak w teorii funkcjonalizmu), lecz dlatego, że realizując normę spodziewa się uzyskać nagrodę w postaci akceptacji ze strony innych, żyjąc w zbiorowości jednostka zachowuje się tak by być nagradzana i styka się z innymi jednostkami, które również chcą być nagradzane. W efekcie życie społeczne jest niczym innym jak wymianą nagród pomiędzy pojedynczymi osobnikami. Teoria okazała się bardzo skuteczna w analizie małych grup społecznych (krąg rówieśników, małe gangi przestępcze itp.), jednak poza tym obszarem jest praktycznie nieprzydatna.

Teoria wymiany społecznej nawiązuje do tradycji behawioryzmu. Porzuca perspektywę holistyczną i przyjmuje założenia indywidualistyczne. Społeczeństwo to nie system, lecz sieć międzyludzkich wzajemnych oddziaływań - interakcji. Zachowanie każdego pojedynczego człowieka jest interpretowane jako wyuczona reakcja na zachowanie innych ludzi kierowana dążeniem do maksymalizacji nagród i minimalizacji kar, a całokształt życia społecznego jako swoisty rynek ekonomiczny, na którym dokonują się bezustanne transakcje, w toku których ludzie wymieniają między sobą wartości nagradzające i karzące. Inspiracją dla tej teorii były badania nad psychologią zwierząt. Zachowanie ludzkie można wyjaśnić przez proste prawidłowości instrumentalnego uczenia się.

Według TWS istnieją dwa poziomy życia społecznego: subinstytucjonalny (wymiana nagród i kar występuje bezpośrednio między partnerami, a nagrody i kary mają charakter wzmocnień pierwotnych) i instytucjonalny (wymiana ma charakter bardziej złożony i następuje za pośrednictwem wielu osób powiązanych w łańcuchy interakcji, a same nagrody i kary przybierają częściej postać wzmocnień wtórnych, czerpiąc swoją siłę nagradzającą lub karzącą z uznanych w danym społeczeństwie norm, wartości, wzorów zachowania). Istota życia społecznego w obu przypadkach jest oczywiście taka sama.

G. Homans: podstawowe założenia koncepcji teoretycznej, podstawowe procesy społeczne

Ludzie wchodzą w wymianę, kierując się umysłem, ale czasem kierują nimi motywy pozaintelektualne (indywidualizm metodologiczny). Jednostka ma jednolitą naturę biologiczną, która wpływa na ład społeczny, nie tylko na człowieka. Natura jest uniwersalna i wszyscy ludzie mają podstawowe takie same potrzeby. Natury biologicznej nie da się pohamować, często nie intelektem się kierujemy, ale instynktem. Przez oszczędność czasu często odrzucamy racjonalizm na rzecz instynktu.

Skupił się na mikrosocjologii. Twierdził, że raz człowiek kieruje się instynktem, a raz racjonalizmem (behawioryzmem) Od samego początku ludzie wchodzili w układy społeczne, bo spodziewali się korzyści. Świadomie ograniczali swoją wolność na rzecz jednostek silniejszych, z którymi wchodzili w układ wymiany - ma na nadwagę nad nami, ale w zamian przejmuje za nas odpowiedzialność i za układ z nami. Społeczeństwo rośnie poprzez mnożenie korzyści w sieci wymiany. Zanika strach przed silniejszym, system wymiany scala ludzi w tym społeczeństwie i coraz trudniej z niego zrezygnować.

Założenia teoretyczno-metodologiczne
1) Indywidualizm i redukcjonizm
2) Elementarne zachowania społeczne jako przedmiot badań socjologii
- oddziaływanie jednostek na siebie
- interakcja to wymiana dóbr i wartości
- organizacja społeczna to siatka powiązanych stosunków wymiany
3) Mała grupa jako wzór zachowań elementarnych Badanie małych grup społecznych
1) Nawiązanie do G. Simmla i podkreślenie, że badanie małych grup umożliwia odkrycie elementarnych zachowań społecznych
2) Podstawowe cele w badaniach małych grup społecznych:
- ukazanie powiązań między warunkami prac eksperymentalnych w warunkach laboratoryjnych a badaniami grup rzeczywistych (np. w przemyśle)
- sformułowanie zbioru ogólnych twierdzeń

Podstawowe twierdzenia teorii Homansa = podstawowe procesy społeczne Homansa

Twierdzenie o sukcesie - Jeśli jakiemuś działaniu towarzyszy sukces, to jest bardzo prawdopodobne, że to działanie się powtórzy. Ta zasada ma swoje wyjątki: kiedy to działanie się nie powtórzy, to działanie wygasa i gdy za często sukces się powtarza deprecjonujemy jego znaczenie i też to działanie nam wygasa.
Twierdzenie o bodźcu - Jeżeli wystąpieniu jakiegoś bodźca towarzyszy sukces w działaniu to, gdy ten bodziec ponownie się pojawi, to istnieje prawdopodobieństwo, że znów ten sukces się pojawi.
Twierdzenie o wartości - Im bardziej działanie jest wartościowe, tym większe prawdopodobieństwo, że jednostka powtórzy to działanie. Wartość działania jest zależna od pozycji wyjściowej (czasem jest nią brak kary). Przy działaniach długofalowych częściej posługujemy się racjonalizmem.
Twierdzenie o deprywacji - nasyceniu (deprywacja - pozbawienie dostępu do czegoś) - Im częściej jednostka otrzymywała nagrodę, tym mniej atrakcyjna ona się staje, a im większy niedobór, tym bardziej rośnie jej subiektywna wartość. W sytuacji społecznej różnie różnicujemy wartości - czasem wartość społeczna jest tak wysoka, że zawsze ją różnicujemy - głodny zje cokolwiek, człowiek bez samochodu zawsze będzie wybierał samochód z rozmysłem.
Twierdzenie o agresji - uznaniu - Jeżeli danemu działaniu nie towarzyszy spodziewana nagroda albo wręcz towarzyszy mu kara, to jednostka może przejawiać działanie agresywne, mające wartość kompensacyjną (nagradzającą). Ewentualny poziom agresji jest tym wyższy, im więcej naród się spodziewaliśmy, a mniejszy, gdy taka sytuacja już nam się zdarzyła..

Swoistym podsumowaniem tych twierdzeń jest twierdzenie o racjonalności: wybierając pomiędzy alternatywnymi działaniami jednostka wybierze takie, dla którego, jak wynika z jej obserwacji, wartość rezultatu pomnożona przez prawdopodobieństwo otrzymania go jest większa. Z tych ogólnych twierdzeń Homans proponował wyprowadzanie wszelkich, bardziej szczegółowych i empirycznych ustaleń. Jak utrzymywał, ostateczne wyjaśnienie jakiegokolwiek procesu społecznego może być dokonane jedynie przy użyciu twierdzeń odwołujących się do jednostek, ich działań i cech. Ostatecznym sensem i celem teorii socjologicznej jest więc zredukowanie wszelkich wyjaśnień dotyczących rzeczywistości społecznej do szeregu najbardziej ogólnych twierdzeń o zachowaniach ludzkich.

Niektórzy ludzie posiadają „kapitał” do wzmacniania zachowań innych lub dostarczania nagród innym. Za pomocą takiego kapitału może dojść do „utworzenia instytucji”, niektórzy bowiem mogą zainwestować swój kapitał, próbując nakłonić innych do zaangażowania się w nowego typu czynności. Te nowe typy czynności mogą spowodować „wzajemne zazębianie się zachowań dużej liczby osób w bardziej złożony lub okrężny sposób niż dotychczas. Niezależnie od rodzaju inwestycji, ci, którzy ją podejmują, muszą mieć odpowiednie zasoby - perswazja, armia, zdolność dostarczania środków do życia - po to, aby utrzymać ich w stanie zorganizowania i w sytuacji osiągania przez nich pewnych korzyści. W jakimś momencie procesu tego procesu organizacja może stać się bardziej efektywna i przez to dla wszystkich nagradzająca. Organizacja społeczna zatem, obojętnie czy na poziomie społeczeństwa, grupowym czy instytucjonalnym, zbudowana jest z procesów wymiany. Proces ten może być podzielony na fazy:
1) Ludzie z kapitałem (zdolnością do nagradzania) inwestują w tworzenie bardziej złożonych stosunków społecznych, co zwiększa ich nagrody i umożliwia tym wszystkim, których czynności są zorganizowane, zrealizowanie korzyści.
2) W miarę, jak rosną nagrody, ludzie ci mogą inwestować w bardziej złożone wzory organizacji. 3) Te ostatnie z kolei wymagają przede wszystkim użycia zgeneralizowanych wzmocnień, a następnie kodyfikacji norm w celu regulowania czynności.
4) Dzięki takiej bazie organizacyjnej staje się możliwa dalsza ekspansja sieci organizacji, co poprzez tworzenie zróżnicowanych podsystemów zapewnia stabilność zgeneralizowanych wzmocnień i integralność norm.
5) Wraz z tym różnicowaniem możliwe jest jeszcze większe rozszerzenie sieci interakcji, ponieważ istnieją standardowe środki nagradzania czynności i kodyfikowania nowych norm, jak i wzmacniania starych.

P. Blau: problem wymiany sprawiedliwej, wymiana na poziomie makrostrukturalnym

Teoria PB łączy wiele założeń i pojęć teorii funkcjonalnej, konfliktowej i interakcjonistycznej, stwarza realistyczną wizję struktury społecznej.

Podział na mikrostruktury kłóci się z opisem tzw. poziomów struktury społecznej, jakie Blau wprowadza do swej wizji budowy społeczeństwa. Owe poziomy stanowią tzw. podstruktury. Blau wymienia cztery rodzaje podstruktur: kategorie społeczne (rasa, płeć, wiek), społeczności (różne rodzaje zbiorowości terytorialnych - wsie, miasta, gminy, dystrykty, regiony), zbiorowości zorganizowane (związki ludzi formalne i nieformalne) i systemy społeczne (zasady społeczne, wg których wyodrębnia się działy czy człony w strukturze społeczeństwa, takie jak instytucje gospodarcze polityczne itp.

Podstawowe zasady wymiany teorii Petera Blaua:
Zasada racjonalności - Im więcej korzyści oczekują ludzie od siebie nawzajem wykonując określone czynności, tym bardziej prawdopodobne, że będą oni wykonywać czynności tego rodzaju.
Zasady wzajemności:
- Im częściej ludzie wymieniają wzajemne nagrody, tym bardziej prawdopodobne, że pojawią się obopólne obowiązki, które będą kierować dalszymi wymianami.
- Im bardziej naruszone są wzajemne obowiązki w stosunku do partnerów wymiany, tym częściej pokrzywdzeni będą skłonni stosować sankcje negatywne wobec partnerów wymiany naruszających normę wzajemności.
Zasady sprawiedliwości:
- Im bardziej ustabilizowane są stosunki wymiany, tym bardziej prawdopodobne, że będą rządzone normami „wymiany sprawiedliwej”.
- W im mniejszym stopniu realizuje się wymianie normy sprawiedliwości, tym częściej pokrzywdzeni będą skłonni stosować sankcje negatywne wobec uczestników wymiany naruszających normy.
Zasada użyteczności krańcowej - Im więcej oczekiwanych nagród jednostka uzyskuje w wyniku określonej czynności, tym mniej wartościowa jest ta czynność i tym mniej prawdopodobne będzie jej podjęcie.
Zasada nierównowagi - Im bardziej ustabilizowane i zrównoważone są określonego rodzaju stosunki wymiany między jednostkami, tym bardziej prawdopodobne, że inne stosunki wymiany staną się niezrównoważone i niestabilne..

Wymiana sprawiedliwa.

Ludzie formułują pewne oczekiwania dotyczące tego, jaki poziom nagrody powinny przynieść określone stosunki wymiany i oczekiwania te są regulowane normatywnie. Normy te zostały nazwane normami wymiany sprawiedliwej, ponieważ wskazują, jaka powinna być w danej relacji wymiany proporcja nagród do kosztów. Agresja występuje wówczas, gdy normy sprawiedliwej wymiany zostają naruszone - zasady sprawiedliwości.

Elementarne systemy wymiany

Ludzie angażują się w wymianę społeczną, ponieważ postrzegają możliwość uzyskiwania nagród (zasada 1). Postrzeganie to Blau określa jako atrakcyjność społeczną. Angażując się w stosunki wymiany każdy aktor przyjmuje perspektywę partnerów, wnioskując w ten sposób o potrzebach innych. Aktorzy manipulują obrazem swej osobowości, aby przekonać partnerów, że posiadają wartościowe przymioty, które są potrzebne innym. Każda jednostka próbuje uzasadnić swoje prawo do otrzymania nagród od innych, wskazując, że sama posiada wartościowe przedmioty. Wszystkie wymiany oparte są na przeświadczeniu, że ludzie, którzy udzielają nagród, będą z kolei otrzymywać nagrody jako zapłaty za dostarczone dobra. Poprzez wzajemne współzawodnictwo ustala się stan, w którym jedni mają do zaoferowania bardziej wartościowe zasoby, co stawia ich na uprzywilejowanej pozycji.

Warunki zróżnicowania władzy - dialektyka

Jeśli ludzie mogą wymusić uległość w stosunkach wymiany, oznacza to, że dysponują wadzą, mają bowiem możność odmawiania usług nagradzających i tym samym karania lub nakładania dużych kosztów na tych, którzy odmawiają podporządkowania się. Blau formułuje cztery ogólne twierdzenia, aby sprecyzować stopień władzy, jaką dysponują jednostki, które wskazują warunki prowadzące do zróżnicowania członków grup społecznych pod względem władzy. Różnice pod względem władzy prowadzą do wytworzenia się w grupach dwóch sprzecznych sił: nacisku w kierunku integracji i nacisku w kierunku opozycji i konfliktu.
- Nacisk w kierunku integracji. Możliwość konfliktu jest neutralizowana przez zasady wzajemności i normy sprawiedliwej wymiany. Legitymacja władzy wynika z przestrzegania powyższych zasad oraz:
- internalizację norm akceptujących żądania przywódców i sankcjonujących działania opozycyjne;
- przyjęciem w procesach socjalizacji wspólnych wartości określających "wymianę sprawiedliwą" oraz sposób, w jaki ta wymian podlega instytucjonalizacji w postaci uznanych norm dla przywódców i podwładnych (wspólne wartości ułatwiają legitymizację władzy, legitymizacja władzy oparta na wspólnych normach i wartościach).
- Nacisk w kierunku opozycji i konfliktu. Przyczyny powstania opozycji:
1. Niezrównoważone relacje społeczne doświadczane zbiorowo prowadzą do poczucia deprywacji i potencjalnej opozycji.
2. Brak możliwości dotarcia do wyższego poziomu życia
3. Kształtuje się solidarność grupowa
4. Przekształcanie się konfliktu w sposób życia wśród przywódców
Wymiana na poziomie makrostrukturalnym

Różnice w wymianie pomiędzy makro i mikrostrukturami:
- W złożonych wymianach pomiędzy makrostrukturami zwiększa się znaczenie „wspólnych wartości”.
- Sieci wymiany pomiędzy makrostrukturami instytucjonalizują się.
- Analiza makrostruktur wymaga analizy na więcej niż tylko jednym poziomie organizacji społecznej.

Złożone systemy makrostrukturalnej wymiany
- Wartości pośredniczące - Atrakcyjność interpersonalna obecna pomiędzy jednostkami zostaje zastąpiona na poziomie makrospołecznym przez wartości pośredniczące, czyli środki w transakcjach społecznych, które dostarczają wspólnego zespołu standardów umożliwiającego sterowanie złożonymi łańcuchami wymian pośrednich pomiędzy strukturami społecznymi, a ich poszczególnymi członkami. Wartości takie przyczyniają się do efektywnego pośrednictwa w złożonych wymianach, dzięki temu, iż poszczególni członkowi struktur zwykle ulegają socjalizacji, przyjmując zbiór wspólnych wartości. Wartości pośredniczące dostarczają standardów, za pomocą których można dokonać kalkulacji: oczekiwanych nagród, wzajemności i wymiany sprawiedliwej.
- Instytucjonalizacja - Procesy regulujące, formalizujące i stabilizujące złożone wymiany i ich warunki. Sformalizowane sieci wymiany muszą dawać korzystne rezultaty dla większości stron w wymianie. Większość jednostek musi zinternalizować poprzez procesy socjalizacji wartości pośredniczące stosowane w budowie sieci wymiany. Uczestnicy sprawujący władzę w systemie wymiany powinni otrzymywać takie nagrody, które skłonią ich do formalizowania reguł będących regułami wymiany.
- Poziomy organizacji społecznej (organizacja polityczna i jej funkcje) - podstawową strukturą w analizie makrostruktur są organizacje formalne, organizacje czerpią nagrody między sobą, ta bardziej atrakcyjna może być dominująca; organizacja polityczna spełnia funkcję integracyjną, bo reguluje zasady wymian pomiędzy organizacjami i relacje konfliktowe.

---