Teoria psychoanalityczna Freuda
Popędowość - siły popędowe
Ludzie podejmują działania także pod wpływem pierwotnych motywacji jakimi są tzw. popędy. Popędy nakłaniają do zaspokojenia podstawowych potrzeb ważnych dla podtrzymania życia takich jak potrzeba oddychania, picia, przyjmowania pożywienia, snu, życia w właściwej temperaturze, rozmnażania się itp. Konieczność zaspakajanie tych potrzeb wynika z metabolicznych i fizjologicznych uwarunkowań budowy organizmu człowieka. Zaspakajanie ich jest niezbędna aby żyć.
W introspekcji psychicznej zaspakajanie popędów wiąże się z odczuwaniem przyjemności, a niezaspokojenie ich początkowo z odczuciem napięcia, a później z poczuciem zagrożenia i dolegliwościami sygnalizującymi zaburzeń funkcji organizmu.
Konieczność homeostazy, czyli stałości cech fizjologicznych
Jedną z nadrzędnych potrzeb człowieka jest potrzeba utrzymywania homeostazy, czyli stałości podstawowych parametrów fizjologicznych.
Na poziomie introspekcyjnym sprowadza się to do potrzeby utrzymywania stałego poziomu ' napięcia psychicznego '. Powoduje to iż człowiek unika wszystkiego co znacznie wzmaga napięcie. Ludzie czują się jednak także niedobrze jeśli poziom napięcia psychicznego jest zbyt niski.
Zasada przyjemności
Zmniejszaniu nadmiernego napięcia, jak już wspomniano towarzyszy przyjemność. Brak odpowiedniego poziomu napięcia uniemożliwia późniejszą jego redukcje w trakcie której jest doznawana przyjemność dlatego ludzie dążą do wywołania odpowiedniego poziomu napięcia. Na poziomie intrapsychicznym ' nadrzędną zasadą ' jest chęć pozyskiwania przyjemności. Wynika z tego iż pozyskiwanie przyjemności jest zbieżne z zabezpieczaniem potrzeb, które są elementarnym uwarunkowaniem podtrzymywania życia.
Freud zauważył ponadto iż pierwotny popęd jest zawsze ukierunkowany na jakiś konkretny przedmiot lub obiekt
Popęd skierowany na podtrzymanie życia - " libido ", Eros
Freud wyróżnił podstawowy popęd ukierunkowany na podtrzymywanie życia jednostki i gatunku, tzn. związany z instynktem życia i nazywał go terminami " libido " lub " Eros ".
Libido jest związane z seksualnością, w obrębie teorii psychoanalizy jest jednak rozumiane szerzej tzn. oznacza wszystkie procesy związane z podtrzymaniem życia. Przez libido rozumie się więc także ' energię życiową ', ' chęć do życia '. Zaspokajaniu popędu libido towarzyszy doznawanie przyjemności w trakcie aktów seksualnych. Brak takiego zaspokojenia powoduje napięcie, tak jak i w wypadku innych popędów.
Po latach rozwoju teorii Freud przeciwstawił libido, czyli popędowi związanemu z instynktem życia popęd do śmierci, który nazwał " destrudo ", " Thanatos ". Popęd do śmierci przejawia się zachowaniami i przeżyciami cechującymi się agresją i bądź działaniami autodestrukcyjnymi.
Instynkty
Freud odróżniał od pojęcia popędu tzw. instynkty. O ile popęd jest ukierunkowany na dość szeroką ' klasę obiektów ' to instynkty prowadzą zawsze do zaspokojenia ściśle określonego celu. Zakładał iż instynkty są uwarunkowane genetycznie i podobne u wszystkich osobników danego gatunku. Instynkty są pojęciem nadającym się dobrze do określania zachowań zwierząt. Swobodne zaspakajanie instynktów prowadziło by do licznych konfliktów i byłoby niebezpieczne nie tylko dla innych osobników ale i także dla rozważanej jednostki.
Podział przeżyć, procesów psychicznych na świadome, podświadome i nieświadome.
Zasadniczym założeniem teorii Freuda jest teza, że tylko niektóre wspomnienia przeżyć i treści myślowe są uświadamiane. Większości przeżyć nie uświadamiamy sobie. Podejście psychoanalityczne zakłada, że część treści myślowych podlegała tzw. " tłumieniu pierwotnemu " i pozostaje w ' obszarze nieświadomości ', a inna część została ' wyparta ' ze świadomości wtórnie i pozostaje w obszarze podświadomości.
Przez świadome rozumie się takie to percepcje, pojmowane sytuacje, wyobrażenia, działania i inne treści myślowe z których zdajemy sobie sprawę, które uprzytamniamy sobie, tzn. że wiemy iż to właśnie my doznajemy, przeżywamy działamy.
Treści podświadome i nieświadome pozostają poza " oświetlonym " niejako polem świadomości. Mogą to być myśli i wspomnienia, zmagazynowane w naszych układach pamięciowych, lecz z których nie zdajemy sobie sprawy.
Treści psychicznych tkwiące w " nieświadomości " nie potrafimy przypomnieć sobie i uświadomić. Pojawiają się one wśród treści uświadamianych jedynie w zniekształconej postaci. Ich istnienie przejawia się w marzeniach sennych, w czynnościach pomyłkowych oraz poprzez objawy nerwicowe.
Treści podświadome zostały wyparte z obszaru świadomości na wskutek tzw. " drugiej cenzury". Obejmują one po prostu takie przeżycia, które dany człowiek nie potrafi zaakceptować. Broni się on więc przed ich uświadamianiem sobie. Przeżycia tkwiące w podświadomości udaje się uświadomić, wyprowadzić z pamięci w trakcie tzw. psychoanalizy.
Drugi sposób podzielenia przeżywanych treści.. ze względu na ..rozróżnienie części ( obszarów ) ' Ja ' ( podmiotu ) : Id, Ego, Superego
Sigmund Freud zaproponował jeszcze inny sposób wyróżniania specyficznych zakresów przeżywania. Jest on bardziej' strukturalny ' lub ' topograficzny '. Rozróżniane są zakresy przeżywania zwane : id, superego i ego.
Id jest to pewien obszar przeżyć związany z popędowością i instynktami. Innymi słowy jest to pewien aspekt przeżywania "Ja", dotyczący najbardziej pierwotnych pokładów psychiki, najbardziej związany z biologiczna egzystencją człowieka. Ze względu na ów pierwotny, uwarunkowany fizjologicznie charakter myśli i wyobrażenia wynikające z obszaru Id są niejako 'nieuniknione ', 'tajemnicze ', 'niekontrolowane '. Można by je określić takimi znanymi powiedzeniami jak " to co jest silniejsze od człowieka ", " nagle go ogarniające". Nic dziwnego więc, iż dla wielu osób treści pochodzące z obszaru Id są niepokojące, powodują odczucie zagrożenia, skłaniają do formowania mechanizmów obronnych.
Elementem koncepcji psychoanalitycznej jast też teoria rozwoju psychoseksualnego. Rozwój osobowości w dzieciństwie dzieli się na stadia:
1. Stadium oralne: ma ono miejsce w okresie od dwunastego do osiemnastego miesiąca życia. Wówczas niemowlę poznaje i "pochłania" otaczający je świat ustami, tak jak pożywienie, które spożywa. Dlatego właśnie w tym stadium fundamentalnym ośrodkiem poznawania świata i doznawania wrażeń są usta. Freud był zdania, że wśród osób, których rozwój zatrzymał się właśnie w fazie oralnej częściej dochodzi do nałogowych czynności, takich jak picie, palenia albo nadmierne objadanie, gdyż osoby te szukają zaspokojenia właśnie w takich czynnościach.
2. Stadium analne: dziecko wchodzi w drugie stadium rozwoju około drugiego do trzeciego roku życia. Wówczas zaczyna kształtować się struktura osobowości określana jako ego. Wtedy dziecko zaczyna być świadome własnego istnienia oraz wymagań, jakie stawia przed nim otaczająca rzeczywistość. Jest to również okres, kiedy dziecko wyrasta z pieluch i uczy się samodzielnego korzystania z toalety. Dlatego według Freuda ważnym zadaniem, przed którym dziecko staje w tym stadium jest osiągnięcie umiejętności kontrolowania wydzielin fizjologicznych organizmu. W związku z tym osoby, których rozwój zatrzymał się w tym stadium albo przesadnie dbają o porządek i czystość, albo wręcz przeciwnie - są niechlujnymi brudasami.
3. Stadium edypalne, inaczej falliczne: ma miejsce w okresie od trzeciego do szóstego roku życia. W tym stadium wrażenia seksualne umiejscawiają się w łechtaczce u dziewcząt i w penisie u chłopców. Wówczas dzieci są świadome swojej seksualności i różnic pomiędzy dziećmi różnych płci. Zdaniem Freuda w stadium tym dzieci podświadomie pragną w sposób seksualny rodziców płci przeciwnej i darzą uczuciem nienawiści drugiego rodzica, widząc w nim swojego konkurenta. Freud określił takie zjawisko mianem kompleksu Edypa. Edyp był mitologicznym bohaterem, który nieświadomie zamordował swego ojca i poślubił swoją matkę. Jednak według Freuda przebieg kompleksu Edypa różni się w zależności od płci dziecka. U chłopców stadium to ma bardziej dynamiczny charakter. Chłopcy są wówczas dumni z posiadania penisa i czerpią z niego przyjemność. Natomiast w momencie, kiedy zobaczą nagą kobietę ogarnia ich lęk i strach, gdyż są przekonani, iż jest to mężczyzna, któremu odcięto penisa, a winą za to obarczają własnego ojca. W ten sposób rodzi się tak zwany lęk kastracyjny, ponieważ chłopcy obawiają się, że ich może spotkać to samo. Pozytywne rozwiązanie tego lęku doprowadza do tego, że u chłopców zanika pożądanie do własnej matki, a ojcowie zyskują w oczach synów autonomię i moralność, z którymi synowie się identyfikują. W tej fazie kształtuje się kolejna struktura osobowości, czyli superego.
Freud stwierdził, że u dziewczynek nie występuje lęk kastracyjny. W ogóle sam przyznał, że Trudo jest mu wytłumaczyć, w jaki sposób proces ten przebiega u dziewczynek, gdyż nie mają one penisa. Próbował rozwikłać to w ten sposób, że dziewczynki mogą czuć się gorsze z tego względu, że nie mają okazałego penisa tylko małą i niepozorną łechtaczkę. Według Freuda w momencie, gdy dziewczynki odkrywają tą znaczącą różnicę w budowie chłopców zaczynają czuć się gorzej, czują się pokrzywdzone i poniżone. Rodzi się u nich poczucie zazdrości o penisa, które trwa aż do osiągnięcia przez nie dorosłości. Dlatego właśnie u kobiet wykształcają się dwa silne pragnienia - posiadania penisa i oraz posiadania dziecka, które przez długi czas istnieją w sferze kobiecej nieświadomości w stanie kateksji, czyli związania energii psychicznej z wyobrażeniami, dzięki którym kobieta może przygotować się do czekającej ją wkrótce roli związanej z płcią. W innym przypadku, na przykład u kobiet neurotycznych rozwiązanie problemu zazdrości o penisa następuje poprzez usilne dążenie do osiągnięcia sukcesu. Jednak zdaniem Freuda niezależnie od tego, czy kompleks Edypa kobieta rozwiąże w pierwszy czy w drugi sposób, jej moralne superego nigdy nie będzie tak silnie wykształcone, jak u mężczyzn.
Z ust Freuda padły legendarne już słowa, że "anatomia jest przeznaczeniem". Słowa te oznaczają, że męskość i kobiecość, oraz wszystko, co idzie za tym rozróżnieniem w sensie psychicznym i biologicznym nie są przeciwieństwami, które się wykluczają, ale wręcz przeciwnie. Zdaniem Freuda "Nie znajdzie się u człowieka czystej męskości, ani kobiecości w sensie biologicznym ani psychologicznym. Przeciwnie, każda jednostka wykazuje mieszaninę cech charakterologicznych, właściwych jednej i drugiej płci". W związku z tym idea kobiecości i idea męskości nakładają się na siebie w każdym człowieku, niezależnie od jego płci biologicznej. W powiedzeniu o anatomii i przeznaczeniu nie chodzi więc o determinację biologiczną ról płciowych, ani o warunkowanie genetyczne. Chodzi o coś, w czym Freud wyprzedził swoją epokę, o to, że w każdym człowieku jest mniejszy lub większy pierwiastek męskości i kobiecości. Dlatego właśnie według Freuda, dopóki kobiety nie będą miały penisa zawsze będzie w ich nieświadomości jakiś poziom zazdrości, podejrzliwości i lęku w stosunku do mężczyzn. Jest to po prostu przeznaczenie, które zostało nam narzucone przez własną anatomię.
Kiedy około piątego-szóstego roku życia rozwiązany zostaje kompleks Edypa dochodzi do ostatecznego uformowania wzorca osobowościowego dziecka. Ale w przypadku, gdy nie dochodzi do pomyślnego rozwiązania konfliktów tego okresu, fiksacje nie zostają rozwiązane, jak również poczucie winy w stosunku do osób własnej i przeciwnej płci to ciążą one nad całym przyszłym życiem człowieka.
4. Stadium latalne, inaczej utajone: rozpoczyna się ono w momencie zakończenia fazy fallicznej i trwa aż do osiągnięcia dojrzałości. Stadium to charakteryzuje się uregulowaniem trybu życia ze względu na to, że dziecko zaczyna chodzić do szkoły. Wtedy też następuje nauka pierwszych ról społecznych, tworzą się grupy koleżeńskie i przyjacielskie. Dziecko uczy się funkcjonowania, współpracy i współdziałania w grupie. Według Freuda w tym okresie dochodzi również do tak zwanej amnezji dziecięcej, kiedy to dziecko nie jest w stanie przypomnieć sobie wydarzeń z pierwszych lat jego życia. Przyczyną amnezji jest wypieranie psychicznych doświadczeń i pobudzeń, które miały miejsce we wcześniejszych stadiach.
5. Stadium genitalne: stadium to przypada na okres dojrzałości płciowej i seksualnej, a rozpoczyna się już w okresie dojrzewania. Wówczas następuje skierowanie energii seksualnej, dotychczas umiejscowionej w genitaliach, w stronę stosunków płciowych. Oczywiście nie każdy człowiek osiąga pełnię dojrzałości. Przeszkodą w jej osiągnięciu mogą być na przykład mechanizmy obronne generowane przez ego lub zmiany w instynktownej energii.