AZJA - bud. geologiczna. Azja ma b. zróżnicowaną budowę geol.; najstarszymi częściami Azji są platformy prekambryjskie: wschodniosyberyjska z tarczą ałdańską i tarczą anabarską, północnochińsko-koreań. z tarczą szantuńsko-koreań., środk. i południowochiń., dekańska, z tarczą o tej samej nazwie. Podłoże tych platform jest zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych); podłoże to jest przykryte pokrywą osadów paleozoiczno-mezozoicznych (a miejscami i kenozoicznych), spod których wyłania się ono tylko w obrębie tarcz. W pokrywie osadowej występują miejscami skały wulk., o dużej miąższości (niecka tunguska, trapy dekańskie). Inne prekambryjskie masywy: indochiń., tybet., tanguski, masywy Anatolii i środk. Iranu występują w młodszych łańcuchach górskich. Platformę prekambryjską wsch. Syberii obrzeżają łańcuchy górskie powstałe w młodszych orogenezach; są to łańcuchy Kazachstanu, Tien-szanu, Kunlunu, Ałtaju, Sajanów, G. Stanowych, Dżugdżuru, Wielkiego i Małego Chinganu, G. Jabłonowych, Qilian Shan i Huaiyang Shan; są one zbud. z metamorficznych, magmowych i osadowych skał prekambru i paleozoiku, sfałdowanych w orogenezach w późnym proterozoiku i paleozoiku (orogenezy kaledońska i hercyńska). Na zach. od prekambryjskiej platformy wschodniosyberyjskiej rozpościerają się platformy paleozoiczne — zachodniosyberyjska i turańska. Podłożem tych platform są zdenudowane łańcuchy kaledonidów i hercynidów, które na zach. wynurzają się spod pokrywy osadowej jako hercyński łańcuch Uralu, Nowej Ziemi i Tajmyru; są one zbud. z metamorficznych, magmowych i osadowych skał prekambru i paleozoiku. Na pn.-wsch. i na południu Azji wznoszą się łańcuchy górskie, powstałe w erze mezozoicznej, sfałdowane w końcu triasu lub w jurze (→ kimerydy). Są to m.in. góry: Czerskiego, Wierchojańskie, Czukockie, Sichote Aliń, pd. Tybetu, Płw. Indochińskiego. Najmłodszą częścią Azji są łańcuchy alpidów występujące w 2 strefach: alp.-himalajskiej i pacyficznej. W strefie alp.-himalajskiej rozróżnia się 2 pasma rozdzielone starymi masywami Anatolii i środk. Iranu; są one zbud. gł. ze skał paleozoiku i mezozoiku. Do pasma pn. należą góry: Pontyjskie, Kaukaz, Kopet-dag, Hindukusz, Pamir, Karakorum; do pasma pd. — góry: Taurus, Zagros, Sulejmańskie oraz Omanu i Beludżystanu. Oba pasma łączą się w Pendżabie we wspólny łańcuch himalajsko-birmański. Półwyspy — Arabski, stanowiący część platformy afryk., i Indyjski — wchodziły w skład lądu → Gondwana, od którego zostały odłączone w ciągu kredy i trzeciorzędu i przyłączone do Azji. Pacyficzny system azjat. alpidów (wyspy: Sachalin, Kuryle, Japońskie, Filipińskie, Tajwan, Archipelag Malajski) jest zbud. ze skał paleozoiczno-kenozoicznych. Ruchy górotwórcze trwają tu do dziś (trzęsienia ziemi i działalność wulk.). Wzdłuż pacyficznych alpidów ciągną się rowy oceaniczne: Aleucki, Kurylsko-Kamczacki, Japoński, Bonin, Mariański, Filipiński, Jawajski; łuki wysp i przybrzeżne morza azjat. znajdują się w obrębie czynnej strefy → subdukcji, na granicy płyt litosferycznych pacyficznej i azjatyckiej. Ważniejsze bogactwa naturalne Azji: węgiel kam., ropa naft., gaz ziemny, rudy: żelaza, manganu, chromu, miedzi, ołowiu, cynku, rtęci, wolframu, niklu, cyny, antymonu oraz srebro, złoto, diamenty, boksyty, fosforyty, sól kam. i siarka.
AFRYKA - bud. geologiczna Niemal w całości Afryka stanowi platformę prekambryjską, zw. platformą afryk., której podłoże jest zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych) sfałdowanych, a następnie zdenudowanych. Na podłożu spoczywa pokrywa platformowa składająca się z osadów kambryjsko-plejstoceńskich, o grub. od kilkuset do kilku tysięcy m (miejscami do 7-9 tys. m). Zdenudowane skały podłoża odsłaniają się jako tarcze zach. Sahary i zach. Sudanu (m.in. masywy: Ahaggar, Tibesti) oraz tarcze środk. i południowej Afryki (m.in. masywy w Kamerunie, Tanzanii, Rodezji, Katandze). Na zapadniętych częściach podłoża prekambryjskiego utworzyły się niecki wypełnione szczególnie grubymi seriami pokrywy osadowej, np. niecka Río de Oro, Tindufu, senegalska, alg., libijska, nigeryjska, kongijska. Na pn. i zach. z platformą prekambryjską jest zrośnięty łańcuch górski Ar-Rifu, Atlasu Tellskiego, Wysokiego, Saharyjskiego i Wyż. Szottów, ostatecznie uformowany w orogenezie alp., oraz łańcuch Antyatlasu powstały w orogenezie hercyńskiej, na pd. — hercyński łańcuch G. Przylądkowych. Platforma afryk. jest porozcinana uskokami, które rozdzielają pasma górskie (np. uskok Agadiru, między Atlasem Wysokim i Antyatlasem), ograniczają głębokie niecki (np. nieckę zach. Madagaskaru) lub tworzą system wielkich rowów tektonicznych (→ ryft) i zrębów w środk. i wschodniej Afryce (rów M. Martwego i M. Czerwonego, rowy wielkich jezior, np. Rudolfa, Alberta, Niasa). Rowy te powstały w trzeciorzędzie; są z nimi związane potężne wylewy law (Wyż. Abisyńska, wulkany: Kenia, Kilimandżaro, Meru i in.). Aż do triasu Afryka, wraz z Ameryką Pd., a do kredy z Australią, Płw. Indyjskim i Arabskim, tworzyła ląd → Gondwana. Główne bogactwa naturalne: złoto i diamenty, platyna, rudy cyny, manganu, miedzi, uranu, cynku i ołowiu, kobaltu, tytanu, żelaza, boksyty, magnezyt, fosforyty, chromit, węgiel kam. i ropa naftowa.
AMERYKA PD - bud. geologiczna Najstarszą częścią Ameryki Południowej jest prekambryjska platforma południowoamer., obejmująca pn.-wsch. i środk. część kontynentu; stanowi ona fragment dawnego lądu → Gondwany, wykazuje wiele wspólnych cech z platformą afryk., od której została oddzielona w mezozoiku. Fundament platformy zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych), sfałdowanych w kilku orogenezach prekambryjskich, a następnie zrównanych (zdenudowanych) odsłania się na powierzchni na tarczach: gujańskiej, środkowobrazyl., wschodniobrazyl. i urugwajskiej; rozdzielające te tarcze niecki: Amazonki, Paranaíba, São Francisco i Parany są wypełnione osadami paleozoiczno-kenozoicznymi stanowiącymi pokrywę platformową. W Patagonii odsłaniają się izolowane i zniszczone części łańcucha górskiego powstałego w orogenezie hercyńskiej, zbud. ze skał prekambru i paleozoiku. Na większej części obszaru Patagonii zdenudowane łańcuchy Hercynidów są pokryte pokrywą osadów karbońsko-permskich (wśród których występują osady lodowcowe) i mezozoiczno-kenozoicznych, z którymi tworzą platformę paleozoiczną. Na zach. Ameryki Południowej do platform prekambryjskiej i paleozoicznej przyrastają Andy — góry powstałe w orogenezie alp., sfałdowane ostatecznie w trzeciorzędzie. Połączenie Ameryki Południowej z Ameryką Północną nastąpiło w końcu trzeciorzędu. Główne bogactwa naturalne: rudy żelaza, cynku i ołowiu, manganu, cyny, antymonu, molibdenu, uranu, boksyty, diamenty, beryl, siarka, ropa naftowa.
ANTARKTYDA - bu. geologiczna Antarktyda Wschodnia jest wielką platformą prekambryjską o budowie zbliżonej do budowy kontynentów Afryki, Australii oraz Ameryki Pd., z którymi w paleozoiku tworzyła ląd → Gondwany; na fundamencie krystal. platformy leżą górnoproterozoiczne i paleozoiczne skały osadowo-wulkaniczne. Na zach. od platformy prekambryjskiej znajduje się platforma paleozoiczna, której podłoże jest zbud. ze sfałdowanych i zmetamorfizowanych skał proterozoicznych i dolnopaleozoicznych; skały te na wsch. platformy tworzą zwarte pasmo górskie zw. G. Transantarktycznymi, pokryte w większości przez lądolód; pokrywą osadową platformy paleozoicznej są osady paleozoiczno-mezozoiczne (dewon-kreda), wśród których występują piaskowce i łupki ilaste, z przewarstwieniami węgla, a także utwory lodowcowe (górny paleozoik); osady te są poprzecinane żyłami mezozoicznych dolerytów. Antarktyda Zachodnia pod względem budowy geol. łączy się ściśle z młodą (trzeciorzędową) strefą fałdową Andów Ameryki Pd.; ze strefą tą jest związana intensywna działalność wulk., którą m.in. został objęty skraj platformy Antarktydy Wschodniej (Ziemia Wiktorii), gdzie są liczne, niedawno wygasłe wulkany (jedyny czynny na Antarkt. wulkan — Erebus, 3794 m). Na Antarktydzie odkryto złoża węgla kam. (Ziemia Wiktorii), rud żelaza, berylu, złota, niklu, srebra, tytanu, uranu, grafitu, kryształu górskiego, a na Wybrzeżu Jerzego V — również rud molibdenu, miedzi, cynku i ołowiu.
EUROPA - bud. geologiczna Najstarszą częścią Europy jest Europa Wschodnia, stanowiąca platformę prekambryjską (wschodnioeur.); podłoże jej jest zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych), intensywnie sfałdowanych podczas orogenez prekambryjskich, a następnie zdenudowanych; na podłożu leży pokrywa skał osadowych (pokrywa platformowa) wieku od najwyższego prekambru do kenozoiku. Skały podłoża odsłaniają się jako tarcze: ukr. i bałtycka. Na obniżonych częściach podłoża prekambryjskiego (syneklizach i zapadliskach) pokrywa osadowa (platformowa) osiąga grub. 5-10 km, a niekiedy nawet ponad 20 km; na kopułowatych nabrzmieniach podłoża, zw. anteklizami lub wyniesieniami, pokrywa jest cienka. Ważniejsze syneklizy: moskiewska, nadbałtycka, permska, ważniejsze zapadliska: nadkaspijskie i peczorskie, ważniejszy rów: dnieprowsko-doniecki; ważniejsze wyniesienia: kursko-woroneskie, wołgo-uralskie, mazursko-białoruskie. W zach. i środk. części Europy ostatnie ruchy górotwórcze odbywały się w paleozoiku; wynikiem ich było powstanie łańcuchów kaledonidów i hercynidów; od wsch. ogranicza Europę hercyński łańcuch Uralu. Łańcuchy kaledonidów i hercynidów są w przeważającej części zdenudowane i przeważnie przykryte pokrywą osadowych skał dewońsko-kenozoicznych (na kaledonidach) lub permsko-kenozoicznych (na hercynidach), tworząc platformę paleozoiczną, wśród której wyróżniają się niecki: pol.-niem., anglo-paryska i akwitańska. Spod pokrywy osadowej (platformowej) wyłaniają się izolowane części zdenudowanych łańcuchów kaledońskich i hercyńskich: Sudety, G. Świętokrzyskie, Masyw Czeski, Rudawy, Harz, Reńskie G. Łupkowe, Ardeny, Masyw Centr., Masyw Armorykański, Meseta Iberyjska, Dobrudża. Europa Południowa należy do strefy alpidów; tworzą ją najmłodsze góry: Betyckie, Pireneje, Alpy, Karpaty, Apeniny, Dynarskie, Bałkany, Pindos. W osiowych strefach tych gór często występują masywy prekambryjskie, kaledońskie i hercyńskie. Strefa alpidów jest zbud. gł. ze skał mezozoicznych i trzeciorzędowych, które ostatecznie zostały sfałdowane w trzeciorzędzie (w miocenie). Góry te charakteryzuje budowa fałdowo-płaszczowinowa i łuskowa. Wypiętrzaniu alpidów towarzyszyło powstanie zapadlisk przedgórskich i śródgórskich, np. zapadlisko przedalp., przedkarpackie, panońskie. Z orogenezą alp. był związany silny wulkanizm, czynny do dziś. Główne bogactwa naturalne: węgiel kam., brun., ropa naft., gaz ziemny, rudy żelaza, metali nieżel. (cynku i ołowiu, miedzi, bizmutu, kobaltu i niklu, rtęci, wolframu, srebra, cyny) oraz siarka, boksyty, sól kam., sole potasowo-magnezowe.