Co to jest frazeologia?
Słowo Frazeologia jest pochodzenia greckiego. Phrasis znaczy "mówienie" a logos "nauka".
Ma kilka znaczeń, dwa językowe, pozostałe przenośne.
1. Dział nauki (językoznawstwa) zajmujący się analizą i opisem istniejących w języku utrwalonych połączeń wyrazów.
2. Zbiór połączeń wyrazowych występujących w danym języku albo w określonym zbiorze tekstów (np. taki jak w słowniku).
3. (ironicznie albo żartobliwie) Nietypowy sposób wyrażania się ("Co ty mi tu mówisz taką frazeologią, nic nie rozumiem!") albo połączenie wyrazów, które niesie nowe znaczenie, zwykle dowcipne albo - przeciwnie - nieudolne ("Autor używa ciekawej frazeologii, która daje jego tekstom szczególne zabarwienie". "Co za frazeologia! Błąd na błędzie.")
Naukowców (językoznawców i leksykografów), zajmujących się tą dziedziną, nazywamy frazeologami.
W zasobie słownikowym języka wyróżniamy dwa różne typy jednostek: wyrazy i frazeologizmy. Frazeologizmy są podobnie jak wyrazy składnikami wypowiedzeń i tekstów. Frazeologizmem albo związkiem frazeologicznym nazywamy utrwalone społecznie połączenie co najmniej dwóch wyrazów, którego znaczenie nie wynika ze znaczeń składników.
Frazeologizmy są więc niekiedy nazywane "wielowyrazowymi słowami". Nieraz są to nawet całe zdania, np. "Uczepił się jak rzep psiego ogona". Spośród przysłów za frazeologizmy uważa się te, które są używane jako fragmenty zdań (zwykle złożonych), np. "Przecież mówiłem: uderz w stół, a nożyce się odezwą!".
Idiomem nazywamy frazeologizm, którego znaczenie jest zupełnie inne niż wynika ze znaczeń każdego ze składników i z sumy tych znaczeń (np. piąte koło u wozu, kubek w kubek, nie w kij dmuchał, sól ziemi, słomiany ogień).
Frazemem nazywamy utrwalone połączenie wyrazów, którego sens mieści się w zakresie znaczenia wyrazu nadrzędnego (dominującego) (np. palma pierwszeństwa od znaczenia słowa "pierwszeństwo", sezon ogórkowy od "sezon", radosna twórczość od "twórczość", składać podanie od "podanie", sardoniczny uśmiech od "uśmiech").
Produktem języka albo językowym nazywamy nieutrwalone społecznie połączenie wyrazów, powstające doraźnie, mające w wypowiedzi charakter odrębnej jednostki znaczeniowej (np. biała chmura, mądry człowiek, szybko biegać). Znaczenie produktu językowego wynika ze znaczeń jego składników, zwykle jest ich sumą.
Wyrażeniem albo zwrotem przyimkowym nazywamy takie połączenie wyrazowe, którego istotną częścią jest przyimek, np. iść pod wiatr, być na dworze, siedzieć w kinie, wchodzić do auta.
Więcej szczegółów znajdziesz w Klasyfikacjach frazeologizmów (p. menu). Słowniczek pojęć językoznawczych będziemy powiększać zgodnie z sugestiami uczestników naszego Forum.
Leksykografia to nauka zajmująca się budową, zawartością i tworzeniem słowników.
Leksemem nazywamy jednostkę słownikową (hasło). W słowniku ogólnym leksemami są wyrazy, a w słowniku frazeologicznym związki wyrazowe.
Ciągłym połączeniem wyrazów nazywamy takie, którego składników nie można przestawić (zamienić miejscami), ani w którym nie można rozdzielić składników innymi wyrazami. Np. ciągłe są wyrażenia "mimo że", "na chybcika", "w te pędy", ponieważ ich wyrazy składowe występują zawsze w tej samej kolejności i nie mogą być rozdzielane żadnymi wyrazami.
Nieciągłym połączeniem wyrazów nazywamy takie, którego składniki można zamieniać miejscami, albo między którego składniki można wstawiać inne wyrazy. Np. nieciągłe są wyrażenia: "do domu" (bo można wstawić zaimek: "do mojego domu" ), "na czas" (bo można wstawić przymiotnik: "na odpowiedni czas"), "składać podanie" (bo można przestawić: "podanie złożyłem wczoraj", ale i wstawić: "składam na pana ręce podanie") itd.
Kryteriami frazeologiczności (z punktu widzenia systemu języka) są:
1. Obecność dwóch taktów (akcentów znaczeniowych), tzn. że w związku wyrazów przynajmniej dwa składniki mają swoje własne znaczenia. Np. po dwa takty mają wyrażenia "składać podanie" i "nie składać podania" (składnik "nie" jest znaczeniowo niesamodzielny, bo jego znaczenie należy do znaczenia słowa "składać", nadaje mu przeczenie). Dwa takty mają także wyrażenia typu "prawie prawie", "już już" itp., ponieważ każdy z wyrazów składowych ma samodzielne znaczenie.
2. Obecność składników, które są wyrazami i które są połączone tak, jak się łączą wyrazy (np. "herod-baba" nie jest frazeologizmem, jest to jeden wyraz dwuczłonowy, ale "baba jak herod" jest frazeologizmem, bo wyrazy występują osobno i jednocześnie są połączone graficznie spacją oraz przez uzyskanie wspólnego znaczenia i wspólnej zależności gramatycznej). W wykrzyknieniu "Idziemy!" co prawda występują dwa składniki, ale jeden z nich jest znakiem interpunkcyjnym (wykrzyknikiem), więc nie mamy do czynienia z frazeologizmem.
3. Nieciągłość połączenia (p. wyżej).
Do zaliczenia związku wyrazowego do frazeologii wystarczą dwa z powyższych kryteriów oraz utrwalenie w języku (tzw. utrwalenie społeczne).
(Por. A.M. Lewicki: Składnia związków frazeologicznych, Biul. Po. Tow. Językoznawczego, zesz. XL, 1983, str. 75-83).
Defrazeologizacja - deleksykalizacja. Jest to świadomy zabieg stylistyczny, polegający na doraźnym użyciu wyrażenia, zwrotu, frazy (tu defrazeologizacja równa się deleksykalizacji) lub wyrazu (tylko deleksykalizacja) w znaczeniu wynikającym z jego budowy. Defrazeologizacja polega zatem na dosłownym użyciu składników związku frazeologicznego, które mają w nim znaczenie przenośne, albo na dosłownym użyciu związku frazeologicznego, w którym suma znaczeń wyrazów ma znaczenie przenośne. Np. (idiom) "Do mojego okna przyleciał biały kruk i zastukał dziobem w szybę." ("biały kruk" jako związek frazeologiczny = egzemplarz rzadko spotykanej książki, a w przykładowym zdaniu użyto tego wyrażenia w znaczeniu dosłownym: kruk, który ma białe pióra). Inny przykład (z frazemem): "Złóżcie, kochani, wszystkie podania na razie na kupkę. Jutro zaniosę je do biura." (frazem "składać podanie" ze znaczenia przenośnego 'wręczać podanie do rozpatrzenia' zmienił znaczenie na dosłowne 'układać na stosie'). Defrazeologizacja jest szczególnym przypadkiem deleksykalizacji i odnosi się do idiomów lub frazemów.
Semantyka. Nauka zajmująca się znaczeniem wyrazów i związków frazeologicznych.
Łączliwość. Skłonność wyrazów do łączenia się.
Łączliwością składniową (syntaktyczną, gramatyczną) nazywamy łączenie się wyrazów wynikające z zasad gramatyki (związków rządu, zgody, przynależności), np. dobra matka, jechać samochodem, wynosić śmieci.
Łączliwością semantyczną nazywamy łączenie się wyrazów, które wynika z potrzeby utworzenia jakiejś jednostki znaczenia, np. jeśli chcemy powiedzieć, że mamy w ręku wyjątkowy egzemplarz rzadko spotykanej książki, łaczymy wyrazy "biały" i "kruk", powstaje wyrażenie "biały kruk", który właśnie znaczy tyle, co "egzemplarz rzadko spotykanej książki".
W idiomach łączliwość semantyczna ma większe znaczenie niż gramatyczna, ale występują obie. We frazemach łączliwość semantyczna jest zrównoważona przez składniową. W produktach języka łączliwość gramatyczna ma większe znaczenie niż semantyczna.
Homonimy frazeologiczne to każde spośród wyrażeń, które mają jednakowe brzmienie i jednakową pisownię, ale odmienne znaczenie. Np. "radosna twórczość" ma trzy homonimy: 1. działanie beztroskie, bezmyślne (homonim frazeologiczny), 2. rzecz wykonywana bez talentu, nieumiejętnie (drugi homonim frazeologiczny), 3. twórczość, która sprawia radość (homonim dosłowny, produkt języka).
Skrzydlate słowa są to cytaty z dzieł, tytuły utworów, strzępy przemówień, powiedzonka osób publicznych. Łatwo zapadają w pamięć, są obrazowe, aluzyjne i dzięki temu używane przez ogół do wyrażania jakichś treści. Autorzy albo źródła skrzydlatych słów można zawsze zidentyfikować i odpowiedzieć na pytanie, kto to powiedział albo gdzie to było napisane. Np. "Kobieto, puchu marny!" (A. Mickiewicz), "Stawka większa niż życie" (tytuł serialu telewizyjnego), "Syzyfowa praca" (mitologia), "Głos wołającego na puszczy" (Biblia).
Paremia. Paremią nazywamy przysłowie, sentencję (ich autorzy nie są znani), aforyzm, maksymę (ich autorzy są znani). Paremie z pewnymi wyjątkami nie są zaliczane do związków frazeologicznych.
Peremiologia (przysłowioznawstwo) to nauka o przysłowiach, sentencjach, maksymach, aforyzmach.
Zestawienia to wielowyrazowe jednostki, które znajdują się na pograniczu frazeologii. Należą do nich: terminy (np. wnioskowanie przez analogię, narząd żucia, rzut karny), rzeczowniki wielowyrazowe (np. maszyna do pisania, samochód ciężarowy, płatki owsiane), połączenia publicystyczne (debata parlamentarna, posiedzenie rządu, władza państwowa), komendy, rozkazy, dyrektywy (na prawo patrz, biegiem marsz, droga wolna, maszyny stop).