NORMA PRAWNA I JEJ BUDOWA
Normą prawną będziemy nazywać regułę zachowania, która na podstawie przepisów prawnych została skonstruowana przez prawoznawców, którzy sprecyzowali jej niezbędne elementy. Normę prawną traktujemy więc jako „zjawisko" ściśle związane z przepisami prawa, a mówiąc konkretnie jako znaczenie przepisów prawa. Uznajemy normy prawne za treść prawa, zaś przepisy prawne za jego formę. .
Za J. Kowalskim określimy normę prawną jako regułę postępowania stworzoną na podstawie przepisów prawnych, która zawiera warunki powinnego zachowania się, regułę tegoż zachowania i konsekwencję niezastosowania się do wymogów reguły. Jest to jeden z możliwych sposobów postrzegania struktury normy prawnej, najczęściej występujący w polskiej nauce prawa, który można określić mianem trójelementowej koncepcji struktury normy prawnej. Bardziej szczegółowa analiza zaproponowanej wyżej definicji dotyczyć będzie dwu grup zagadnień:
1) relacji pomiędzy normą prawną a przepisem prawnym, 2) struktury wewnętrznej normy prawnej. Stosunek wzajemny między normą prawną a przepisem prawnym może być taki, że jeden przepis prawny może zawierać w swej treści jedną normę prawną, może zawierać dwie lub więcej norm, częściej jednak zawiera jedynie część normy. Niekiedy w przepisie prawnym ustanawia się tylko reguły znaczeniowe dla wyrażeń zawartych w akcie prawnym (tzw. definicje ustawowe). Należy mieć na uwadze, że ten sam przepis prawny może niekiedy służyć za „budulec" dla tworzenia różnych norm prawnych i różnych elementów normy prawnej.
Zwolennicy trójelementowej struktury normy prawnej wskazują, że przystępując do tworzenia, wykładni lub stosowania prawa, prawoznawca powinien mieć zawsze na uwadze trzy sprawy: ustalenie treści uprawnień i obowiązków, ustalenie adresata i warunków, w jakich te uprawnienia i obowiązki mają zastosowanie, wreszcie ustalenie konsekwencji grożących w przypadku zachowania się niezgodnego z obowiązkiem. Przedstawiciele tego kierunku myślenia wyróżniają więc w strukturze normy prawnej trzy niezbędne i ściśle ze sobą związane elementy (człony):
1) hipotezę,
2) dyspozycję,
3) sankcję.
Hipoteza to człon normy prawnej określający warunki, których zaistnienie powoduje możliwość przypisywania komuś obowiązku lub uprawnienia. Warunki te mogą dotyczyć elementów podmiotowych -gdy norma prawna wskazuje adresata normy oraz jego cechy (np. zawód, wiek, stan zdrowia), a także elementów przedmiotowych - gdy norma odnosi się do zewnętrznych w stosunku do adresata zjawisk lub wydarzeń (np. „w czasie powodzi", „na licytacji"), albo określa miejsce działania (np. „na drodze publicznej", „w miejscu pracy"). Norma prawna stosunkowo rzadko obowiązuje wszystkich, wszędzie i w każdych okolicznościach. Zazwyczaj tylko w określonych warunkach podmiotowych i przedmiotowych. Hipoteza stanowi więc na ogół najbardziej rozbudowany element normy prawnej, chociaż w prawie finansowym dominują sformułowania dotyczące dyspozycji.
Dyspozycja to człon normy prawnej wyznaczający sposób zachowania adresata, gdy spełnione zostały warunki przewidziane w hipotezie. Sposób zachowania sprowadza się albo do zachowań będących obowiązkami adresatów, albo do zachowań stanowiących ich uprawnienia. Zazwyczaj oba elementy, uprawnienie i obowiązek, nie są równocześnie wskazane wprost w przepisach prawa, co spowodowane jest dążeniem prawodawcy do zwięzłości. Jednak nie wymieniony składnik łatwo daje się wypełnić w procesie interpretacji przepisów prawnych, przy wykorzystaniu wiedzy o ścisłym związku uprawnienia i obowiązku adresatów normy prawnej.
Sankcja to człon normy prawnej określający konsekwencje prawne zachowania niezgodnego z obowiązkiem sformułowanym w dyspozycji. Konsekwencje te z punktu widzenia oceny prawnej (społecznej) są traktowane jako dolegliwości dla adresata. Dolegliwości przewidziane przez prawodawcę mogą być różne, w zależności od okoliczności związanych z niedopełnieniem obowiązku prawnego i wynikłymi stąd skutkami. Stosownie do tego rozróżnia się następujące rodzaje sankcji prawnych: sankcja karna, sankcja egzekucyjna, sankcja nieważności.
Sankcja karna (represyjna), to sankcja grożąca za dokonanie czynów zabronionych przez normy prawa karnego materialnego. Polega ona na pozbawieniu naruszyciela zakazu cennych dla niego dóbr (wolności, wartości majątkowych, praw obywatelskich itp.).
Sankcja egzekucyjna, występująca najczęściej w normach prawa administracyjnego i cywilnego, polega bądź na przymuszeniu adresata do wykonania ciążącego na nim obowiązku (np. wyegzekwowania zwrotu długu, eksmisji z lokalu), bądź na przymusowym unicestwieniu tego, co zostało przez adresata zyskane wbrew zakazowi (np. zburzeniu budynku wzniesionego bez zezwolenia).
Sankcja nieważności (bezskuteczności) czynności prawnej ma zastosowanie przede wszystkim do czynności prawnych znanych prawu cywilnemu (np. przeniesienia własności nieruchomości), chociaż może ona także zaistnieć wobec czynności władczych organów władzy publicznej związanych ze stosowaniem prawa (decyzji administracyjnych, orzeczeń sądowych). Jeżeli wskazane czynności prawne podjęte zostały z naruszeniem nakazów, zakazów albo upoważnień, to wówczas sankcją jest odebranie im skuteczności prawnej w postaci nieważności tych czynności.
Kończąc rozważania o normie prawnej i jej strukturze można sformułować następującą definicję: norma prawna to stworzona na podstawie przepisów prawnych generalna i abstrakcyjna reguła postępowania, składająca się z hipotezy, dyspozycji i sankcji.