NORMA PRAWNA I JEJ BUDOWA, PRAWO OGÓLNE


NORMA PRAWNA I JEJ BUDOWA

Normą prawną będziemy nazywać regułę zachowania, która na pod­stawie przepisów prawnych została skonstruowana przez prawoznawców, którzy sprecyzowali jej niezbędne elementy. Normę prawną trak­tujemy więc jako „zjawisko" ściśle związane z przepisami prawa, a mó­wiąc konkretnie jako znaczenie przepisów prawa. Uznajemy normy prawne za treść prawa, zaś przepisy prawne za jego formę. .

Za J. Kowalskim określimy normę prawną jako regułę postępowa­nia stworzoną na podstawie przepisów prawnych, która zawiera wa­runki powinnego zachowania się, regułę tegoż zachowania i konse­kwencję niezastosowania się do wymogów reguły. Jest to jeden z moż­liwych sposobów postrzegania struktury normy prawnej, najczęściej wy­stępujący w polskiej nauce prawa, który można określić mianem trójelementowej koncepcji struktury normy prawnej. Bardziej szczegółowa analiza zaproponowanej wyżej definicji dotyczyć będzie dwu grup zagad­nień:

1) relacji pomiędzy normą prawną a przepisem prawnym, 2) struktury wewnętrznej normy prawnej. Stosunek wzajemny między normą prawną a przepisem prawnym może być taki, że jeden przepis prawny może zawierać w swej treści jedną normę prawną, może zawierać dwie lub więcej norm, częściej jednak zawiera jedynie część normy. Niekiedy w przepisie prawnym ustanawia się tylko reguły znaczeniowe dla wyrażeń zawartych w akcie prawnym (tzw. definicje ustawowe). Należy mieć na uwadze, że ten sam przepis prawny może niekiedy służyć za „budulec" dla tworzenia róż­nych norm prawnych i różnych elementów normy prawnej.

Zwolennicy trójelementowej struktury normy prawnej wskazują, że przy­stępując do tworzenia, wykładni lub stosowania prawa, prawoznawca po­winien mieć zawsze na uwadze trzy sprawy: ustalenie treści uprawnień i obowiązków, ustalenie adresata i warunków, w jakich te uprawnienia i obowiązki mają zastosowanie, wreszcie ustalenie konsekwencji grożą­cych w przypadku zachowania się niezgodnego z obowiązkiem. Przedsta­wiciele tego kierunku myślenia wyróżniają więc w strukturze normy praw­nej trzy niezbędne i ściśle ze sobą związane elementy (człony):

1) hipotezę,

2) dyspozycję,

3) sankcję.

Hipoteza to człon normy prawnej określający warunki, których za­istnienie powoduje możliwość przypisywania komuś obowiązku lub uprawnienia. Warunki te mogą dotyczyć elementów podmiotowych -gdy norma prawna wskazuje adresata normy oraz jego cechy (np. zawód, wiek, stan zdrowia), a także elementów przedmiotowych - gdy norma odnosi się do zewnętrznych w stosunku do adresata zjawisk lub wydarzeń (np. „w czasie powodzi", „na licytacji"), albo określa miejsce działania (np. „na drodze publicznej", „w miejscu pracy"). Norma prawna stosunko­wo rzadko obowiązuje wszystkich, wszędzie i w każdych okolicznościach. Zazwyczaj tylko w określonych warunkach podmiotowych i przedmioto­wych. Hipoteza stanowi więc na ogół najbardziej rozbudowany element normy prawnej, chociaż w prawie finansowym dominują sformułowania dotyczące dyspozycji.

Dyspozycja to człon normy prawnej wyznaczający sposób zachowa­nia adresata, gdy spełnione zostały warunki przewidziane w hipotezie. Sposób zachowania sprowadza się albo do zachowań będących obowiąz­kami adresatów, albo do zachowań stanowiących ich uprawnienia. Zazwyczaj oba elementy, uprawnienie i obowiązek, nie są równocześnie wskazane wprost w przepisach prawa, co spowodowane jest dążeniem pra­wodawcy do zwięzłości. Jednak nie wymieniony składnik łatwo daje się wypełnić w procesie interpretacji przepisów prawnych, przy wykorzysta­niu wiedzy o ścisłym związku uprawnienia i obowiązku adresatów normy prawnej.

Sankcja to człon normy prawnej określający konsekwencje praw­ne zachowania niezgodnego z obowiązkiem sformułowanym w dys­pozycji. Konsekwencje te z punktu widzenia oceny prawnej (społecz­nej) są traktowane jako dolegliwości dla adresata. Dolegliwości prze­widziane przez prawodawcę mogą być różne, w zależności od okolicz­ności związanych z niedopełnieniem obowiązku prawnego i wynikłymi stąd skutkami. Stosownie do tego rozróżnia się następujące rodzaje sankcji prawnych: sankcja karna, sankcja egzekucyjna, sankcja nie­ważności.

Sankcja karna (represyjna), to sankcja grożąca za dokonanie czy­nów zabronionych przez normy prawa karnego materialnego. Polega ona na pozbawieniu naruszyciela zakazu cennych dla niego dóbr (wol­ności, wartości majątkowych, praw obywatelskich itp.).

Sankcja egzekucyjna, występująca najczęściej w normach prawa ad­ministracyjnego i cywilnego, polega bądź na przymuszeniu adresata do wykonania ciążącego na nim obowiązku (np. wyegzekwowania zwrotu długu, eksmisji z lokalu), bądź na przymusowym unicestwieniu tego, co zostało przez adresata zyskane wbrew zakazowi (np. zburzeniu bu­dynku wzniesionego bez zezwolenia).

Sankcja nieważności (bezskuteczności) czynności prawnej ma zasto­sowanie przede wszystkim do czynności prawnych znanych prawu cywil­nemu (np. przeniesienia własności nieruchomości), chociaż może ona także zaistnieć wobec czynności władczych organów władzy publicznej związa­nych ze stosowaniem prawa (decyzji administracyjnych, orzeczeń sądo­wych). Jeżeli wskazane czynności prawne podjęte zostały z naruszeniem nakazów, zakazów albo upoważnień, to wówczas sankcją jest odebranie im skuteczności prawnej w postaci nieważności tych czynności.

Kończąc rozważania o normie prawnej i jej strukturze można sfor­mułować następującą definicję: norma prawna to stworzona na pod­stawie przepisów prawnych generalna i abstrakcyjna reguła po­stępowania, składająca się z hipotezy, dyspozycji i sankcji.



Wyszukiwarka