Prawne Podstawy Resocjalizacji

Praca na temat:

CO SĄDZISZ O WARUNKOWYM PRZEDTERMINOWYM ZWOLNIENIU ORAZ O WARUNKOWYM ZAWIESZENIU WYKONANIA KARY JAKO O INSTYTUCJACH SŁUŻĄCYCH RESOCJALIZACJI SPRAWCY PRZESTĘPSTWA W WARUNKACH WOLNOŚCIOWYCH.

W połowie XIX wieku wykształciły się inne niż kary środki stosowane wobec sprawców przestępstw, polegające na zawieszeniu orzeczenia lub wykonania kary celem poddania sprawcy próbie i dozorowi kuratora. Środki te zwane są środkami probacyjnymi. U podstawy tej instytucji tkwi przekonanie, że proces oddziaływania resocjalizacyjnego przeprowadzić można bez pozbawienia wolności, zwłaszcza gdy chodzi o sprawców, których dotychczasowe życie oraz warunki osobiste pozwalają na prognozę, iż nie wróci na drogę przestępstwa.

Probacja charakteryzuje ją duża efektywność, o czym świadczy niski procent powrotności do przestępstw sprawców poddanych tej metodzie. Pod tym względem góruje ona w znacznym stopniu nad karą pozbawienia wolności.

Warunkowe przedterminowe zwolnienie

Instytucja przedterminowego warunkowego zwolnienia z odbycia części kary pozbawienia wolności jest współcześnie częścią wszystkich schematów polityki kryminalnej. Wykształciła się w ramach progresywnego wykonania kary pozbawienia wolności i w pewnym sensie decyduje o kształcie polityki kryminalnej wyznaczonej przez ustawodawcę, rzutując pośrednio na wymiar kary. Jest ona częścią prawa karnego materialnego, chociaż pojawiają się głosy, że przepisy regulujące warunkowe przedterminowe zwolnienie, niezależnie od tego, czy mają charakter prawno materialny czy też procesowy, powinny należeć w całości do dziedziny prawa karnego wykonawczego. Warunkowe przedterminowe zwolnienie bowiem stosowane jest wyłącznie w postępowaniu wykonawczym, a organem oczekującym jest sąd penitencjarny, który jest jednym z organów postępowania wykonawczego. W postępowaniu wykonawczym wydaje się decyzje kształtujące treść zapadłego orzeczenia: ustanowienie, rozszerzenie, lub zmiana obowiązków w okresie próby, oddanie skazanego pod dozór lub zwolnienie z dozoru, a także odwołanie zwolnienia. Warunkowe zwolnienie jest w istocie warunkową rezygnacją z wykonania części (reszty) orzeczonej kary pozbawienia wolności i poddaniem sprawcy procesowi resocjalizacji w warunkach dozorowanej wolności, a więc stanowi niejako przedłużenie procesu resocjalizacji w zmienionych warunkach, mające na celu przystosowanie sprawcy do życia na wolności z pomocą kuratora sądowego, (innej osoby, organizacji) oraz w związku z nałożonymi obowiązkami. Pozytywny wynik próby zmienienia ową rezygnację na bezwarunkową skutkuje uznaniem, że całą karę odbyto z chwilą warunkowego zwolnienia. Negatywny wynik prowadzi do fakultatywnego lub obligatoryjnego zarządzenia wykonania reszty nie odbytej kary.

Art. 78 kk wymienia konieczne przesłanki udzielenia warunkowego zwolnienia: korzystną prognozę kryminologiczną równoznaczną z osiągnięciem podstawowego celu wykonania kary (tj. resocjalizacji skazanego). Prognoza kryminologiczna musi prowadzić do wniosku, że zasadne jest przypuszczenie, że skazany, mimo nieobycia kary w całości, będzie po zwolnieniu go z zakładu, przestrzegał porządku prawnego i nie popełni ponownie przestępstwa. Prognoza opiera się na ocenie sposobu życia przed popełnieniem przestępstwa, okoliczności jego popełnienia oraz zachowanie po popełnieniu przestępstwa i w czasie odbywania kary. Przez zachowanie się w czasie odbywania kary należy rozumieć stosunek sprawcy do obowiązków wynikających z odbywania kary pozbawienia wolności, do administracji zakładu, do innych więźniów, do pracy, w szczególności do nauki zawodu, który może zmienić status społeczny skazanego, do obowiązków rodzinnych; chodzi także o sposób spędzania wolnego czasu, udział w pracach na rzecz zakładu, uczestnictwa w życiu kulturalnym, higienę osobistą. O postawie skazanego w stosunku do obowiązków świadczą m.in. udzielone nagrody i kary, zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego bez dozoru, przepustki i zachowanie się w innym czasie. Oceniając zachowanie się skazanego w trakcie odbywania kary należy rozstrzygnąć czy jest ono przejawem resocjalizacji sprawcy, czy też postawą wynikającą z jego doświadczenia nabytego przy uprzednim odbywaniu kar pozbawienia wolności, mającemu przynieść doraźne korzyści.

Przy omawianiu instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia warto zwrócić uwagę na opinię niektórych sądów apelacyjnych w sprawie stosowania dobrodziejstwa warunkowego zwolnienia, które cytuje S. Lelental:

„Wolą ustawodawcy było uczynienie z warunkowego przedterminowego zwolnienia instytucji niemal wyjątkowej, a już na pewno nie miał on zamiaru dopuszczenia do liberalnej praktyki stosowania omawianego przepisu prawa”.

„Chociaż sąd rozpoznający wniosek o warunkowe zwolnienie od reszty kary nie bada obecnie, czy kara pozbawienia wolności w dotychczas odbytym rozmiarze jest wystarczająca z punktu widzenia prewencji ogólnej i stanowi już sprawiedliwą opłatę (doczesną), to jednak ma obowiązek rozważyć, czy spełnione są łącznie wszystkie pozostałe przesłanki”.

„Ustawodawca nie pozwala na rozważania zasadności warunkowego przedterminowego zwolnienia w oderwaniu od okoliczności czynu, za jaki osoba ubiegająca się o zwolnienie została skazana, nadto w oderwaniu od sposobu życia skazanego przed popełnieniem przestępstwa”.

„Przy orzekaniu warunkowego zwolnienia z odbycia reszty kary nie mogą umknąć przesłanki, którymi kierował się sąd orzekający w sprawie merytorycznie, tak aby w efekcie nie doszło do zdeprecjonowania tego orzeczenia i aby decyzji o długotrwałości czasu wykonywania kary nie przenosić (w efekcie) na etap postępowania wykonawczego”.

„W sprawie o przedterminowe zwolnienie z pozbawienia wolności, przestępstwo, za które wymierzono karę, ma tylko to znaczenie, że może wyrażać cech osobowości skazanego, istotne dla prognozowania jego przyszłego zachowania. Poza tym czyn ten nie ma znaczenia dla orzekania penitencjarnego, bowiem wymiar kary i warunki przedterminowego zwolnienia zostały już orzeczone.”

„Pozytywna prognoza kryminalna, pozwalająca na udzielenie warunkowego zwolnienia z reszty kary pozbawienia wolności, nie maże wynikać jedynie z zachowania skazanego w trakcie odbywania kary, ale też z treści materialnej przestępstwa oraz z jakości udziału w nim skazanego”.

Bez uwzględnienia przesłanek, o których pisze się w cytowanych postanowieniach i bez uwzględnienia efektów tej analizy, nie można postawić żadnej racjonalnej prognozy kryminologicznej. Warunkowe zwolnienie nie jest jedynie premią za „dobre zachowanie”. Dobre zachowanie w więzieniu jest obowiązkiem więźnia i może być symptomem prizonizacji, co nie daje istotnych argumentów dla pozytywnej prognozy społecznej. Brak kłopotów wychowawczych świadczy jedynie o przystosowaniu się do oczekiwań i wymagań więziennych i o niczym więcej. W wymienionych postanowieniach wskazuje się na takie zachowania więźnia jak „pozytywne inicjatywy w podejmowaniu działań świadczących o poprawie” np. regulujących różne niekorzystne stosunki interpersonalne, które dotąd charakteryzowały jego życie, dążenie do uzyskania korzystniejszego statusu zawodowego, do rehabilitacji społecznej, przeproszenia swojej ofiary lub zadośćuczynienie jej (choćby moralnie ). Chodzi więc o aktywność skazanego w dążeniu do wykazania gotowości respektowania zasad współżycia w społeczeństwie.

Stosowanie warunkowego zwolnienia jest dobrodziejstwem nadzwyczajnym. Decyzje w tym zakresie są niezwykle odpowiedzialne i brzemienne w poważne negatywne skutki społeczne, jeśli nie są trafne.

Warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności.

Aktualnie obowiązujące ustawodawstwa przewiduje dwie możliwości zawieszania wykonania kary pozbawienia wolności.

1. Na podstawie art. 69 kodeksu karnego, który stwierdza, że …”Stąd może warunkowo orzeczonej kary pozbawienia wolności nie przekraczającej dwóch lat, kary ograniczenia wolności lub grzywny orzeczonej jako kara samoistna. Jeżeli jest to wystarczające dla osiągnięcia wobec sprawcy celów kary, a w szczególności zapobieżenia powrotowi do przestępstwa”. Zakres treściowy art. 69 - 76 kk, zawiera dwie różniące się od siebie odmiany racjonalnej polityki kryminalnej.

Pierwsza dotyczy prostego zawieszenia wykonania grzywny samoistnej lub orzeczonej kary pozbawienia wolności bez dozoru kuratora lub szczególnych obowiązków probacyjnych. Jednakże proste zawieszenie wykonania kary nie wyklucza wykonania obok niego grzywny ( art. 72, § 2 ). Zasadniczą przesłanką orzekania prostego warunkowego zawieszenia wykonania kary jest uznanie, że wobec jednoznacznie pozytywnej prognozy wykonanie orzeczonej kary jest niecelowe, a także nie celowe jest też ustanowienie dozoru w odniesieniu od kary pozbawienia wolności i orzekanie obowiązków resocjalizacyjnych. Groźba wykonania kary pełni w tych warunkach funkcję motywującą skazanego do powstrzymania się od popełnienia przestępstwa i przestrzegania porządku prawnego. Jest z jednej i wystawieniem skazanego na próbę w celu sprawdzenia pozytywnej prognozy, z drugiej rodzajem gwarancji, że rezygnacji z wykonania kary nie była błędem ze strony sądu. Tak ukształtowany środek może spełniać cele indywidualno - prewencyjne, a do pewnego stopnia cele związane ze społecznym oddziaływaniem kary.

Druga odmiana tego środka odpowiada idei resocjalizacji sprawcy, w warunkach kontrolowanej wolności, a więc z dozorem kuratora ( innej osoby, organizacji ) lub obowiązkami resocjalizującymi, które w okresie próby mogą być zmieniane, w tym także obowiązkiem naprawiania szkody traktowanym jako środek probacyjny oraz z odpowiednio wydłużonym okresem próby. Obowiązki nie powinny być nadmiernie kumulowane, aby zawieszenie nie okazało się dolegliwsze niż wykonanie kary. Przesłanką jego stosowania jest także prognoza, ale postawiona w kontekście kontrolowanej wolności tzn. zakłada się, że cele kary mogą być osiągnięte jeżeli zastosuje się dozór lub odpowiednie obowiązki probacyjne

( art. 69 - 75 ). Dozór pełni w tej odmianie formy funkcję szczególną, której nie da się sprowadzić do kontroli skazanego, polega bowiem głównie resocjalizacyjnym oddziaływaniu na skazanego, udziela mu pomocy, wnioskowaniu zmiany lub rezygnacji z niektórych obowiązków nałożenia innych itp. Dozór jest obowiązkowy tylko w stosunku do młodocianych i recydywistów wielokrotnych (62 §2). W przypadku zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności trwa najmniej 3 lata, najdłużej 5 lat, chyba że sąd pzwolni sprawcę spod dozoru(art. 73 §2, 74 §2). Pozytywny okres próby skutkuje, że warunkowa rezygnacja z wykonania kary staje się bezwarunkowa, a skazanie ulega zatarciu z mocy prawa z upływem 6 miesięcy od zakończenia okresu próby. Wynik negatywny może prowadzić do zarządzania wykonania zawieszonej a prowadzić musi, jeżeli sprawca popełnił w okresie próby podobne przestępstwo umyślnie, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności.(art. 75).

2. Na podstawie art. 152 kodeksu karnego wykonawczego, który wprowadza nieznaną d.k.k.w. możliwość warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności w postępowa­niu wykonawczym, jeżeli wymiar tej kary nie przekracza 2 lat, a okres odroczenia wynosił co najmniej rok. Stwierdza on, że „… Jeżeli odroczenie wykonania kary nie przekraczającej 2 lat pozbawienia wolności trwało przez okres co najmniej jednego roku - sąd może warunkowo zawiesić wykonanie tej kary na zasadach określonych w art. 69 - 75 kodeksu karnego. Przepis ten ma zasto­sowanie do wypadków odroczenia wykonania kary zarówno na podstawie art. 150, jak też na podstawie art. 151. Sąd w postępowaniu wykonawczym, stosując art. 152, dokonuje niejako ponownie wymiaru kary. Nie pełni on jednak roli kolejnej instancji orzekają­cej o wymiarze kary, a zatem nie może weryfikować tych ocen, które doprowadziły do prawomocnego orze­czenia bezwzględnej kary pozbawienia wolności. Przedmiotem oceny sądu orzekającego na podstawie art. 152 może więc być jedynie to, co zdarzyło się po wyda­niu wyroku, szczególnie w okresie odroczenia wykona­nia kary. Sąd powinien zatem ustalić, czy sposób życia i zachowania się skazanego po wydaniu wyroku, a zwła­szcza staranie o naprawienie szkody lub zadośćuczynie­nie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwo­ści pozwala na inną niż w chwili wyrokowania ocenę, czy warunkowe zawiesze­nie wykonania kary będzie wystarczające dla osiągnięcia wobec sprawcy celów kary, a w szczególności - zapobie­żenia powrotowi do przestępstwa. Obowiązkiem sądu jest zatem ustalenie, czy w okresie odro­czenia zaistniały przesłanki do warunkowego zawieszenia wy­konania kary pozbawienia wolności, które nie występowały w chwili wyrokowania. Zawieszenie wykonania kary w trybie art. 152 kkw może być stosowane wówczas, gdyby w okresie dłużej trwającego odroczenia wykonania kary (z reguły w czasie ciężkiej choroby uniemożliwiającej wykonanie kary lub z powodu urodzenia dziecka przez skazaną kobietę) powstały przesłanki do warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności, które w chwili wydawania wyroku skazującego nie występowały. W takich sytuacjach wykonanie kary staje się niemożliwe, a z reguły niecelowe lub wręcz niehumanitar­ne. Podobnie z tych samych względów - jak w wypadku długotrwałego odroczenia - przewiduje się w art. 155 możliwość warunkowego przedterminowego zwolnienia skazanego, który przez okres 1 roku korzystał z przerwy w odbywaniu kary pozbawienia wolności. Zwol­nienie takie mogłoby nastąpić na zasadach ogólnych, jeżeli skazany odbył przed uzyskaniem przerwy co najmniej 6 miesięcy kary, a orze­czona kara nie przekraczała 3 lat.

Sądzę, że warunkowe zawieszenie wykonania kary jak i warunkowe przedterminowe zwolnienie, stanowi ważne i cenne uzupełnienie polityki karnej, przez stworzenie rzeczywistej motywacji dla samo poprawy skazanych, rozciągnięcie nad nimi dozoru w okresie próby oraz stworzenia możliwości skracania długotrwałych kar pozbawienia wolności. W szerszym zakresie winny być stosowane kary nieizolacyjne, w szczególności wobec sprawców pierwszy raz karanych i młodocianych, wobec przestępców przypadkowych, niezdemoralizowanych, za pospolite przestępstwa, o małej społecznej szkodliwości czynu, którzy trafiają do Zakładów Karnych na krótkotrwałe kary, często za niezapłaconą grzywnę. Polskie Zakłady karne są na granicy zapaści w wyniku permanentnego przeludnienia. Sytuacja ta nie może jednak implikować lawinowego przyrostu warunkowych zwolnień.

Moim zdaniem, nie zasługują na zaufanie skazani wielokrotnie karani, którym wielokrotnie odwoływano warunkowe zwolnienie, którzy mają zdecydowanie naganną opinię w miejscu zamieszkania i żadnych sprecyzowanych planów na przyszłość, którzy są bezkrytyczni wobec swojego dotychczasowego trybu życia. Szczególny brak zaufania należy się zabójcom, gwałcicielom - zwłaszcza wielokrotnym, którzy popełnili przestępstwo w okrutny sposób, w stosunku do których istnieje uzasadnione przypuszczenie, że mogą je popełnić kolejny raz.

Prawo karne może wiele naprawić. Ustawodawca pozwolił nam jednak dostrzec na scenie drugiego bohatera - pokrzywdzonego i uznać, że wielokrotnie to jego przede wszystkim interes powinien mieć na uwadze wymiar sprawiedliwości, aby sprawiedliwości, o którą nam wszystkim chodzi, stało się zadość.

Zabezpieczenie społeczeństwa przez uwięzienie sprawcy, podobnie jak odstraszenie potencjalnych sprawców przez tzw. prewencję generalną, czyli działanie na zwalczanie przestępczości, co na co dzień wydaje się być najważniejszą funkcją odpowiedzialności karnej .Cele kary, powinny być podporządkowane wymiarowi sprawiedliwej kary, zadaniem której jest przede wszystkim przywrócenie ładu moralnego i odbudowa kapitału społecznego. W pierwszym rzędzie celem kary jest przywrócenie wiary w prawomocność naruszonych przez przestępstwo reguł i to jest właśnie sprawiedliwość . Następnie jest nim wyrównanie wyrządzonej krzywdy tak, aby ten kto dopuścił się przestępstwa i pogwałcił prawo, nie odniósł korzyści kosztem tych, którzy go przestrzegają .

S. Lelental: Warunkowe przedterminowe zwolnienie o orzecznictwie Sądu Najwyższego i Sądów

Apelacyjnych. Lata 1998-2000 „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2000, nr 28/29.

1

---