Opracowała- Barbara Laska, logopeda
Mowa bezdźwięczna jako rodzaj dyslalii
Mowa bezdźwięczna, objawy
Mowa bezdźwięczna jest więc „jedną z odmian dyslalii, polegającą na braku realizacji spółgłosek dźwięcznych i zastępowaniu ich odpowiednikami bezdźwięcznymi lub realizowaniu głosek dźwięcznych jako głoski półdźwięczne.” Inaczej, jest to„nieumiejętność realizowania głosek dźwięcznych, zanik lub brak dźwięczności w danym fonemie”. A inaczej: „ zaburzenia w realizacji dźwięczności, które polegają na nie wymawianiu głosek dźwięcznych ( wyjątek stanowią samogłoski oraz spółgłoski sonorne r ,l ,m, n ,j, m' ,n' ,l'), zastępowaniu ich odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi lub myleniu obu szeregów”.
Brak zaburzeń w realizacji dźwięczności samogłosek i głosek sonornych wyjaśnia się faktem większego przy nich niż przy pozostałych stopnia otwarcia kanału ustnego, co stwarza lepsze warunki do drgań wiązadeł głosowych. Ponadto, w/w zaburzenie określane jest jako parcjalne zahamowanie rozwoju fonologicznego podsystemu językowego, ograniczone do jednej dystynkcji fonologicznej. Mowa bezdźwięczna oznacza więc pewien typ dyslalii, w którym zniekształceniu podlega fonologiczna korelacja dźwięczności, obejmująca 13 par opozycyjnych:
b→p b'→p' d→t g→k,g'→k' dz→c dż→cz dź→ć w→f w'→f' z→s ż→sz ź→ś
Pięć pierwszych par opozycyjnych tworzą spółgłoski zwarte, trzy następne pary-spółgłoski zwartoszczelinowe i pozostałe pięć par- spółgłoski szczelinowe. W powyższych parach opozycyjnych głoski dźwięczne realizowane są tak, jak odpowiadające im bezdźwięczne, powoduje to znaczne zniekształcenie dźwiękowej strony wyrazów. Ubezdźwięcznianie pojawia się jako wada samodzielna lub w połączeniu z innymi zaburzeniami artykulacji. Zawsze znajduje odzwierciedlenie w pisaniu i czytaniu. Wymowie bezdźwięcznej zwykle towarzyszy obniżenie tonusu mięśni warg i policzków, które są wiotkie oraz cichy, monotonny i bezbarwny głos. Mowa bezdźwięczna może występować w postaci:
1.mowy bezdźwięcznej całkowitej, kiedy zaburzeniu podlega cała korelacja dźwięczności;
2. mowy bezdźwięcznej częściowej, kiedy w niektórych parach opozycyjnych obserwuje się rozróżnienie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych. Przeważnie jest to stan przejściowy pomiędzy mową bezdźwięczną całkowitą a wymową prawidłową. Wyjątek stanowi zjawisko polegające na prawidłowym różnicowaniu i wymowie głosek w-f, w'-f', podczas gdy w pozostałych 11 parach opozycyjnych korelacja dźwięczności jest zaburzona”. „Na podstawie badań wymowy uczniów klas I i II stwierdzono, że około 2% z nich wykazuje tendencję do ubezdźwięczniania. W przypadku dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym ubezdźwięcznienie odnotowano już u 7,3% badanych osób ( im głębsze upośledzenie, tym wyższy wskaźnik ubezdźwięcznienia). Należy zaznaczyć, że bezdźwięczność jest trudna do rozpoznania w potoku fonicznym ( w wypowiedzi), dlatego też nauczyciele niezbyt często dostrzegają ją w wymowie uczniów. O wiele częściej natomiast można ją rozpoznać w piśmie, w którym znajduje odzwierciedlenie w postaci trudnych do eliminowania błędów. Potwierdzeniem powyższych stwierdzeń są wyniki badań przeprowadzonych wśród uczniów klas III i IV szkół masowych oraz uczniów szkół specjalnych dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim. Blisko 10% ogółu błędów popełnianych przez dzieci w normie rozwojowej i 17,6%-przez dzieci upośledzone w stopniu lekkim było odzwierciedleniem wymowy bezdźwięcznej.”Mowa bezdźwięczna występuje przeważnie w postaci: paralalii
( substytucji dźwięku)- zamiast spółgłosek dźwięcznych wymawiane są odpowiednie bezdźwięczne; mogilalii (elizji dźwięku)-opuszczane są odpowiednie głoski dźwięczne; deformacji - spółgłoski dźwięczne realizowane są w postaci głosek półdźwięcznych, z dźwięczną fazą początkową i bezdźwięczną końcową (lub też odwrotnie).
Przyczyny mowy bezdźwięcznej:
Zaburzenia lub niedokształcenie słuchu fonematycznego.
Zaburzenia słuchu (niedosłuch, głuchota).
Trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych z pracą narządów jamy ustnej; zakłócona jest praca mięśni przywodzących i napinających wiązadła głosowe, warunkujących ich drgania.
Zaburzenia, niedokształcenie kinestezji artykulacyjnej.
Uszkodzenie centralnego systemu nerwowego.
„W terapii wymowy bezdźwięcznej głównie wykorzystuje się metody fonetyczne. Najbardziej charakterystyczne jest to, że tylko nieliczne sposoby udźwięczniania głosek odnoszą się w jednakowym stopniu do wszystkich głosek z par opozycyjnych. Sukces terapii w dużym stopniu jest uwarunkowany kolejnością udźwięczniania głosek. Kolejność ta zależy jednocześnie od dwóch czynników:
wiązadła głosowe łatwiej uruchomić przy małym ciśnieniu w jamie ustnej, tj. gdy w nasadzie w toku artykulacji powietrze napotyka mniejszy opór ( np. łatwiej jest udźwięcznić głoskę szczelinową niż zwartą);
im dalej od krtani znajduje się miejsce artykulacji głoski, tym łatwiej ją udźwięcznić (np. łatwiej udźwięcznić głoskę wargową niż tylnojęzykową).
Zważywszy na powyższe, schemat wywoływania głosek dźwięcznych jest następujący:
V ,v', z , ż, ź ,dz ,dż ,dź, b, b', d, g, g”
W terapii mowy bezdźwięcznej stosuje się następujący schemat ćwiczeń :
ćwiczenia wstępne:
„ćwiczenia zwiększające napięcie narządów artykulacyjnych ( policzków, warg, języka), np. cmokanie, parskanie, gra na grzebieniu i harmonijce ustnej, mruczenie melodii, masaż warg i języka, nadymanie policzków i wstrzymywanie powietrza zakończone silnym parsknięciem;
ćwiczenia słuchu fonematycznego prowadzące do umiejętności słuchowego rozróżniania głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych ;
ćwiczenia doprowadzające do uzmysłowienia sobie przez dziecko różnic w wibracji wiązadeł głosowych pomiędzy głoskami dźwięcznymi i bezdźwięcznymi, np.;
podczas artykulacji głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych przyłożyć dłoń do krtani logopedy lub dziecka albo położyć ją na czubku głowy,
porównanie siły strumienia powietrza na zewnętrznej powierzchni dłoni przy artykulacji głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych ( przy głoskach bezdźwięcznych wyraźniej wyczuwa się strumień powietrza),
tłumaczenie zjawiska dźwięczności na samogłoskach wymawianych przez logopedę, porównywanie przez dziecko swojej artykulacji samogłosek z artykulacją logopedy; obserwowanie przez dziecko jednocześnie u siebie i u logopedy różnic w trakcie wymawiania głosek w następujących parach: m-p, n-t, n-s, n-c; uświadamianie dziecku różnic między głoskami dźwięcznymi i bezdźwięcznymi, rozpoczynając zawsze od głosek f-v.
Po tych ćwiczeniach często wystarczy poprosić dziecko ( polecenie: włącz motorek), by spróbowało uruchomić wiązadła głosowe w trakcie wymawiania głosek bezdźwięcznych.”
Metody wywoływania głosek w mowie bezdźwięcznej
Obniżyć głowę dziecka, przyciągnąć brodę do klatki piersiowej i w takiej pozycji polecać artykułowanie bezdźwięcznych odpowiedników w sylabach w pozycji między samogłoskami ( dźwięczność samogłoski może udzielić się spółgłosce)-awa, owo, uwu.
powtarzanie kompleksów dźwiękonaśladowczych, np. zabawa w samolot, samochód, naśladowanie głosów zwierząt.
wywołanie dźwięczności głosek zwartych b i d- łączyć realizację nosowego m i n z głoskami zwartymi w sylabach, np. mmmba, nnnda.
W trakcie wymawiania głoski m zaciska się dziecku nozdrza, co pozwala uzyskać głoskę b, zaś w trakcie artykulacji n-d.
Jeśli dziecko opanuje prawidłową artykulację jednej bądź dwóch głosek dźwięcznych, w korekcji innych spółgłosek można zastosować zasadę wykorzystania w korekcji metody fonetycznej analogii i zasadę wykorzystania w korekcji metody fonetycznej asymilacji.
Zasada wykorzystania w korekcji fonetycznej analogii ( stosowana w korekcji wymowy bezdźwięcznej częściowej)polega na wykorzystaniu prawidłowo artykułowanych głosek dźwięcznych. Opiera się ona na powtarzaniu par głosek , w toku którego dźwięczność może się przenieść na realizacje pozostałych fonemów korelacji. Przykład zastosowania metody: gdy chcemy uzyskać ż, a dziecko wymawia już z i w , prosimy je o wymawianie :f-w-s-z-sz, co z reguły powoduje, że po głosce sz automatycznie pojawia się głoska ż.
Zasada wykorzystania w korekcji fonetycznej asymilacji ( stosowana w korekcji wymowy bezdźwięcznej częściowej) polega na wykorzystaniu prawidłowej artykulacji tylko niektórych spółgłosek dźwięcznych. Polega na powtarzaniu sylab i wyrazów, w których wykorzystuje się zjawisko asymilacji wstecznej i postępowej. Np. wsteczna sylaba wa może być wykorzystana do ćwiczenia dźwięcznego d w wyrazie dwa, a sylaba wo do ćwiczenia dźwięcznego dz w wyrazie dzwonek. Przykład wykorzystania asymilacji postępowej- wwwb, zzzb; jeśli dziecko prawidłowo artykułuje w można poprosić je o wypowiedzenie słowa wbref.”
„Uzyskanie głoski v- w trakcie artykulacji głoski ł logopeda przyciska palcem dolną wargę dziecka, doprowadzając tym samym do jej kontaktu z krawędzią zębów.
Wywołanie głoski g- w trakcie powtarzania sylaby da przyciskać palcem lub szpatułką przód języka; w efekcie ingerencji mechanicznej powinna powstać sylaba ga.”
„Ćwiczenia zmiękczonych dźwięcznych w', b', g' opierają się na wywołaniu i ustabilizowaniu twardych w, b, g , po czym ich zmiękczone odpowiedniki pojawiają się zazwyczaj samorzutnie w odpowiednich połączeniach fonetycznych, np. poprzez łączenie ich z samogłoską i: wi, bi, gi”
tamże
J. Surowaniec „ Podręczny słonik logopedyczny”, Kraków, 1993
I. Styczek „ Logopedia”, Warszawa, 1980
za J.T.Kania „ Szkice logopedyczne”, Warszawa, 1982
G. Jastrzębowska „Logopedia”, Opole, 2003
Elżbieta Maria Minczakiewicz „ Mowa-Rozwój-Zaburzenia-Terapia”, Wydawnictwo Naukowe WSP Kraków, 1997
za S.Kania, „Szkice logopedyczne”, Warszawa, 1982
Ewa Małgorzata Skorek „ Oblicza wad wymowy”, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa, 2001
Ewa Małgorzata Skorek „ Oblicza wad wymowy”, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa, 2001
Ewa Małgorzata Skorek „Podręczny słownik logopedyczny”, Oficyna Wydawnicza „ Impuls”, Kraków, 2002
Grażyna Jastrzębowska, „ Logopedia”, Opole, 2003